پایان‌نامه دکترای حجت‌الاسلام‌والمسلمین محمد مهدی صفورایی، رییس مؤسسه آموزش عالی بنت‌الهدی وابسته به جامعةالمصطفی‌العالمیه که متکفل تربیت بانوان طلبه غیرایرانی است در همایش کتاب سال حوزه، شایسته تقدیر شناخته شد.

سرویس علمی- فرهنگی مرکز خبر حوزه، شاخصه‌های خانواده کارآمد از دیدگاه اسلام را با این پژوهشگر حوزوی به بحث نشسته است.

*به نظر شما‌ شاخصه و ویژگی‌ اصلی خانواده در اسلام چیست و چرا در جامعه امروزی کمرنگ شده است؟

از دیدگاه منابع دینی این گونه استخراج می‌شود اگر در خانواده، حقوق اعضای خانواده از سوی یکدیگر رعایت نشود، بخشی از کارآمدی خانواده، دچار اختلال خواهد شد.

مثلاً اگر حق زن  و شوهر، حق فرزندان و الدین و حق خواهر و برادر از سوی یکدیگر مراعات نشود، آن خانواده کارایی خود را از دست خواهد داد.

در بحث حقوق در منابع دینی این‌گونه بیان شده است نفقه همسر و فرزندان بر شوهر و پدر خانواده واجب است. اگر این نفقه پرداخت نشد، زندگی زن و فرزندان دچار اختلال خواهد شد و ممکن است فرزندان در اثر این مسئله در مسیر بزهکاری قرار گیرند.

همچنین اگر حقوق شوهر از سوی همسر او ادا نشود، همسر، بدون اجازه از منزل بیرون رود یا بدون اجازه در اموال شوهرش تصرف کند، نظام خانواده و کارآمدی آن دچار اختلال خواهد شد.

شاخص اخلاقی در خانواده نیز در اسلام بسیار تأکید شده. دستورات و آموزه‌های اخلاقی بسیاری در منابع دینی وجود دارد اگر اعضای خانواده این دستورات اخلاقی را در خانواده رعایت نکنند، آن خانواده ناکارآمد خواهد بود.

مثلاً اگر زن و شوهر در روابط جنسی  زناشویی طبق و آموزه‌های دینی رفتار نکنند، چنین خانواده‌ای دچار ضعف کارآمدی خواهد شد.

همچنین مبحث صله‌رحم، که هم در مباحث حقوقی و هم در مباحث اخلاقی مطرح است، اگر به صورت صحیح رعایت نشود، اختلال در چنین خانواده‌ای رخ خواهد داد.

در بحث بینشی نیز بر هر خانواده‌ای لازم است بینش‌ها، شناخت‌ها و علم لازم در زمینه؛ زندگی، خانه‌داری، تربیت فرزندان، همسرداری و... را داشته باشند. حال به هر مقدار در این بینش‌ها، ضعف وجود داشته باشد، به ناکارآمدی خانواده کمک خواهد کرد. مثلاً        در بحث بینش‌ها اعتقاد به معاد، یک بینش است. اگر شوهری به معاد، اعتقاد داشته باشد، هرگز به زنش ظلم نخواهد کرد و هرگز فرزندش را کتک نخواهد زد و یا اگر اعضای خانواده در بینش «محرم و نامحرم» ضعف داشته باشند و رعایت مرزهای محرم و نامحرم را انجام ندهند، نتیجه آن چیزی جز،‌بی‌بندوباری و لاابالی‌گری نخواهد بود.

در بینش «نبوت و امامت» نیز چنین است؛ اگر شخصی این بینش را داشته باشد که اولین و بهترین الگو در زندگی، حضرات معصومین (ع) هستند؛ در نتیجه، الگوها و روش‌های چنین بزرگانی را سرلوحه زندگی خود قرار خواهد داد و از آنها پیروی می‌کند. بنابراین زندگی کارآمدی را به دنبال خواهد داشت.

اگر بینش اشخاص این باشد که از الگوهای غیراسلامی و غربی پیروی کنند نتیجه آن یقیناً چیزی جز ناکارآمدی خانواده آنها نخواهد بود.

در یک جمله باید گفت، پشتوانه همه رفتارهای فردی، اجتماعی، خانوادگی، مادی، معنوی و...، شناخت و بینش لازم می‌باشد، حال به هر مقدار که بینش صحیح وجود داشته باشد، رفتارهای فردی و اجتماعی اعضای خانواده، کارآمد خواهد بود و اگر بینش و شناخت اشخاص اشتباه باشد، خانواده دچار اختلال و بهم‌ریختگی می‌شود.

