شایسته است همان‌طوری که دانشگاه الازهر مصر، رشته‌ای تحت عنوان علوم و فنون قرائات دارد و فارغ‌التحصیلان این رشته را به کشورهای مختلف برای تدریس و قرائت اعزام می‌کند، سیاست‌گذاران و مجریان حوزه علمیه نیز نسبت به ایجاد رشته تخصصی «علوم و فنون قرائات» عنایت داشته باشند.
حجت‌الاسلام رحمت عابدی چندین سال است که تدریس تجوید، انواع قرائات و صوت و لحن را در فضا‌های علمی تجربه کرده است و حاصل این فعالیت‌ها کتابی به نام «درسنامه روش آموزش و مهارت‌های کلاس‌داری قرآن کریم» است که در همایش کتاب سال 89 حوزه در گروه تکنولوژی آموزشی، عنوان شایسته تقدیر را کسب کرد. آنچه در پی می‌خوانید گفت‌وگوی سرویس علمی- فرهنگی مرکز خبر حوزه، با این محقق و نویسنده حوزوی پیرامون رسالت حوزه و شیوه تدریس قرآن در مجامع آموزشی است.
*جایگاه تدریس علوم قرآنی، مخصوصاً تجوید و قرائت را در حوزه چگونه می‌بینید؟
زمانی که به حوزه وارد شدیم, با اساتید مبرزی چون؛ حجج اسلام شهیدی، حبیبی و سعیدی روبرو شدیم که تلاش وافری در این زمینه به طلاب ارائه دادند و هنوز هم ارائه می‌دهند. از همان ابتدای ورود به حوزه، پیشنهادی به مسئولان حوزه مبنی بر تجوید طلاب ارائه دادیم.
حدود 15 سال قبل، که این چنین کلاس‌هایی را در مدرسه آیت‌الله گلپایگانی برگزار کرده بودیم و با استقبال زیادی نیز از طرف طلاب مواجه شد، یکی دوبار آیت‌الله مومن که در آن زمان مدیر حوزه‌های علمیه بود، برای تشویق طلاب به این کلاس‌ها آمد و این نکته را تاکید کرد که اگر وضعیت بنده اجازه می‌داد، در همین کلاس‌ها شرکت می‌کردم و این کلاس‌ها هنوز نیز از طرف اساتید قرآن حوزه، ادامه دارد، البته باید گفت: هنوز به وضعیت ایده‌آل و مطلوب در زمینه تدریس قرآن نرسیده‌ایم، اما اگر همین مساله را با سال‌های گذشته مقایسه کنیم حوزه علمیه، کارهای گسترده‌ای انجام داده است و این مساله به برکت اساتید بزرگوار حوزه علمیه صورت گرفته که در این مسئله، هم وقت گذاشته و هم برنامه‌ریزی مدوّن داشته‌اند تا طلاب در این زمینه فعالیت کنند.
*آیا لازم نیست که در حوزه علمیه دروس علوم قرآن و تجوید، به صورت تخصصی در پایه‌های تحصیلی طلاب گنجانده شود؟
یکی از کارهایی که در جامعةالمصطفی‌العالمیه برای طلاب غیر ایرانی انجام گرفته، این است که یک رشته‌ای در زمینه علوم و فنون قرائات تا مقطع دکتری ایجاد شده است که بسیار ارزنده است، جای این رشته در حوزه علمیه خالی است جا دارد،همان‌طور که در حوزه علمیه تخصص تبلیغ، تفسیر، حدیث، قضا، کلام، فلسفه، فقه و اصول، نهج‌البلاغه و غیر... وجود دارد، مرکز تخصصی علوم و فنون قرائات نیز ایجاد گردد.
خوشبختانه استعدادهای فراوانی در بین طلاب در این زمینه وجوددارد و حوزه علمیه قم هم، فضای مناسبی برای تحقق این مساله دارد، شایسته است همان‌طوری که دانشگاه الازهر مصر، رشته‌ای تحت عنوان علوم و فنون قرائات دارد که هر ساله، دانش‌آموختگانی را تربیت می‌کند و بعد از فارغ‌التحصیل شدن، آنها را به کشورهای مختلف برای تدریس و قرائت اعزام می‌کند، سیاست‌گذاران و مجریان حوزه علمیه قم نیز نسبت به رشته تخصصی علوم و فنون قرائات ایجاد نمایند.
حوزه علمیه همان‌طور که در تفسیر و دیگر رشته‌ها، دانش‌پژوه و متخصص می‌سازد، می‌تواند در رشته علوم و فنون قرائات، افراد متخصص تحویل جامعه دهد.
