جمعه ۱۰ فروردین ۱۴۰۳ |۱۸ رمضان ۱۴۴۵ | Mar 29, 2024
تعلیم و تربیت

حوزه/ از نظر قرآن تربیت بر تعلیم مقدم است، هرچند «تعلیم» رابطه‎ای بسیار قوی در شکل‎گیری یک تربیت سالم دارد و نمی‎شود از تأثیر آن بر نوع تربیت چشم‎پوشی نمود ولی تنها آموزش به عنوان هدف نهایی برای بعثت پیامبران قلمداد نمی‎گردد.

به گزارش خبرگزاری «حوزه»، پاسخ به شبهات از وظایف مراکز حوزوی و دینی است که این خبرگزاری در شماره های گوناگون به ارائه برخی از شبهات قرآنی و پاسخ های آن، برگرفته از «درگاه اینترنتی مرکز آموزش تخصصی تفسیر و علوم قرآن» خواهد پرداخت.

- سؤال

تعلیم و تربیت در قرآن کریم به چه صورت بیان شده است؟

- پاسخ

آدمی در آغاز ولادتش، فاقد علم، ادراک، تربیت و کمال است و به تدریج با آموزه‎های مستقیم و غیرمستقیم، استعدادهای نهفتة او به فعلیت رسیده و رشد می‎یابد، قرآن کریم می‎فرماید: «و اللّه اخرجکم من بطون امهاتکم لا تعلمون شیئا و جعل لکم السمع و الأبصار و الافئدة لعلکم تشکرون/ و خداوند، شما را از شکم مادرانتان خارج نمود درحالی که هیچ‎چیز نمی‎دانستید و برای شما گوش و چشم و عقل قرار داد تا شکر نعمت او را به‎جا آورید(نحل/78).

از این‎رو، مکتب حیات بخش اسلام برای تربیت انسان در تمام مراحل زندگی برنامه‎های ویژه‎ای دارد تا او را برای رسیدن به عالی‎ترین مرحلة تکامل انسانی آماده سازد، زیرا آدمی تا خویشتن را نشناسد و رابطه‎اش را با جهان و آفرینندة آن نیابد و نداند از کجا آمده و در کجا و به سوی کدامین هدف در حرکت است، هرگز به هویت انسانی خود نخواهد رسید؛ و رسیدن به این موهبت تنها در پرتو تعلیم و تربیت صحیح به دست می‎آید.

با توجّه به این نکته، علل پرداختن به مسأله تعلیم و تربیت را فهرست‎وار و فشرده بیان می‎نمایم تا معلوم گردد که چرا در قرآن این موضوع از جمله اهداف بزرگ پیامبران الهی شمرده شده است.

1- نیاز فردی به تعلیم و تربیت، با آنکه در وجود انسان گرایش به نیکی و بدی نهفته است چنانکه قرآن کریم می‎فرماید: «و نفس و ما سوّیها* فألهمها فجورها و تقویها»، و قسم به جان آدمی و آن کسی که آن را آفریده و او را منظم ساخته، سپس فجور و تقوا (شر و خیرش) را به او الهام کرده است(شمس/7و8).

2- روشن است که، مشخصة یک جامعة سالم و رشد یافته، داشتن یک نظام تعلیم و تربیت زنده و پیشرفته است تا از این راه انسانهایی آزاده، مستقل، خلاق‎، مبتکر و تلاشگر در اجتماع پرورش یابند و به دون توجّه به نقش آموزش همراه با پرورش نمی‎توان به چنین مقصودی رسید.

امّا این گرایش فطری و درونی، به تنهایی سازندة آدمی نیست بلکه با تعلیم و تربیت می‎توان او را به رستگاری رهنمون ساخت.