در پاسخ به قسمت دوم سؤال باید عنوان کنم؛ بنده معتقد نیستم خانواده‌های ما کارآمد نیستند. مهم‌ترین چیزی که می‌توان عنوان کرد این است برخی خانواده‌ها کارآمد نبوده و یا کارآمدی خود را از دست داده‌اند. لذا آماری نیز در این خصوص ارائه نشده است. چون زمانی می‌توان آمار درستی ارائه کرد که جامعه آماری مورد سنجش قرار گیرد و به همان تناسب آن را به سایر موارد تعمیم داد. در این آزمونی که ارائه شده است نیز 560 خانواده مورد سنجش قرار گرفته‌اند و نشانی از ناکارآمدی اکثر خانواده‌ها مشاهده نشده است و فقط درصد اندکی از این خانواده‌ها، ناکارآمد بودند. افرادی هم که ناخواسته آمارهای کلانی از ناکارآمدی خانواده‌های ایرانی ارائه می‌دهند، در واقع جامعه ایرانی اسلامی را مورد اجحاف قرار می‌دهند، اما می‌توان گفت که ضعف کارآمدی وجود دارد.

*نقش فیلم‌ها و سریال‌های تلویزیونی در تخریب جایگاه خانواده ایرانی اسلامی چه مقدار است؟

 نمره بالایی در تخریب کارآمدی خانواده‌ها می‌توان به فیلم‌های تلویزیونی داد!

وقتی خیلی راحت در فیلم‌های ایرانی، عشق و عاشقی، برای جوان و نوجوان به تصویر کشیده می‌شود؛ این شخص بعد تمام شدن فیلم یا سریال چه رفتار و چه حرکتی از او سر خواهد زد «والله اعلم».

به طور کلی می‌توان گفت: فیلم‌هایی که به نوعی کارآمدی خانواده را خدشه‌دار کند، در ناکارآمدی خانواده‌ها، تأثیر بسزایی دارد. مثلاً در خیلی از فیلم‌های تلویزیون، اختلال در وضعیت حجاب ترویج می‌شود. در نتیجه دختران و پسرانی که پای این گونه فیلم‌ها می‌نشینند، از این مسئله الگوبرداری غیرصحیح می‌کنند. همچنین به صورت خیلی آسان و راحت، احترام به بزرگ‌ترها و اعضای خانواده، در فیلم‌های تلویزیونی زیر پا گذاشته می‌شود. بیننده چنین فیلم‌هایی می‌بیند که می‌توان چنین عملی را مرتکب شد و همان انحراف را الگو قرار می‌دهد.

* چرا در جامعه ما سن ازدواج بالا رفته است؟

ازدواج، از حیث دینی، حفظ‌کننده دین، سلامت روح، سلامت معنوی، فرد و جامعه می‌باشد.

ازدواج یک نیاز ضروری و جزء نیازهای فطری انسان‌ها است و همچنین یکی از عوامل کمال و رشد انسان به سوی «سیر الی‌الله» می‌باشد و یک مانع بزرگ در برابر خلق و خوی زشت و غیر شرعی است.

در منابع اسلامی این گونه تعبیر شده، وقتی میوه رسید باید به موقع آن را چید و گرنه آن میوه، فاسد خواهد شد و به دنبال فساد میوه، بوی گند آن نیز اطراف خود را فرا گرفته و برای سایر درختان نیز آفت می‌شود.

در بحث ازدواج نیز، همین گونه است، وقتی پسر و دختر در سن واقعی خود ازدواج نکنند یقیناً ضرر این مسئله هم برای خود آنها، دیگران و جامعه جدی خواهد بود.

در روایات اهل بیت (ع) در باب ازدواج بسیار تأکید شده است و با تعبیراتی همچون: «ازدواج نصف دین است»، «با ازدواج دین کامل می‌شود»، «بدترین افراد، عذب‌ها هستند» بیان شده است.

کسی نمی‌تواند ادعا کند که به ازدواج نیاز ندارد،‌ چون این امر، یک امر غریزی است و در صورت عدم انجام آن، مشکلات فردی و اجتماعی جدی گریبان‌گیر جامعه خواهد شد.

*خانواده کارآمد چه شاخصه‌هایی دارد و راهکار کارآمدشدن خانواده چیست؟

خانواده کارآمد، خانواده‌ای است که با پایبندی اعضای آن به اعتقادات دینی و رعایت حقوق و اخلاق اسلامی، زمینه کشف و پرورش قابلیت‌ها و توانایی‌های آنان را در ابعاد شناختی، عاطفی و رفتاری فراهم کنند. در واقع اگر خانواده‌ای پایبند به اعتقادات دینی نباشد و یا اصلاً چنین مسئله‌ای برای آنان مطرح نباشد، زمینه کشف و پرورش قابلیت‌ها و توانایی‌های اعضاء فراهم نمی‌شود؛ در واقع زمینه رشد و تعالی در چنین خانواده‌ای از بین رفته است.