*چه روش و الگویی را در زمینه حفظ و قرائت قرآن برای طلاب جدید الورود، مناسب می‌دانید؟
کسانی که به حوزه وارد می‌شوند، با یک ذهنیت خاصی ورود پیدامی‌کنند، ذهنیت عوام جامعه این است که طلبه فقط به حفظ قرآن، حدیث و مفاتیح می‌پردازد، اما مهمترین وظیفه طلبه با ورود به حوزه، این است که نیازهای مهم دینی و دنیایی جامعه را پاسخ دهد.
باید این نکته را نیز مد نظر قرار داد که با ورود طلاب به حوزه، می‌توان اساتید مجرب را برای آنها مهیا کرد اساتیدی که نه فقط بحث‌های تئوری را به طلاب یاد دهند، بلکه خود نیز در زمینه حفظ و قرائت قرآن سرآمد این مساله باشند، چون مساله تجوید و قرائت، فنی و دارای جذبه است و همه دوست دارند آن را به خوبی شنیده و قرائت کنند، برای نیل به این مساله باید دوره‌هایی برای اساتید گذاشته شود و آنها در این کار ممحّض شده تا نیازهای این فن را برای طلاب علاقمند برطرف سازند.
*چه راه‌کاری برای پاسخ‌گویی به نیازهای طلاب شهرستان در این موضوع پیشنهاد می‌کنید؟
این نکته را باید گفت، مثلاً استان بوشهر که از استان‌های محروم کشور است، به حدی از پیشرفت مباحث قرآن رسیده است که دو یا سه بار، رتبه اول مسابقات بین‌المللی را کسب کرده است این قضیه را به این جهت عرض کردم که در همه استان‌ها، اساتید قرآن وجود دارد و حوزه نیز می‌تواند چه از اساتید روحانی و یا غیر روحانی در این مساله استفاده کند و حسنی که این کار برای طلاب دارد این است که از اساتید مختلف و شیوه‌های متفاوت بهره‌مند شوند و اساتید غیر روحانی، با فضای حوزه ارتباط تنگاتنگ برقرار کنند.
نکته دیگر این است که معاونت تهذیب حوزه نیز در این قضیه به صورت فعال، در حوزه‌های شهرستان، دوره‌های تربیت قرآن برقرار نموده است و خود بنده نیز چند بار از طرف معاونت تهذیب برای تدریس مباحث قرآنی به شهرستان‌ها، اعزام شده‌ام آنچه لازم است گفته شود این است که این کار باید هدفمند و روش‌مند شود و مرکز قرآن و عترت حوزه، نیز با برنامه‌های مدون این مسأله را دنبال می‌کند.
*حوزه در انتقال مفاهیم قرآنی چه روش‌هایی می‌تواند در پیش‌بگیرد؟
از وظایف اصلی حوزه، انتقال و آشنا کردن مفاهیم قرآنی به عموم مردم است، اما مفاهیم قرآن، نیاز به مقدماتی دارد مقام معظم رهبری در یکی از بیانات خود فرمود: برای فهم قرآن باید روخوانی را به خوبی فرا گرفت.» در اثر خواندن قرآن و جذبه آن، خواننده در پی این موضوع خواهد بود که چه مفهومی از آیه فهمیده می‌شود و حوزه علمیه نیز متکفل حقیقت قرآن است تا آن را برای مردم توضیح دهد.
کسانی حقیقت قرآن را به دست خواهند آورد که طبق روایت شریف مخاطب قرآن هستند:«یعرف القرآن من خوطب به» قرآن را کسانی درک می‌کند که طرف خطاب قرآن هستند.(بحار 46 ص350)
حقیقت قرآن برای اهل علم، در صورتی منکشف خواهد شد که متصل به اهل‌بیت(ع) باشند، انسان نمی‌تواند فقط به ظاهر قرآن اکتفا کند و ادعا کند که خودش به تنهایی می‌تواند آن را درک کند.
از دیگر وظایف حوزه‌های علمیه، این است که حقیقت قرآن را از طریق احادیث و روایات به مردم انتقال دهد و این امر امروزه به نحو شایسته‌ای در حوزه انجام گرفته، و می‌گیرد. مثل تفسیر «تسنیم» حضرت آیت‌الله جوادی‌آملی که در رسانه‌ها نیز به خوبی منعکس می‌شود، حوزویان نیز باید نسبت به این امر اهتمام بیشتری داشته باشند چون آنچه بشر به آن نیاز دارد در قرآن وجود دارد و هر فرد به اندازه درک و توان خود می‌تواند از آن بهره بگیرد.
حضرت امام راحل(ره) در تفسیر سوره حمد می‌فرماید: قرآن یک سفره پهن الهی است؛ هر کس به اندازه اشتهایش از آن بهره می‌گیرد.