3- الگوگیری انسان ها از یکدیگر یکی از ویژگی‎های بشر، تأثیر‎پذیری او از عقاید و عادات و به طور کلی فرهنگ یک جامعه و انتقال آن به نسل‎های آینده است، نمونة ‎این ویژگی را می‎توان در تاریخ عقاید و عاداتی که امت‎های پیشین از آن برخوردار بودند جستجو نمود، و بی تردید در برخی از عقاید و عادات و رسوم امتها، امور باطل، انحرافی و به دون پایه و اساس وجود دارد.

بدین‎جهت اگر انسان بخواهد خود را از آسیب فرهنگ‎های معارض با فرهنگ اصیل و ارزشی بازدارد، راهی جز رویکرد به آمزه‎های دینی و الگوپذیری از گفتار و رفتار فرستادگان الهی ندارد.

4- تحولات زمانی و مکانی دگرگونی‎های علم و صنعت و گسترش روز‎افزون جوامع صنعتی و نیاز به تخصص و مهارتهای جدید، باعث گردیده است تا بشر هرروز نسبت به دیروز، توجه‎اش به مسأله آموزش و تربیت بیشتر گردد، بنابراین باید نیازهای تعلیم و تربیت متناسب با شرایط روحی-روانی جامعه برای حرکت به‎طرف کمال مطلوب فراهم آید.

5- بحران های اخلاقی، اجتماعی، تهدید سرنوشت بشر به وسیله بحران های روانی، ضایعات اخلاقی و نابسامانی های زجر دهندة قوانین حاکم بر زندگی ماشینی و افزایش دائمی آنها، و از ناحیة دیگر انعکاس شتابنده حوادث در جهان، اندیشمندان مسائل اجتماعی را وادار به پرداختن ریشه‎ای به موضوع تعلیم و تربیت نموده است و در همین زمان توجّه به سفارش‎های قرآنی در این رابطه می‎تواند یک راه حل اساسی برای این مسأله باشد.

6- نارسایی مکتب‎های اخلاقی مکتب‎های به اصطلاح تربیتی موجود در حل بحران‎ اسفبار و از هم‎گسیختة نظام اخلاقی و معنوی در جامعة بشری امروز از توانایی لازم برخوردار نبوده و نتوانسته‎اند راه موفقی برای این مشکلات ارائه دهند زیرا آنان به دلیل دور ماندن از رهنمودهای وحی الهی و دیگر علل، قادر به هدایت نسل بحران‎زده و دورمانده از هویت حقیقی نیستند.

اکنون با توجّه به این علل به‎روشنی می‎توان ادعا نمود که امروزه تعلیم و تربیت صحیح و اطمینان‎بخش که فراگیر و متکی به وحی الهی باشد از هرزمان دیگر ضرورت پیدا می‎کند و از این رو می‎بینیم که، قرآن کریم در چهار آیه به اهمیت و ارزش این موضوع پرداخته و آن را از جمله اهداف مهم پیام‎آوران وحی دانسته است.

آیات تعلیم و تربیت

آیاتی که در این زمینه وجود دارند عبارتند از:

1- «ربنا وابعث فیهم رسولاً منهم یتلوا علیهم آیاتک و یعلمهم الکتاب و الحکمة و یزکیهم انک انت العزیز الحکیم»، پروردگارا! در میان آنها پیامبری از خودشان برانگیز، تا آیات تو را برآنان بخواند و آنها را کتاب و حکمت بیاموزد و پاکیزه کند، زیرا تو توانا و حکیمی [و براین کار قادری](بقره/129).

2- «کما ارسلنا فیکم رسولاً منکم یتلوا علیکم آیاتنا و یزکیکم و یعلمکم الکتاب و الحکمة و یعلمکم مالم تکونوا تعلمون»، همان‎گونه که [با تغییر قبله، نعمت خود را برشما کامل کردیم] رسولی از خودتان درمیان شما فرستادیم تا آیات ما را برشما بخواند و شما را پاک کند و به شما کتاب و حکمت بیاموزد و آنچه را نمی‎دانستید به شما یاد دهد(بقره/151).