وقتی خانواده‌ای به اخلاق دینی معتقد و به دنبال آن پایبند نیز باشد و همچنین اعضای خانواده حقوق یکدیگر را رعایت کنند، زمینه بروز، رشد و تعالی استعدادها و توانایی اعضاء فراهم خواهدشد. آیا هدف از تشکیل خانواده، غیر از بروز توانایی و به فعلیت رسیدن قابلیت‌ها می‌باشد؟

وقتی زمینه رشد و تعالی وجود نداشت و قابلیت و توانایی‌ها به فعلیت نرسید،‌یعنی این خانواده به اهداف خود نرسیده است و در نتیجه کارآمدی خود را از دست داده است.

*علت فروپاشی نظام خانواده در جوامع غیراسلامی چیست؟

در فرهنگ غیر دینی، برای اعضای خانواده مرز قائل نیستند. نقش زن و شوهر جابجا می‌شود. توجهی به ویژگی‌های عاطفی، رفتاری، اخلاقی و روان‌شناختی زن صورت نمی‌گیرد،‌طبیعی است که چنین خانواده‌ای با خطر فروپاشی مواجه است.

در فرهنگ دینی، خدمت زن در خانواده اجر شهید دارد و یا این که گفته می‌شود، مادر وقتی فرزند را به دنیا می‌آورد، تمام گناهانش آمرزیده می‌‌شود، مثل روزی که از مادر متولد شده است، حال در فرهنگ غیر دینی، چنین آموزه‌هایی وجود ندارد تا افراد، ضمن اعتقاد به این مسائل، رفتار خود را بر چنین مبنایی بنا کنند،‌بنابراین با فقدان چنین آموزه‌هایی در فرهنگ غیر دینی، خانواده، ناکارآمد خواهد شد.

*چه راهکاری برای بهتر‌شدن مباحث ازدواج در جامعه پیشنهاد می‌کنید؟

یکی از راهکارها، ازدواج آسان است، البته باید آسان نمودن ازدواج تعریف شود. اگر معنای آسانی در ازدواج تصور و تصدیق شد و بر اساس آن عمل شد؛ ازدواج، آسان و محقق می‌شود. اما اگر گفته شود، تا فلان امکانات و شرایط فراهم نشود، ازدواج انجام نخواهد شد، یعنی این که در ازدواج تسهیل صورت نگرفته است و در نتیجه ازدواج در زمان مناسب رخ نخواهد داد.

اگر به فرهنگ ازدواج در قبل از 30 سال نگاه شود. مثلا نوع ازدواج، مقدار مهریه، توقع زوجین در مورد مکان زندگی و مقدار امکانات زوجین درگذشته مورد بازبینی قرار گیرد، ازدواج آسان در آن فرهنگ به وضوح دیده خواهد شد. حال اگر در امر ازدواج به منابع دینی رجوع شود، به الگوهای ازدواج در سیره اهل بیت (ع)، مخصوصاً حضرت زهرا (س) و حضرت زینب (س) و یا بزرگان دین نگاه شود، فرهنگ صحیح ازدواج به دست خواهد آمد.

مثلاً رهبر معظم‌ انقلاب عقدی که مهریه آن بالاتر از 14 سکه باشد را جاری نمی‌کنند. اگر قرار باشد ازدواج به صورت آسان نهادینه شود، باید الگوهای ازدواج، از سیره بزرگان دین در جامعه نهادینه شود.

*پایان‌نامه دکترای شما به چه مباحثی پرداخته است، لطفاً اجمالی از آن را بیان نمایید؟

این پایان‌نامه با عنوان «معرفی شاخصه‌های خانواده کارآمد از دیدگاه اسلام و ساخت آزمون آن» می باشد و در حال تبدیل کردن آن به کتاب هستم، در جامعه علمی و روان‌شناختی ما، تست و آزمونی که میزان کارآمدی خانواده را بر اساس آموزه‌های دینی بسنجد، وجود نداشت و برای نخستین بار، این مسئله پیشنهاد شد که این آزمون طراحی شود. طبیعی است برای ساختن آزمون، ابتداء باید مقدمات علمی آن فراهم شود، لذا در این پایان‌نامه، شاخص‌های حقوقی، بینشی و اخلاقی مورد بررسی قرار گرفته است.

این شاخص‌ها بر اساس منابع دینی از آیات و روایات استخراج شده و بر همان مبنا شاخص‌ها، آزمون استاندارد سنجش کارآمدی خانواده ساخته شد که هم‌اکنون چندین پایان‌نامه در سطوح مختلف از این آزمون بهره می‌برند. مثلاً پایان‌نامه آقای دردشتی در سطح ارشد، به مقایسه میزان کارآمدی خانواده‌هایی که فقط پدر شاغل است و یا پدر و مادر هر دو شاغل هستند، می‌پردازد.