*تفاسیری که هم‌اکنون در جامعه وجود دارد نوعاً برای اقشار مختلف جامعه سنگین است و اهل فن می‌توانند در آن ورود کنند؛ برای انتقال مفاهیم قرآنی به صورت ساده و همه‌فهم چه کارهایی صورت گرفته است؟
یکی از کارهای خوب در این زمینه کاری است که از سوی حجت‌الاسلام والمسلمین قرائتی انجام گرفته است که بیش از سی‌سال در تلویزیون هر هفته مفاهیم قرآنی را به صورت ساده، رسا و به روز برای مردم بازگو می‌کند و در این زمینه باید یک نهضتی صورت گیرد که فراگیر باشد. اساتید قرآن همان‌گونه که برای متعلمین در سطح عالی کلاس قرآن برقرار می‌کنند، باید کلاس‌هایی برای عموم مردم با زبانی ساده و روان داشته باشند تا فرهنگ قرآنی در جامعه گسترش پیدا کند.
*بهترین روش انتقال مفاهیم قرآنی چیست؟
بهترین روش انتقال مفاهیم قرآنی که خود نیز از آن استفاده می‌کنم، روش استفهامی است، مثل روش حجت‌الاسلام والمسلمین قرائتی که در روش خود در یک جلسه چندین بار موضوعات را به صورت استفهامی (سؤالی) مطرح می‌کند، یعنی مخاطب را هم در بحث شرکت می‌دهد، خوبی این روش این است که شنونده تا پایان جلسه با استاد قرآن همراه و همگام است و ذهن او از بحث کلاس خارج نمی‌شود.
در این روش، استاد در طول بحث همیشه از شاگردان سؤال می‌کند، مثلاً وقتی که آیه را می‌خواند یک یا دو کلمه آخر آیه را از حاضرین طلب می‌کند که بیان کنند.
معلوم است که در همه جا نمی‌توان از این روش استفاده کرد، مثلاً در منبر، استفاده کردن از این روش ممکن است جواب ندهد.
*حوزویان در تحول حوزه چقدر می‌توانند از قرآن استفاده کنند؟
تمام دروسی که در حوزه علمیه اعم از «فقه، اصول، کلام، عقائد و فلسفه» تدریس می‌شود. برای این است که مقدمه‌ای باشد تا بتوان قرآن را بهتر و مستدل‌تر فهمید. در قرآن کریم، پانصد آیه وجود دارد که به آیات الاحکام نام گرفته است.
آنچه در فقه یا اصول گفته شده است، ارتباط مستقیمی با احادیث ائمه (ع) دارد و ائمه (ع) هیچ کلامی نمی‌گویند، مگر این که پیامبر (ص) فرموده باشد و پیامبر (ص) نیز چیزی نمی‌گوید،مگر این که خداوند فرموده باشد؛ چون خداوند در قرآن می‌فرماید: « ما یَنْطِقُ عَنِ الْهَوی إِنْ هُوَ إِلاّ وَحْیٌ یُوحی». (سوره نجم آیه 4و3)
حضرات معصومین (ع) اصول استخراج ادله احکام را از قرآن، به اهل علم یاد داده‌اند.
کسی که اصول یا فقه تدریس می‌کند، در واقع به نوعی، قرآن تدریس می‌کند و اولین دلیلی که یک مجتهد در درس اصول یا فقه خود ارائه می‌دهد، از قرآن است، چون‌که اولین دلیل از ادله اربعه قرآن می‌باشد. (قرآن، سنت، اجماع و عقل).
*ترجمه‌های فعلی قرآن را تا چه حد، به‌روز و روان می‌بینید؟
باید اظهار کنم، هیچ ترجمه‌ای نمی‌تواند حقیقت جمله‌های قرآن را معنا کرده و معادل حقیقی لفظ قرآن باشد. هیچ ترجمه‌ای وجود ندارد که بیان‌کننده تمام معنای کلمات قرآن باشد. ترجمه مرحوم آیت‌الله الهی قمشه‌ای، در زمان خودش ترجمه خوبی ارائه کرده است. حال آنکه این ترجمه در قالب عرفانی است و ترجمه لفظ به لفظ نیست، ولی ترجمه آقای معزّی، ترجمه لفظ به لفظ می‌باشد و به نظر می‌رسد، ترجمه آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی، قابل استفاده‌ترین ترجمه‌ها در زمان فعلی باشد.
*با توجه به این که وزارت آموزش و پرورش، وظیفه تعلیم و تربیت دانش‌آموزان را بر عهده دارد و یکی از دروس دانش‌آموزان نیز قرآن است، آنچه که مشاهده و تجربه شده است، این است از اساتید مجرب قرآنی، در مدارس برای دانش‌آموزان استفاده نکرده است، در نتیجه دانش‌آموزان به رشد لازم نرسیده‌اند، شما برای بهترشدن این وضعیت چه پیشنهادی دارید؟ در گذشته و مخصوصاً در اوائل انقلاب که تربیت معلم وجود داشت، عده‌ای اختصاصاً در رشته دینی و قرآن، برای معلم‌شدن تعلیم می‌دیدند و در این راه نیز موفقیت چشمگیری نصیب دانش‌آموزان می‌شد.
