سرویس عملی- فرهنگی مرکز خبر حوزه، در گفتگو با این محقق و پژوهشگر حوزوی انگیزه نویسنده از تدوین این اثر فاخر را جویا شده که تقدیم خوانندگان ارجمند می‌شود.

قبل از پرداختن به کتاب «اجماعات‌ فقهاء‌الامامیه» معنا و مفهوم اجماع و اهمیت آن در فقه را تبیین نمایید.

ضمن عرض سلام و تبریک اعیاد شعبانیه در پاسخ به این سؤال اجمالا باید عرض کنم، واژه اجماع در لغت به معنی «عزم و قصد مقرون به تصمیم» و یا به معنی «اتفاق» آمده و در اصطلاح به معنی «اتفاق گروهی خاص بر حکم شرعی» است.

دانشمندان شیعه و اهل سنت، اجماع را یکی از ادله اربعه در استنباط احکام شرعی می‌دانند که عبارتند از کتاب، سنت، عقل واجماع.

اما شکل حجیت آن نزد شیعه با آنچه اهل سنت به آن قائل است، متفاوت می‌باشد. اهل سنت به مصداق فرمایش پیامبر اکرم که فرموده "لا تجتمع امتی علی ضلالة" می‌گویند، اگر جمیع امت یا جمیع علمای هر عصری یا حتی بزرگان مسلمین که به آنها اهل حل وعقد گفته می شود، بر یک مسأله اجماع کنند حجت است.

ولی در دیدگاه علمای شیعه، صرف نظر از بحثهایی که در اطراف روایت مورد استناد اهل سنت است، اجماع را دلیل مستقل در مقابل کتاب وسنت نمی دانند، بلکه اعتبار آن از جهت کاشفیت از سنت وقول معصوم است، لذا مربوط به کمیت نمی شود، در عین حال دارای جایگاه قابل توجه در استنباط احکام شرعی است، لذا بزرگان فقها مثل صاحب جواهر رضوان الله علیه در مقام اظهار نظر پیرامون مسأله اول می فرماید: مشهور میان اصحاب بلکه اجماع در این مسأله این است و... و بعد می‌فرماید «یدل علیه الروایات»، وروایات را ذکر می‌فرماید و بعد هم متعرض مسأله قواعد و اصول عملیه می‌شوند.

البته چگونگی تحقق اجماع و یا انواع آن و یا بحث از کیفیت کاشفیت آن ویا حتی درجه کاشفیت آن از مسائلی است که فقهاء بزرگ در بحث های اصولی مطرح کرده اند و خلاصه آن بحثها این است که اصولیون نسبت به اجماعات منقوله سه دسته شده اند.

دسته اول: کسانی هستند که اجماع را بصورت عام و اجماعات منقوله را به صورت خاص به شدت قبول کرده اند وآن را نوعی از اخبار صحیحه و «عالی السند» تلقی کرده اند، چناچه شیخ انصاری در فرائد الاصول ذکر فرموده است.

دسته دوم: کسانی هستند که اهمیت چندانی برای اجماع و اجماعات منقوله قایل نشده و یا منکر حجیت آن شده اند و گفته‌اند این اجماعات، کاشفیت از یک امر حدسی دارد، نه حسی و در حقیقت ناقلین این اجماعات نظریات شخصی خود را اظهار نموده اند و یا این که مستند این اجماعات قواعد عقلائی و اصولی می‌باشد نه قول معصوم.

دسته سوم: کسانی هستند که به فرمایش علامه سید محمد مجاهد طباطبائی رضوان الله علیه: "یُنکِرونه فِی السعة وَیُقرّون بِه عِندَ الضیق ولیس ذلک اِلّا مِن قِلّةِ التَحقیق" هر گاه دلیلی باشد، اجماع را منکر می‌شوند و هرگاه دلیلی نیافتند به اجماع متوسل می شوند.

به هر حال علیرغم اختلاف نظرها، همه علماء، اجماع دارند که اجماع و اجماعات محصله و منقوله از مسائل مهم فقهی و اصولی بوده و اهمیت آن غیر قابل انکار است.

