به گزارش خبرگزاری «حوزه»، حجتالاسلام والمسلمین مرتضی جوادی آملی در گفتاری به ضرورت درک درست انسان از روابط خود با خویشتن و نظام هستی اشاره کرد که متن این گفتار بدین شرح است:
همانگونه که مستحضرید رشد انسان در گرو درک درست جایگاه خویش در نظام هستی است و ما وقتی به آموزههای ارزشمند ماه مبارک رمضان مینگریم، به سه رابطهای که انسان در گرو این سه رابطه قرار دارد رهنمون میشویم. اگر این سه رابطه بهدرستی شناخته و تصحیح و تکمیل شود و به آن عمق و توسعه بدهد، رشد او در این سه بخش تأمین میشود.
الف) خودشناسی
خودشناسی یک رابطهای است که انسان در درون خودش و با خودش دارد؛ چراکه ما یک موجود واحد شخصی نیستیم. یک حقیقت واحدی هستیم که به تعبیر حکما، مقول به تشکیک هستیم. اگر پا در زمین داریم، اما سر در آسمانها داریم و موجود راکدی نیستیم که مانند نباتات و جمادات و حیوانات باشیم. یکطرف ما به عرش و طرف دیگر ما، به زمین وابسته است؛ مانند کتابی که فرمود: «الثقل الأکبر کتاب الله، طرف بیدالله (عزوجل) وطرف بأیدیکم». (مرآةالعقول فی شرح أخبار آل الرسول/ج5/ص53) بنابراین اگر بتوانیم آنچه که در وجود خودمان داریم را بیابیم و بشناسیم و در جایگاه خودش قرار بدهیم و به تعبیر فلسفی به فعلیت برسانیم، وحی بر ما نازل نمیشود، اما در مقام تلقی وحی هم به نوبه خود سهمی داریم. ما معاذالله وحی دریافت نمیکنیم، اما در ذیل وحی زندگی میکنیم و این وحی هم سر در آسمان دارد و به توحید و اسماء و اوصاف و افعال و آثار الهی ارتباط پیدا میکند. اینطور نیستیم که ما فقط در نشئه طبیعت باشیم و احکام و آموزهها، به زندگی طبیعی ما برگردد، بلکه اصل ما در آسمان است و فرع ما در زمین زندگی میکند. بنابراین باید این رابطه را در درون خود بیابیم که ما موجودی واحد، اما مقول به تشکیک و دارای جهات طولی و عرضی هستیم و به گفته حکیمان الهی، «کون جامعی» هستیم که قادریم در تمام نشئات هستی حضور پیدا کنیم؛ اما در عین حال بهرغم اینکه جان ما چنین وسعتی و جایگاه وسیعی دارد، به لحاظ ذاتی اختلافی در وجود ما نیست و این بسیار مهم است. همانطور که در نظام هستی بهرغم همه تنوعاتی که وجود دارد و آسمان و زمین و دریا و دیگر موجودات، هر کدام در جایگاه خودشان وجود دارند و به تعبیری، دارای اختلاف هستند، اما تخالف و مخالفت ندارند.
شب و روز با هم اختلاف دارند، اما هیچکدام مخالف یکدیگر نیستند، بلکه اینها خلیفه و جانشین یکدیگر هستند و خدای متعال اینها را خلیفه هم قرار دارد و اختلاف لیل و نهار را اینطور معنا کرده است که یکی از این دو خلیفه یکدیگر بشوند و همدیگر را پوشش بدهند که شب بهوسیله روز و روز بهوسیله شب کامل شود. این اختلاف بسیار مبارک است؛ چراکه اگر شب نباشد روز کامل نیست و اگر روز نباشد شب کامل نیست و این دو بهرغم اختلافی که باهم دارند، اما هرگز باهم مخالفتی ندارند. بنابراین مسئلهای وجود دارد که از آن بهعنوان ارتباط انسان با خود یاد میکنیم و لازم است این خود را بهمراتب وسیع و عمیق بدانیم؛ چراکه یکطرف آن بهدست خدا و طرف دیگر آن بهدست طبیعت و زمین است و این حقیقت بهرغم همه وسعت و عمقی که دارد، هیچ اختلافی در آن وجود ندارد.
