متن زیر حاصل گفت‌وگوی خبرنگار مرکز خبر حوزه با حجت‌الاسلام فرهاد عباسی، مدیر مرکز تخصصی علوم حدیث حوزه است که خدمتتان ارائه می‌گردد.
* ابتدا، درباره جایگاه حدیث و اهمیت آن توضیح دهید.
جایگاه حدیث و علوم حدیث در علوم اسلامی، مسئله‌ای نیست که قابل انکار باشد. یکی از منابع چهارگانه شیعه نیز در کنار قرآن، عقل و اجماع، سنت است. سنت آن است که در گفتار و رفتار معصومین(علیهم‌السلام) ظهور می‌یابد و امروز که در محضر آنها نیستیم، نقل این رفتارها و گفتارها که همان حدیث است، موجب بهره‌مندی ما از تعالیم آنها می‌شود.
نخستین شاخه‌های علمی در اسلام، شاخه‌هایی است که از درخت تنومند اسلام به وجود آمده است؛ به این معنی که در آغاز ظهور اسلام، چیزی غیر از آنچه که از معصوم(ع) نقل شده باشد، مورد توجه نبوده است و در گذر زمان، از دامان حدیث، سایر علوم اسلامی پدیدار شد.
جایگاه حدیث، در فقه، جایگاهی ویژه دارد، به این گونه که علم فقه در ابتدا چیزی جز قرآن و حدیث نبود؛ بعد‌ها فقها در برداشت از احادیث و ردّ اصول احادیث بر فروع دچار مشکل شدند، و لذا علمی به نام علم فقه و علم اصول و... به وجود آمد.
از آغاز غیبت حضرت ولی عصر(عج)، در همان دوران غیبت صغری، علما و فقهای اسلامی، اقدامات زیادی برای پر کردن خلأ معصوم(ع) انجام دادند که نخستین کار آنها، تدوین احادیث بود. کتب اربعه، اولین تلاش‌های علما و دانشمندان شیعه در این زمینه است.
البته در گذر زمان و تاریخ، به دلایل مختلف، رویکرد دانش‌های اسلامی به حدیث کم شده است، ولی هیچ‌گاه کنار گذاشته نشد.
* چه ضرورتی برای شکل‌گیری علم حدیث احساس می‌شد؟
با گذشت زمان، و دوری از حضور معصوم(ع)، در میان مسلمانان اتفاقاتی برای حدیث به وجود آمد و دست‌خوش تحولاتی شد. قرائنی هم که برای فهم درست احادیث داشتیم، از بین رفت، در چنین شرایطی، باید علمی وجود داشته باشد تا بر اساس آن بتوانیم متن حدیث را متوجه شویم. این که چگونه اعتماد کنیم این حدیث، از امام معصوم(ع) است، آیا راویان حدیث، حدیث را به درستی به ما رسانده‌اند و... از مسائلی بود که لازم بود، حدیث، به عنوان علم مطرح شود. علومی مانند، علم رجال، تاریخ حدیث، درایةالحدیث، منبع شناسی احادیث و... .
البته این شاخه‌های حدیثی، با توجه به ضرورتی که در جامعه وجود دارد، در حال گسترش است.
* چطور شد که مرکز تخصصی علوم حدیث در حوزه راه‌اندازی شد ؟
حدیث، به عنوان یکی از شاخه‌های اصلی دانش علوم اسلامی و حتی مادر علوم اسلامی است شکی در آن نیست، بنابراین، در این عرصه، به نگاهی عالمانه نیاز داریم. یکی از آفت‌های جدی در عرصه علوم حدیث که درمیان مردم وجود دارد، این است که ما حدیث را می‌توانیم به راحتی بفهمیم که البته این آفت، خطری در این عرصه می‌باشد. البته، درست است که حدیث دارای لایه اولیه‌ای است که شاید فهم آن آسوده باشد، ولی فهم لایه‌های باطنی حدیث،کار هر کسی نیست، این کار، کار عالمان حدیث می‌باشد.
همچنین، رسیدن به قله استنباط و اجتهاد، بدون فرو رفتن در اعماق حدیث، امکانپذیر نیست. با توجه به این اهمیت، حوزه علمیه نیز بر اساس این که رسالت خود را تربیت طلاب برای ورود به عرصه اجتهاد می‌داند؛ این مرکز تخصصی را راه‌اندازی نمود. البته علم حدیث، برای تربیت مبلغان دین‌شناس نیز ضروری است، با نفوذ در علم حدیث، نسبت به سیره و منش معصومین(علیهم‌الاسلام) در برخورد با مسائل گوناگون، آشنا می‌شویم و مسلماً، تأثیر مبلغ بر مردم بیشتر می‌شود.
درست است که دورس حدیث، با توجه به اهمیتی که دارند، در کنار دروس حوزه به طلاب ارائه می‌شد، ولی با توجه به گسترده‌شدن نیازهای جامعه در عرصه‌های مختلف، لازم شد که مرکزی؛ ویژه آموزش‌های حدیثی در حوزه راه‌اندازی شود، بنابراین، در سال 82 این مرکز راه‌اندازی شد.
درحال حاضر هفت رشته تخصصی در حوزه برای طلاب ارائه می‌شود، به این صورت که طلاب پس از این که سطح مقدماتی حوزه را گذراندند، می‌توانند در رشته‌های تخصصی مختلف در سطح2 مشغول تحصیل شوند.
مرکز تخصصی علوم حدیث، از آغاز تا امروز، 9دوره ورودی داشته است که از این تعداد، 5 دوره به اتمام رسیده که تعداد آنها نیز حدود 200 نفر است. در حال حاضر نیز 80 نفر مشغول تحصیل می‌باشند.