«کتاب اجماعات فقها الامامیه» را با چه هدف و انگیزه ای تألیف کردید؟

در این خصوص لازم است عرض کنم، به عقیده من «زمان» کمیاب ترین عنصر عالم است و ما باید با تسهیل امور، راه استفاده بهتر و بیشتر از این عنصر را برای خودمان و دیگران فراهم کنیم، علی الخصوص در بستر فقاهت و اجتهاد که بخاطر تنوع زیاد موضوعات و مسایل، انصافا یک فقیه با مشکل کمبود وقت برای پاسخگوئی به سؤالات بطور جدی روبرو است، خصوصا در این عصر و زمان که چشم همه دنیا به فقهای شیعه وآراء ونظریات آنان دوخته شده است، لذا باید ابزارکار به آسانترین وجه در اختیار آنها باشد تا با سرعت بتوانند اظهار نظر کنند، لازمه تحقق این مسأله این است که از موازی کاری بالاخص در زمینه مسائل تحقیقاتی وعلمی جداً پرهیز شود.

مثلا از ابزارهای عمده کار فقیه، سنت و مراجعه به احادیث و در امتداد آن مراجعه به اجماعات است،‌ فقیه باید حدیث را از نظر سند، مفهوم، منطوق،... بررسی کند و نظر خود را اعلام نماید، حال اگر حدیث مثلا از نظر سند مورد بررسی فقهای سلف قرار گرفته و توثیق شده یا تضعیف شده، بازبینی آن وصرف وقت برای بررسی مجدد آن چه لزومی دارد؟ مگر اینکه واقعا دلیلی بر خلاف فرمایش سلف صالح پیدا کنیم که ما را وادار به بررسی مجدد کند، لذا ما در بخش سنت نیازمند یک مجموعه هستیم که در آن روایات، بطور علمی وصحیح طبقه بندی وضبط شود تا با خاطر جمعی، بدون صرف وقت آنها را مورد استناد قرار دهیم و روایاتی را هم که سند آنها نیاز به بررسی دارد به صورت جداگانه طبقه بندی کنیم تا دیگران فقط برای یک بار روی آنها کار کنند و ضعیف و صحیح بودن آنها را معلوم کنند و در اختیار آینده گان قرار دهند. مگر ما چقدر روایات داریم، اگر این حرکت از زمان شیخ مفید اعلی الله مقامه شروع شده بود تا امروز مسیر برای علماء و فقهای ما هموار می شد، تا بتوانند در جهت رشد و شکوفایی علوم دینی و معارف شیعه بیش از این کار کنند.

لذا من فکر می‌کنم، باید علوم حوزوی خصوصا در بخش ادله مربوط به کتاب و سنت به طور علمی طبقه بندی شود تا از اتلاف وقت و سرمایه های علمی که لحظه لحظه عمر اساتید عالی مقام حوزه است جلوگیری شود، این عنصر کمیاب که اگر از دست رفت «لا یسدُها شیء» صرف اموری نشود که شاید بارها توسط گذشتگان مرور شده و انجام پذیرفته است.

تالیف کتاب «اجماعات» نیز به همین منظور انجام شده است، چون ما در سایر ادله، اعم از کتاب و سنت دارای منابع اصیلی، نظیر تفاسیر مختلف و کتب اربعه و غیره هستیم و در موضوع عقل مباحث و قواعد آن در کتب اصول مطرح شده، اما در موضوع اجماع، جای یک مجموعه، خالی به نظر می رسید و با توجه به پاسخی که به سؤال قبلی عرض کردم، جمع آوری اجماعات فقهای شیعه در حقیقت در امتداد سنت بوده؛ زیرا منشأ بسیاری از این اجماعات روایاتی بوده که در اختیار سلف صالح ما قرار داشته و به هر دلیل به ما نرسیده است. از مرحوم آیت الله العظمی بروجردی علیه الرحمه نقل شده است که می‌فرمودند: این که شیخ طوسی علیه الرحمه می‌فرماید «دلیلنا اجماع الفُرقه» یعنی «دلیلنا روایة معتبرة» است و مرحوم آیه الله العظمی سید عبد الاعلی سبزواری نیز در تهذیب الاصول خود به همین مطلب به شکل دقیق اشاره فرموده است.