این نکته باید اشاره شود که خدای متعال ما را به نحو غیر مختلف آفریده است، ولی ما به دلیل اینکه امر بیرونی و امراض و مقاصد و منافع و اینگونه از مسایل وجود دارد، اولین کاری که میکنیم این است که این اختلاف را تبدیل به مخالفتی درونی میکنیم و پیوندها را از هم میگسلیم و نسبتها را در درون خودمان میشکنیم و لذا اهل نفاق و اهل شقاق میشویم، اهل عنود و جدال میشویم. یکی از اوصافی که خداوند برای بشر، بهعنوان اوصاف مذموم یاد میکند این است که انسان بیش از هر چیز جدل پیشه است: «وَ لَقَدْ صَرَّفْنا فی هذَا الْقُرْآنِ لِلنَّاسِ مِنْ کُلِّ مَثَلٍ وَ کانَ الْإِنْسانُ أَکْثَرَ شَیْءٍ جَدَلاً»؛ (کهف/54) مجادله و جدال یکی از بنیانهای مصائب انسانی است. ما قوهای بنام قوه واهمه یا متصرفه داریم که خداوند آن را بسیار وسیع دانسته است؛ چراکه اگر انسان این قوه عظیم و ژرف را در اختیار عقل قرار بدهد، قادر به شکوفایی آن است، اما گاهی این قوه، عقل را کنار زده و فرمانروایی میکند و این حکمرانی وهم بر عقل، موجب ابتلای انسان به یک نفاق و انشقاق و اختلاف درونی میشود. ما جدال را به حوزه عقل نظری و لجاجت را به حوزه عقل عملی گره میزنیم و لذا گرفتار این دو جریان هستیم. اگر انسان گرفتار چنین مسئلهای بشود، در درون او ایجاد اختلاف و انشقاق و دورویی میشود.
رمضان فرصتی جهت تصحیح رابطه انسان با خود، خدا و خلق
حال به مناسبت ماه مبارک رمضان باید به این ویژگی درونی بپردازیم و خود را از این وضعیتی که بهدلیل علایق و سلایق و محبتها و بغضها در طول سال بهوجود میآید، پاک کنیم. ما میگوییم انسانها در طی سه رابطه: انسان با خود، انسان با خدا و انسان با خلق ساخته میشود و این سه رابطه، در طول یکدیگر قرار دارند و نه در عرض هم. رابطه اول مقدمی است، رابطه سوم پیامد و نتیجه است، اما رابطه دوم همان رابطه اصلی است. ما در ارتباط با این سه رابطه عرایضی داریم، اما لازم است اولویت و اهمیت هر یک از این روابط را متوجه باشیم و بدانیم که این سه در عرض یکدیگر قرار ندارند.
مهمترین پیام ماه رمضان، پرهیز از اختلاف و دوگانگی است
اولین امر این است که ما رابطه درونی خودمان را بسازیم و پاک کنیم. همانطور که خداوند عالم، درون ما را ایجاد کرده، ما هم با همان نهاد اولیه جلو برویم و بهرغم اختلافاتی که داریم، خود را معاذالله به مخالف و مخالفت نکشانیم و این مهمترین پیام ماه رمضان است که خودسازی کنیم. مراد از خودسازی هم این است که از اختلافات و دوگانه یا چندگانه بودن بیرون بیاییم و راه به سمت اله پیدا کنیم و این رسالت عمدهای است که باید در ماه رمضان دنبال کنیم. لازم است در ماه رمضان به خودمان بنگریم و ضعفها، سستیها، نواقص و عیوب خودمان را ببینیم. در فرازی از بیان رسول مکرم اسلام در آستانه ماه مبارک رمضان آمده که میفرمایند: «أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ أَنْفُسَکُمْ مَرْهُونَةٌ بِأَعْمَالِکُمْ فَفُکُّوهَا بِاسْتِغْفَارِکُمْ»؛ (الوافی/ج11/ص367) جان های ما، درگرو اعمال ما قرار دارد و چون برخی از اعمال ما ناصواب هستند، بنابراین نفس ما درگرو اعمال ما قرار دارد. ما باید اینها را با استغفار آزاد کنیم و خداوند عالم، استغفار را بهعنوان یکی از شریفترین اذکار خود قرار داره که بهانهای است برای اینکه خداوند عالم، تجلی کند. خداوند میخواهد دست و پا و جان ما و فضای نفسانی ما را آزاد کند، لذا پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم میفرمایند: «فَفُکُّوهَا بِاسْتِغْفَارِکُمْ»؛ جان ما در گرو اعمال ما قرار دارد و اگر بخواهیم آن را آزاد کنیم یک استغفار خالصانه و مخلصانه، راهگشای ما خواهد بود. بنابراین باید راجع به این روابط صحبت کنیم و انتظار اولی این است.