3- «لقد منّ‎ اللّه علی المؤمنین اذ بعث فیهم رسولاً من انفسهم یتلوا علیهم آیاته و یزکیهم و یعلمهم الکتاب و الحکمة و ان کانوا من قبل لفی ضلال مبین»، خداوند بر مؤمنان منت نهاد] هنگامی که در میان آنها پیامبری از خودشان برانگیخت که آیات او را برآنها بخواند و آنها را پاک کند و کتاب و حکمت بیاموزد و البته پیش از آن در گمراهی آشکاری بودند(آل‎عمران/164).

4- «هو الذی بعث فی الامیین رسولاً منهم یتلوا علیهم آیاته و یزکیهم و یعلمهم الکتاب و الحکمه و ان کانوا من قبل لفی ضلال مبین»، او کسی است که در میان جمعیت درس‎نخوانده رسولی از خودشان برانگیخت که آیاتش را برآنها می‎خواند و آنها را تزکیه می‎کند و به آنها کتاب و حکمت می‎آموزد و مسلماً پیش از آن در گمراهی آشکاری بودند(جمعه/2).

در این آیات، سه هدف کلی از بعثت پیامبران الهی را بیان می‎کند:

الف- تلاوت آیات الهی: تلاوت در لغت به معنای پی‎درپی آوردن چیزی است و هنگامی که عبارتی را پشت‎سرهم و روی نظام صحیحی بخوانند، عرب از آن تعبیر به تلاوت می‎کند و درواقع خود مقدمه‎ای برای آمادگی و بیداری برای تعلیم و تربیت است.

ب- تعلیم «کتاب و حکمت»: به دون آموزش و فراگیری اصول کلی و تشریح آنها با گفتار و عمل و بیان فلسفة هرکدام از آن اصول، تربیت و پرورش استعدادها میسر نمی‎شود از این‎ رو آموزش یک هدف به شمار می‎آید ولی به تنهایی کافی نیست. شاید مقصود از کتاب همین کتاب آسمانی باشد و مراد از حکمت، علوم، دانشها، اسرار و علل و نتایج احکام است که از طرف پیامبر تعلیم می‎شود.

ج- «تزکیه»: ریشة این واژه از «زکاة» به معنای رشد و نمو است و آنگاه که از تزکیة نفس سخن می‎گوییم، هدف رشد و تعالی نفس به واسطه امور خیر و بابرکت می‎باشد به گونه‎ای که شخص در دنیا شایسته اوصاف پسندیده و در آخرت به پاداش نیک برسد.

چرا این همه اهتمام؟

اهتمام به این مهم نشأت گرفته از اموری است که فهرست وار بیان می‎شود روی این اساس می‎بینیم هدف نهایی برای رسالت پیامبران، تزکیه و تربیت انسانها و رساندن آنان به درجات متعالی و مقام خلیفة اللهی در روی زمین، معرفی شده است. پس پیامبران، هم آموزش‎دهنده هستند و هم پرورش دهنده.

حال با توجّه به علل ذکر شده، معلوم می‎شود چگونه خداوند متعال وظیفه‎ای بس سنگین بردوش فرستادگانش قرار داده است و از سوی دیگر وقتی به آیات مورد بحث نظر می‎افکنیم در می‎یابیم که هردو مسأله «تعلیم و تربیت» در کنار هم بیان شده است. که خود بیانگر مزید اهمیت است.

 یکی از مباحث مهمی که میان صاحب نظران امر تعلیم و تربیت مطرح است پیش داشتن آموزش یا پرورش بر دیگری است که در این زمینه چند نظر ارائه شده است.