البته ما در این کتاب، هیچ گونه اظهار نظری ننموده ایم ومساله کاشفیت این اجماعات از قول معصوم ویا عدم کاشفیت آن را که یک مساله اصولی واختلافی است به خود اهل فتوی محول نموده ایم و اصولا این مساله ربطی به جمع آوری اجماعات ندارد، همانطور که عدم حجیت خبر واحد که در مراحل اول فقه شیعه رایج بوده است، مانع از تالیف کتب حدیث نشده است.

 این مجموعه دارای چه مباحثی است و در چند جلد تدوین شده است؟

این کتاب در هفت جلد تنظیم شده است. پنج جلد اول، اصل کتاب محسوب می شود که شامل دعاوی اجماع و شهرت در آراء فقهاء متقدمین در ابواب مختلف فقه می باشد.

در جلد اول اجماعات شیخ مفید وسید مرتضی قدس سرهما است و در جلد دوم و سوم، اجماعات شیخ طوسی رضوان الله تعالی علیه ذکر شده و در جلد چهارم اجماعات ابن زهره حلبی وقاضی ابن براج و ابن حمزه طوسی قدس سرهم آمده ودر جلد پنجم اجماعات ابن ادریس حلی وابو مجد حلبی ذکر گردیده است.

جلد ششم در حقیقت کلید واژه این مجموعه محسوب می گردد؛ زیرا در این جلد، مسائل اجماعی فقهای مذکور به صورت موضوعی طبق ابواب فقهی تنظیم شده و در تنظیم آن، رعایت تقسیمات متقدمین و معاصرین شده است، بلکه ابواب جدید مثل: یک باب در مسائل عبید و یک باب در مسائل کفار و اهل کتاب و یک باب در مسائل اجماعات علمای اهل سنت قرار داده شده که باب اخیر به خاطر اهمیت آن می تواند به عنوان یک کتاب مستقل معرفی گردد.

جلد هفتم در حقیقت، قسمت نظری این مجموعه می باشد و در آن بحوث اصل اجماع طبق نظر فقهای شیعه از متقدمین و متاخرین در آن جمع آوری وتنظیم گردیده است.

مجموعه حاضر چه دوره تاریخی را شامل می‌شود؟ وآیا موضوعاتی که مورد بحث قرار داده‌اید، گزینشی بوده است و یا تمام مباحث را که در آن ادعای اجماع شده است را مطرح کرده اید؟

از نظر تاریخی شامل اجماعات فقهاء امامیه از آغاز غیبت تا قرن هشتم  هجری می باشد و همانطور که عرض کردم از لحظه اول شروع به کار، انگیزه ما تدوین یک منبع بوده است، لذا گزینشی بودن موضوعات در این کتاب مفهومی ندارد و شامل کلیه کتب فقهی معتبر ومستند فقهای متقدمین شیعه از شیخ مفید تا ابن ادریس حلی می باشد که صفحه به صفحه و سطر به سطر مورد بررسی قرار گرفته و با مراجعه به این کتاب، رعایت این موضوع محسوس می باشد.

آیا مباحث در این خصوص دیگری از این مجموعه را در دست تدوین و نگارش دارید؟

بخش دوم این مجموعه در خصوص «اجماعات متاخرین فقهای امامیه» در مراحل تحقیق است، ولی چون ملاک حجیت اجماع، که کشف قول معصوم است در اجماعات متاخرین، کمتر تحصیل می شود، هدف از تالیف اجماعات متاخرین با اجماعات متقدمین متفاوت است که به آثار وفوائد اجماعات متاخرین که اهل فن نیز به آن توجه دارند، در مقدمه کتاب، اشاره خواهیم کرد. این قسمت هم مراحل تکمیل تحقیقات را طی می‌کند.