مهمترین محصول ماه مبارک رمضان آزادسازی انسان است
همانطور که میدانید هیچ علمی شریفتر از علم توحید نیست؛ چراکه موضوع این علم، خداوند و اوصاف اوست و شرافت هر علمی به شرافت موضوع آن است. از طرفی در روایات ما سودمندترین معارف را معرفت نفس معرفی کردهاند که فرمود: «معرفةُ النفسِ اَنْفَعُ المعارف»؛ (میزان الحکمه/ج3/ص1876) شناخت نفس، سودمندترین شناختها است؛ چراکه اگر بخواهید به آن علم شریف برسید لازم است به اینجا متوجه باشید و انسان باید با خودشناسی آغاز کند. ما گرفتار خودمان هستیم، تو خود حجاب خودی! اینطور نیست که حجاب از بیرون باشد، قرآن عزیز ما را متوجه میکند که انسان گرفتار خودش است، وقتی که میفرماید: «وَ کانَ الْإِنْسانُ أَکْثَرَ شَیْءٍ جَدَلاً»؛ (کهف/54) یا میفرماید: «یَا أَیُّهَا الْإِنْسَانُ مَا غَرَّکَ بِرَبِّکَ الْکَرِیمِ»؛ (انفطار/6) اینها آیاتی هستند که ما را توجه میدهند که ما درگیر خودمان هستیم تا به برکت ماه مبارک رمضان به خود آمده و رابطه خودمان با خودمان را اصلاح کنیم و از گرو اعمال خودمان آزاد بشویم و اگر محصول ماه مبارک رمضان، آزادسازی انسان باشد بسیار ارزشمند است که فرمود: «فَفُکُّوهَا بِاسْتِغْفَارِکُمْ».
ب) رابطه انسان با خداوند
رابطه دیگری که در طول این رابطه قرار دارد و اصلیترین رابطه و بنیانیترین رابطه است، رابطه انسان با خداوند است. در بخش اول برای اینکه بتوانیم رابطه خود با خود را بهدرستی اصلاح کنیم، از خدا و آموزههای الهی مدد میگیریم، اما در بخش دوم، رابطه ما با پروردگار عالم، رابطهای اصیل است که روابط بعدی فرع و ثمره آن است، رابطهای بسیار شریف است که براثر مناجات این ماه شکل میگیرد. خداوند عالم به برکت این ماه تمامی فرصتها، از دعای سحر تا دعای افتتاح و بین نمازها و امور دیگر همه را پرکرده است و انسان از برکت این ماه شریف همانند فرشتهای میشود که مدام در حال ارتباط با خداوند است. رابطهای که انسان قادر است با خدای خودش برقرار کند، در مناجات و ادعیه وجود دارد. اینجاست که انسان خود را شناخته و انسانی که از بند هوی و هوس خارجشده است از باب «الَیْهِ یَصْعَدُ الْکَلِمُ الطَّیِّبُ»؛ (فاطر/10) امکان صعود و رفعت دارد، یعنی ما باید طیب بشویم و بهوسیله استغفار، از فضایی که افعال ما برای ما ساخته است خارج شویم و وقتی پاکیزه شدیم امکان صعود داریم. اینجاست که میفرماید: «الَیْهِ یَصْعَدُ الْکَلِمُ الطَّیِّبُ». (فاطر/10) در این ماه بنیانهای اصیل انسان شکل میگیرد که انسان باید چگونه باشد.