1- برخی معتقدند هیچ‎کدام بر دیگری پیشی ندارد، بلکه در حقیقت، تعلیم و تربیت دو صنفند که باهم در حال تعامل و تأثیرپذیری از همدیگرند، هرگاه تعلیم افزون یابد تربیت نیز فزونی یابد و بالعکس. پس چنین نمی‎توان گفت که تربیت بر تعلیم فضیلت دارد. و اگر در سه آیه (سوره بقره/151، آل عمران/164وجمعه/2) موضوع تربیت مقدم شده، شاید اشاره به جنبة اهمیت آن دارد.

2- عده‎ای گفته‎اند: آیة 129 سورة بقره که بیانگر تقدیم تعلیم بر تربیت است در ارتباط با دعا و درخواست ابراهیم از خداوند است که تحقق علم به کتاب و حکمت و تزکیه در خاندانش می‎باشد، از طرفی علوم و معارف در مرحلة تحقق از جهت رتبه مقدم بر تربیت هستند که مربوط به اعمال و اخلاق است، پس در این آیه، اشاره به وضع طبیعی در یادگیری و سپس تربیت، شده است ولی در آیات دیگر که تربیت مقدم گردیده، اشاره به هدف و علت غایی برای تعلیم است چرا که هدف نهایی تمام پیامبران، پاک نمودن انسان از عقاید فاسد و کارهای ناشایست و رساندن او به کمال معنوی بوده است.

3- باید توجّه داشت که تربیت گاهی در مورد افرادی است که در ذهنی پاک و صاف دارند در اینجا آموزش مقدم است، ولی همیشه این گونه نیست که اگر فرد دارای اخلاق رذیله شده باشد می‎بایست ابتدا به تربیت پرداخت و سپس آموزش را شروع نمود چرا که در غیر این صورت خود آموزه‎های سلاحی است برای تخریب به جای عوامل سازندگی.

 در نتیجه: می‎توان گفت از نظر قرآن تربیت بر تعلیم مقدم است، هرچند «تعلیم» رابطه‎ای بسیار قوی در شکل‎گیری یک تربیت سالم دارد و نمی‎شود از تأثیر آن بر نوع تربیت چشم‎پوشی نمود ولی تنها آموزش به عنوان هدف نهایی برای بعثت پیامبران قلمداد نمی‎گردد.

ارسال نظر

شما در حال پاسخ به نظر «» هستید.
captcha

نظرات

  • وحید NL ۱۴:۴۸ - ۱۳۹۹/۰۲/۲۹
    0 2
    انقدر پیچیده و سخت نوشه شده مقالتون که یادم به متن قرآن افتاد ولی کتاب عهد جدید با زبان ساده نوشته شده و انگار خدا با محبتش با من حرف میزنه. خیلی ساده مثل یه دوست. شما باشید حرف مدیر عصبانی که فقط به فکر قوانین مدرسه هست گوش میکنید یا به حرف یه دوست دلسوز که نگران شما هست؟
  • حسن IR ۰۰:۱۰ - ۱۴۰۱/۰۲/۰۸
    4 0
    این دوستمون که نوشتند که مقالتون مثل قرآن سنگین است یا بامتن قرآن آشنایی ندارند یاتعصب نسبت به آن متن دارند اولا قرآن با بسم الله الرحمن الرحیم شروع شده یعنی به نام خداوند بخشنده مهربان ثانیا که همه چیز فقط محبت ودوستی نیست بلکه قوانین نیز لازم است ثالثا روح قرآن وحتی ظاهر آن بافطرت ودرون انسان سازگار بنده در بین عزیزان خارجی هستم چقد از اینها به وسیله همین کتاب هدایت شده اندرابعا شناختمان نسبت بهآخرین کتاب آسمانی کم است سادسااگر انس با کتاب بگیرید بسیار به شما مزه خواهد داد این کتاب از خدای مهربان به رسول مهربان است که همه قوانین والفاظش از روی حکمت است و...
  • طیب US ۰۹:۴۱ - ۱۴۰۲/۰۴/۱۱
    1 0
    عالی بود