در موضوعات دیگر نیز کتاب نگاشته‌اید؟

امروزه یکی از خطرهای جدی که مارا تهدید می‌کند و دشمنان نیز اقدام به آن کرده اند، ارائه بعضی از عقائد شاذ ونادر از بعضی منابع ضعیف به اسم اعتقادات شیعه امامیه است که بسیاری از آنها اصلا مربوط به شیعیان امامیه نیست و مربوط به افراط گران مذهب یا مربوط به سایر فرقه های شیعی غیر امامیه می باشد و انگیزه آنها هم بد بین کردن افکار عمومی جهانیان نسبت به اعتقادات شیعه امامیه وترویج ونشر خرافات واعتقادات بی اساس در میان نسل جوان ما بالاخص عرب زبانان به اسم شیعه می باشد که معمولا برگرفته شده از فرقه ها ومکتب های جعلی وافراطی است.

بر این اساس اقدام به تالیف یک مجموعه کامل در موضوعات عقیدتی شیعیان امامیه نمودیم که مستند به آراء فقهاء طراز اول شیعه از شیخ مفید، شیخ صدوق، شریف مرتضی، شیخ طوسی و علامه حلی تا معاصرین شامل مرحوم مظفر، مرحوم سید محمد باقر صدر، مرحوم علامه امینی و مراجع معاصر دام ظلهم می باشد. و در این مجموعه، کلیه اصول عقائد فرق نظر فقهاء امامیه ایراد شده تا جای هیچ گونه سوء استفاده، سوء برداشت ویا افتراء به شیعه امامیه نباشد که به زودی تحت عنوان عقائد فقهاء الامامیه منتشر خواهد شد، چون این موضوع ضرورت بخصوصی داشت همزمان با انجام تحقیقات، اقدام به ایجاد پایگاه اینترنتی به نام «عقائد الشیعه الامامیه» www.aqaedalshia.com نمودیم که فعلا از طریق این سایت موضوعات در اختیار مراجعین قرار می‌گیرد.

اما در موضوع علوم قرآن وتفسیر هم دو کار انجام داده ایم: یکی تحقیق بر روی تفسیر ترجمه «الخواص» اثر مرحوم زواره ای، استاد ملا فتح الله کاشانی صاحب تفسیر منهج الصادقین است که متاسفانه علیرغم این که تفسیر شاگرد ایشان ده ها مرتبه چاپ شده، تفسیر استادش مهجور واقع شده و این کتاب را هم با تحقیقات آماده چاپ کرده ایم و الآن مراحل ویرایش و تصحیح را طی می‌کند و به فضل خداوند اگر امکانات فراهم شود به زودی در اختیار علاقه مندان قرار خواهد گرفت.

اما از کارهای دیگر در خصوص تفسیر قرآن، اقدام به تفسیر موضوعی قرآن است، البته به ترتیب حروف الفبای فارسی. ودر موضوعات پراکنده هم، تفسیر سوره حمد و تفسیر آیةالکرسی وآیه تطهیر که هرکدام به طور مستقل آماده چاپ است.

در زمینه تراجم رجال، تحقیق پیرامون کتاب «روضات الجنات فی احوال العلماء والسادات» و کلید واژه کتاب به ترجمه فارسی مرحوم آقای ساعدی خراسانی را داریم که امیدواریم با بهترین کیفیت به زودی در اختیار علاقمندان قرار گیرد. در خصوص تراجم بعضی خانواده های علمی نیز آثاری داریم که بعضی از آنها چاپ شده است که در پایگاه اینترنتی مهدیه اصفهان www.mahdiehisfahan.com قابل رؤیت می باشد.

در زمینه تاریخ اسلام سه جلد، راجع به تاریخ عاشورا با مراجعه به منابع معتبر ومقاتل تهیه شده وحرکتی است که انشاء الله اگر منتشر شود بسیاری از شبهات و تحریفات عاشورا را پاسخ می دهد.

البته آنچه ذکر شد، محصول نزدیک به بیست و پنج سال تلاش وکوشش بی وقفه بوده است.

اگر توضیح خاص دیگری در این خصوص به نظر شما می رسد، بیان کنید.

با توجه به این که هیچ نوشته ای خالی از سهو نمی باشد، اگر صاحب نظران حوزه و اساتید معظم، اشکالات کتاب ویا نظریه خود را پیرامون موضوع آن بصورت کتبی یا از طریق سایتهای اینترنتی ذکر شده به ما اعلام فرمایند، ما را مورد امتنان خودشان قرار خواهند داد.