انسان در ماه مبارک رمضان دعوت شد که فرشته بشود
تو فرشته شوی ار جهد کنی از پی آنک // برگ توت است که گشتست به تدریج اطلس
این برگ توت، مثل برگ کاهو نیست که غذا باشد، این نظیر سبزیهای خوراکی نیست. این برگی غیر مأکول است، این برگ وقتی مکتب رفت، نزد استاد رفت، میشود پرنیان. ابریشم مگر چیست؟ اگر این برگ را بدهید به استاد، این را پرنیان درست میکند، ابریشم درست میکند. این پرنیان، حریر و ابریشم یکچیز است، اینها چند چیز نیستند و به قول هاتف اصفهانی:
سه نگردد بریشم ار او را پرنیان خوانی و حریر و پرند
«أَلا إِلَى اللَّهِ تَصیرُ الْأُمُورُ»، (شوری/53) این صیرورت باعث میشود که انسان به چیزی که باید بشود برسد، لذا بخش دیگری از تعالیم ارزشمند ماه مبارک رمضان همین مسئله ارتباط انسان با خداوند است. اگر انسان به مرحله اول که پاکیزگی و طیب بودن است که «یَصْعَدُ الْکَلِمُ الطَّیِّبُ وَ الْعَمَلُ الصَّالِحُ یَرْفَعُه»؛ (فطر/10) برسد، مرحله دوم آن تأمین میشود. پیاده شدن بخش اول برای ما سخت است؛ چراکه لازم است طمأنینه و آرامشی پیدا کنیم که ما بنده او هستیم و این بندگی برای ما آرامش به ارمغان بیاورد. وقتی این حالت حاصل شد، در بخش دوم بر اساس مناجات و دعاهای سحر و جوشن کبیر و نگرشهای توحیدی و امثال ذلک آن حالت صیرورت و انسان شدن شکل میگیرد. اینها بخشی از ساحتهای ماه مبارک رمضان است و بیان جزئیات آن زمانبر است.
ج) ماه مبارک رمضان و احیاء حیات اجتماعی
مهمترین بخش عرایض من متوجه بخش سوم آثار ماه مبارک رمضان که همان رابطه با دیگران یا مسئله حیات اجتماعی است میشود.
اگر در بخش اول از حیات فردی سخن گفتیم، اینجا از حیات اجتماعی سخن میگوییم. چنانچه ما رابطه اول و دوم را بتوانیم اصلاح کنیم، به سراغ رابطه سوم میرویم. آیتالله جوادی آملی تعبیری دارند و میفرمایند: اینطور خدمات اجتماعی که برخی از نهادهای مدنی انجام میدهند، در تمام دنیا وجود دارد، اما تفاوت این ارتباطی که در عرصه حیات اجتماعی اسلامی گرفته میشود با دیگران در این است که آنها دو رابطه اول را ندیدهاند. انسان، به بودن خودش و به شدن خودش توجهی ندارد تا بتواند از جایگاه این روابط، جامعه را اصلاح کند.
آیا امکان دارد کسی که دچار نفاق درونی است، بتواند نفاق یا شقاق بیرونی را اصلاح کند؟! آیا زبانی که از دورویی درونی رنج میبرد، قادر است برای اصلاح ذات البین و اختلافات و سوء تفاهمات در اجتماع به کار بیفتد؟! خیر؛ چراکه اختلاف بیرونی یک واقعیت خارجی است و با یکزبان اعتباری از بین نمیرود، کما اینکه وحدت هم با زبانی که از نفاق رنج میبرد حاصل نمیشود. اینکه میگویند: سخنی که از دل برآید لاجرم بر دل نشیند همین است. اینکه تأثیر کلمات و قدرت نفوذ کلمات و تبلیغ در جامعه دچار ضعف شده، به این دلیل است که در دو رابطه اول دچار ضعف شدهایم و بدون اینکه به بودن و شدن خودمان توجه کنیم، بهدنبال ساختن جامعه رفتهایم. ممکن است ما در جایی کمک مالی یا خدماتی انجام بدهیم، اما کسی که مرض نفسانی بر او غالب شده، توانایی ساختن ندارد.
در روایت آمده: برای اینکه بتوانیم رابطه خودمان را با جامعه و خلق اصلاح کنیم، ابتدا باید رابطه خودمان با خداوند را اصلاح کنیم. نباید چنین گمان کنیم که تا وقتی در درون خودمان با شقاق و اختلاف مواجه هستیم و رابطه خود را با خداوند اصلاح نکنیم، قادر خواهیم بود رابطه سوم یا رابطه با اجتماع را اصلاح کنیم. سرّ اینکه امام راحل قدس سره سخنی میگفت و همه را به هیجان و اطاعت وامیداشت، این بود که کلام ایشان این ظرفیت را داشت که خداوند متعال آن را بالا ببرد. وقتی ایشان سخنی میگفت بر دلها مینشست؛ چراکه سخن، از یک جان پاک بود که دچار اختلاف و نگرانی و درویی نبود، جان دچار غضب و حقد و حسد و کینه و لجاجت نبود، بلکه یک جان آزاد بود که حریت و آزادگی را به جامعه القاء میکرد، جان و حقیقت آسمانی امام، مانند بارانی بود که میبارید و همه دلها را از زنگارها پاک میکرد و نگرانیها را از بین میبرد.