وزارت آموزش و پرورش با استفاده از آن تجربه‌ها و با همکاری حوزه علمیه می‌تواند در این راه قدم‌های مستحکمی بردارد. البته در زمان وزارت آقای مظفر، تفاهم‌نامه‌ای بین آموزش و پرورش و مؤسسه امام خمینی(ره)، در قم ایجاد شد که طلاب مستعد در امر قرآنی در مدارس آموزش و پرورش در مقطع ابتدایی و راهنمایی ورود پیدا کردند و توانستند خدمات ارزنده‌ای را ارائه دهند.
اگر وزارت آموزش و پرورش بتواند در این راه با حوزه علمیه تعامل خوبی برقرار کند می‌تواند بسیاری از مشکلات را در این زمینه مرتفع نماید.
در سال 71، به دعوت آموزش و پرورش یکی از شهرستان‌ها، دوره تربیت معلم قرآن را برگزار کردیم در آنجا روش مبرزترین معلم قرآن، این گونه بود که هر کسی می‌توانست قرآن را سریع بخواند مورد پسند بود دیگر نگاه نمی‌کرد که خواننده ممکن است اشتباه بخواند!
ما این آمادگی را داریم که با روش‌های تجربه‌شده می‌توانیم در طی 12 جلسه به کسی که الفبای حروف را بلد نیست، قرآن بیاموزیم، اما این روش مخصوصی دارد که باید طی کرد.
درخواست من از وزارت آموزش و پرورش این است که همکاری بین این دو نهاد گسترش یابد. غالب طلاب علاوه بر این‌که علوم قرآنی را بلد هستند، قادر به تدریس آن نیز می‌باشند.
در اکثر شهرستان‌های استان مرکزی دوره‌های دو روزه تربیت معلم قرآن برای معلمین برگزار کردیم و بهترین روش‌ها را برای تدریس ارائه می‌دادیم و آنها نیز در پایان دوره، روش‌های ما را به عنوان بهترین روش تصدیق می‌کردند.
* هدف از نگارش کتاب چه بوده است؟
با توجه به این که فعالیت بنده، در عرصه قرآن بود و حتی در دوران قبل از طلبگی به تدریس قرآن می‌پرداختم، موقعی که به حوزه آمدم، نیاز به تدریس علوم قرآنی را بیشتر احساس می‌کردم، لذا به تألیف این کتاب در زمینه «روخوانی، روانخوانی، تجوید، صوت، لحن،...» پرداختم. در واقع هدف از تألیف کتاب ارائه روشی آسان برای برطرف‌کردن نیازهای مباحث قرآنی می‌باشد.
*اثر شما از چه بخش‌ها و موضوعاتی تشکیل یافته است و مخاطب شما چه کسانی هستند؟
این اثر دارای ویژگی خاصی است. در مقدمه کتاب نیز بیان شده است که کتاب، اختصاص به مربیان قرآنی در مقطع لیسانس دارد به خاطر این که فعلاً در دوره کارشناسی تدریس می‌شود و این اثر در بیش از هشتاد کشور تدریس می‌شود.
کتاب در چند بخش تدوین شده است یکی از بخش‌های کتاب، معیارهای انتخاب روش تدریس است به این معنی که یک مربی چه نوع روشی را در تدریس برای مخاطبان خود بکار گیرد. در این قسمت چند روش تدریس عنوان شده است و بهترین روش را به خواننده معرفی می‌کند مثلاً به کسی که الفبای خواندن قرآن را نمی‌داند، روشی معرفی شده است که در بیست جلسه خواندن قرآن را یاد بگیرد و یا این که در کشوری که زبان آنها با زبان عربی و فارسی فاصله دارد، چه روشی برای تدریس مناسب است.
بخش دیگر کتاب به مهارت‌های کلاس‌داری پرداخته شده است که به دو موضوع: تسریع (سرعت دادن در یادگیری) و تسهیل ( سهولت در یاددادن) اختصاص دارد.
در این بخش مهارت‌هایی معرفی شده است که این دو مسئله را بیان می‌کند.
همچنین در این تألیف این مسئله بیان شده است که مباحث روخوانی،شامل چه مباحثی است و روش تدریس اساتید نیز به تفصیل ارائه شده است.
در قسمت دیگر این اثر، ضمن این که نیاز یک استاد در سرکلاس گفته شده روش‌های جاذبه برای فراگیران قرآن بیان شده است، مثلاً شعارهای قرآنی که تنوع کلاس را برای متعلمین در بر دارد.