پیام ماه مبارک رمضان برای مردم، نظام و جامعه
سؤال بسیاری از جوانان این است که ماه مبارک رمضان چه خدمتی به جامعه ارائه میدهد؟ در برابر تکالیفی که در ماه مبارک رمضان انجام میدهیم، ماه رمضان چه فایدهای برای ما دارد؟ در اینجا نیز سؤالی مطرح میشود که آیا بشر در خدمت دین است یا دین در خدمت بشر است؟ آیا ماه رمضان، بهعنوان یکی از جلوههای دین برای بشر است؟ اینکه یک ماه، نظام زندگی خود را بر اساس ماه مبارک رمضان تنظیم میکنیم، برای این است که بهشت را به ما بدهند و آیا این منظور اصلی از ماه رمضان است؟ خداوند کریمتر از این است که بخواهد با گرسنگی و تشنگی و روزه گرفتن، اجری به ما بدهد. خلاصه اثر و ثمر ماه رمضان برای جامعه چیست؟!
واقعیت این است که باید آموزههای رجب و شعبان، جامعه را مهیای ورود به عرصهای جدید کند. اینکه بگوییم: «اللَّهُمَّ بَارِکْ لَنَا فِی رَجَبٍ وَ شعب، وَ بَلِّغْنَا شَهْرَ رَمَضَانَ»؛ (اقبال الاعمال/ج3/ص173) به چه معناست؟ آیتالله جوادی آملی بیان لطیفی دارند و میفرمایند: اینها به داعیه انشاء جعل میشوند و ما از خدا میخواهیم که جامعه خودمان را به این سمت ببریم. ماههای رجب و شعبان چه میزان میتوانند در حضور انسان در ماه مبارک رمضان مؤثر باشند؟ این پرسش وجود دارد که جوانان میگویند: ما ماه مبارک رمضان را تحمل میکنیم، اما اثر آن چیست و پیامدهای اجتماعی این ماه چیست؟ بعد از مراحل اول و دوم، وارد مرحله سوم میشویم و میگوییم: ای انسانی که در اثر ماه مبارک رمضان ساخته شدی، حالا بیا و جامعه را بساز. این ماه رمضان است که قادر است جامعه را بسازد و میتواند اختلافات و نگرانیها و کدورتها و نگرشها و افقهای بسته و محدودی که بر دلها حاکم است را بزداید؛ مانند مسایلی که بین زوجهای جوان بهوجود میآید و متأسفانه امروزه شاهد رشد آمار طلاق و ایجاد نفاق خانوادگی هستیم که در روایت میفرماید: «مَا مِنْ شَیْءٍ أَبْغَضَ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنَ الطَّلَاق»؛ (کافی (طبع قدیم)/ج6/ص54) بنابراین ما بهدنبال این هستیم که از ماه مبارک رمضان این پیام را به جامعه بدهیم که بنا هست ماه رمضان، ماه طهوری باشد که تمام شقاقها و کدورتها و اختلافات را پاک کند و اینطور نباشد که صرفاً برای مدتی گرسنگی و تشنگی را تحملکنیم، بلکه این ماه رمضان است که جامعه را میسازد و آثار و ثمرات اجتماعی به همراه دارد که ما از آن غافل هستیم.
در کتاب «شهر الله فی الکتاب والسنة» چاپ مؤسسه دارالحدیث، روایتی از امام رضا علیه السلام تحت عنوان حیات اجتماعی آمده که به بخش سوم عرایض ما نظر دارد:
«قَالَ اَلرِّضَا علیه السلام: اَلْحَسَنَاتُ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ مَقْبُولَةٌ وَ اَلسَّیِّئَاتُ فِیهِ مَغْفُورَةٌ... وَ مَنْ ضَحِکَ فِیهِ فِی وَجْهِ أَخِیهِ اَلْمُؤْمِنِ لَمْ یَلْقَهُ یَوْمَ اَلْقِیَامَةِ إِلاَّ ضَحِکَ فِی وَجْهِهِ وَ بَشَّرَهُ بِالْجَنَّةِ وَ مَنْ أَعَانَ فِیهِ مُؤْمِناً أَعَانَهُ اَللَّهُ تَعَالَى عَلَى اَلْجَوَازِ عَلَى اَلصِّرَاطِ یَوْمَ تَزِلُّ فِیهِ اَلْأَقْدَامُ وَ مَنْ کَفَّ فِیهِ غَضَبَهُ کَفَّ اَللَّهُ عَنْهُ غَضَبَهُ یَوْمَ اَلْقِیَامَةِ وَ مَنْ نَصَرَ فِیهِ مَظْلُوماً نَصَرَهُ اَللَّهُ عَلَى کُلِّ مَنْ عَادَاهُ فِی اَلدُّنْیَا وَ نَصَرَهُ یَوْمَ اَلْقِیَامَةِ عِنْدَ اَلْحِسَابِ وَ اَلْمِیزَانِ...»؛
اگر کسی رابطه خودش با انسانها را اصلاح کرد و با محبت و صمیمیت و رفاقت، در وجه برادر مؤمن خودش نگاه کند، خداوند عالم به او بشارت بهشت را میدهد. اینیک حرکت ارزشمند اجتماعی است که مناسبات اجتماعی ما بر اساس این آموزه شکل میگیرد. فقرات مختلف این حدیث نورانی ناظر به آثار اجتماعی ماه مبارک رمضان است که حضرت ما را به آن متوجه میکنند.
سخن پایانی
متأسفانه از لحاظ اقتصادی در شرایط سختی قرار گرفتهایم و دشمنان ما از نوع بینش و قدرت و صلابت نظام اسلامی در نگرانی هستند و قصد دارند با تحریمها، جامعه ما را به تنگ بیاورند، چنانچه از قدرت ماه مبارک رمضان و صلابت آن در ساختن و شدن خود و در نتیجه اصلاح جامعه، برنیاییم، نمیتوانیم در برابر دشمن مقاومت کنیم، اما اگر ماه رمضان عزیز و شریفی داشته باشیم، میتوانیم باقدرت ماه رمضان در برابر آنها مقاومت کنیم و خداوند عالم هم ما را کمک خواهد کرد که فرمود: «وَ مَنْ نَصَرَ فِیهِ مَظْلُوماً نَصَرَهُ اَللَّهُ عَلَى کُلِّ مَنْ عَادَاهُ فِی اَلدُّنْیَا وَ نَصَرَهُ یَوْمَ اَلْقِیَامَةِ عِنْدَ اَلْحِسَابِ وَ اَلْمِیزَانِ»؛ (فضائل الأشهُر الثلاثة/ج1/ص97) کسی که به مؤمنی کمک کند و نصرت بدهد، خدای عالم او را بر دشمنانش پیروز میکند.
گاهی ما متوجه نصرت الهی نیستیم، چراکه نصرت الهی از طریق شرق و غرب نخواهد آمد که مثلاً به ما اسلحه بدهند، بلکه با یک طوفان یا موجی، کار را تمام میکند. وقتی خدای عالم بخواهد چیزی را بگیرد، نیازی به سروصدا کردن ندارد، ارادهای میکند و بهعنوانمثال آب که سرباز خداست کار را تمام میکند. به هر حال ما آنطور که شایسته است به جلوههای اصیل و عمده و آثار و پیامدهای ارزشمند ماه رمضان توجه نداریم که لازم است آنها را هم خودمان بدانیم و هم به جامعه منتقل کنیم و دست از مخالفتها برداریم و بهدنبال رضایت خالق باشیم.
در پایان ضمن سپاس از شما و آرزوی توفیق و برکات پایدار برای شما عزیزان، امیدواریم این ماه رمضان برای ما و جامعه ما و بهخصوص برای مبلغینی که رسالت آنها روشنگری و حرکت جامعه بهسوی خودشناسی و خودسازی و ارتباط با پروردگار عالم و شدن و صیرورت واقعی که بر اساس آن جامعه ساخته بشود، از تمام رمضانهای دیگر بهتر باشد و امیدواریم خداوند همه ما را در مسیر رضایت خودش قرار بدهد و ما را در این امر موفق بدارد.