پس از چند سال فعالیت این مرکز، در سال 87 سطح3 این رشته نیز راه‌اندازی شد و دروس رجال، فقه‌الحدیث، درایةالحدیث، تاریخ حدیث، منابع حدیث و... که در سطح2 ارائه می‌شد، در سطح3 به صورت تخصصی به طلاب ارائه گردید؛ در حال حاضر، 45 نفر در این مقطع مشغول تحصیل هستند.
البته، باید بگویم، زمانی که سطح3 راه‌اندازی شد، با توجه به اینکه فضای غریبانه‌ای بر علوم حدیث حاکم است، گمان می‌کردیم که این رشته با اقبال طلاب روبرو نشوند و یا طلابی که می‌آیند، طلاب ممتاز و برتر نباشند؛ ولی پس از پذیرش طلاب، مشاهده کردیم، هم از نظر تعداد متقاضیان و هم از نظر کیفی، نسبت به رشته‌های تخصصی دیگر، در سطح بالایی قرار گرفتیم.
* باتوجه به این که برای رسیدن به اجتهاد، علوم مختلفی چون، قرآن، ادبیات، حدیث و... نیاز است، این که طلبه تنها به یک عرصه توجه نماید، فکر نمی‌کنید او را از فضای اجتهاد دور کند؟
اجتهاد رایج در حوزه، اجتهاد در علم فقه است، که برای اجتهاد در آن، نیاز به علوم مختلفی است که از جمله مهم‌ترینِ آنها، علوم حدیث است؛ چون مجتهد، بر اساس این احادیث باید احکام را استنباط کند. بنابراین، تمامی مراجع تقلید، نسبت به علوم مختلف حدیث، آگاهی لازم و کافی را دارند.
امروز، گستره دانش‌های اسلامی، به اندازه‌ای وسیع شده است که نیاز است، علم‌‌ها شاخه‌شاخه و به صورت تخصصی ارائه شود تا بتواند پاسخ‌گوی نیازها باشد. دانش حدیث، دارای زوایایی است که ممکن است دانستن همه آنها، برای مجتهد ضروری نباشد؛ امروزه در گفتگو و مواجهه با مذاهب اسلامی و غیر اسلامی، نیازمندیم تا که با زبان حدیث وارد شویم. ما اگر می‌خواهیم در عرصه مهدویت، علوم انسانی و... سخن بگویم، باید به درون احادیث رفته و این آموزه‌ها را از آن استخراج نماییم.
* طلاب در کنار این دورس تخصصی، دروس حوزه را نیز می‌گذرانند؟
بله، با توجه به این که درس اصلی حوزه فقه است، که جامع‌ترین برنامه زندگی می‌باشد، در تمامی مراکز تخصصی حوزه، طلاب باید دورس حوزه را نیز در کنار دورس تخصصی بگذرانند.
فقیه ما نیاز جدی به حدیث دارد. طلابی که می‌‌خواهند یک مجتهد خوب شوند، باید یک حدیث‌شناس خوب باشند. اگر کسی هم نخواهد مجتهد در زمینه فقه شود و تمایل داشته باشد در عرصه حدیث مجتهد یا مطالعه داشته باشد، می‌تواند در این مرکز درس بخواند.
البته کسانی که در این مرکز تخصصی حضور دارند، از برخی دروس جنبی حوزه نیز معاف می‌شوند ولی دروس اصلی حوزه که فقه و اصول است را می‌گذرانند.
* درباره ساختار مرکز تخصصی علوم حدیث حوزه، فعالیت‌ها و برنامه‌های جاری و آتی آن توضیح دهید.
مرکز تخصصی علوم حدیث دارای معاونت‌های آموزش، پژوهش، فرهنگی و تهذیب و اداری- مالی است. معاونت آموزش، مسئول برگزاری کلاس‌ها و درس‌ها و نظارت بر سطح کیفی آنهاست و از سوی دیگر به دنبال ایجاد تخصص‌ها و گرایش‌های جدید برای سطح4 نیز می‌باشد.
البته بیان این نکته لازم است که مرکز تخصصی افتخار دارد، بهترین اساتید حوزه علمیه را جذب نماید. بسیاری از آنها در مراکز غیر حوزوی مختلفی برای تدریس دعوت شده‌اند، که نپذیرفتند، ولی زمانی که این مرکز از آنها دعوت نمود، با توجه به این که این مرکز وابسته به حوزه است و آنها نیز خود را جزئی از حوزه می‌دانند، از این رو با استقبال در این مرکز حاضر شدند و تدریس کردند.
معاونت پژوهش مرکز نیز فعالیت‌های پژوهشی دانش‌پژوهان را برنامه‌ریزی می‌کند. از جمله اقداماتی که از یک سال گذشته از سوی این معاونت صورت گرفته است، راه‌اندازی نشریه علمی-تخصصی «حدیث حوزه» است که منعکس کننده مقالات برتر دانش‌پژوهان، اساتید و پژوهشگران عرصه علوم حدیث می‌باشد. مقالات مندرج در این نشریه، در سطح کیفی بالایی است و تلاش می‌کنیم در آینده‌ای نزدیک در عرصه نشریات علمی، مقام برتر را کسب کند.
همچنین، با توجه این که بیشتر فعالیت طلاب درکلاس‌ها، آموزشی است، برای این که یافته‌های آنها در قالب کتاب‌ها و مقالات قابل عرضه شود، نیاز داریم که دوره‌هایی، فراتر از کلاس‌های آموزشی، برای آنها برگزار کنیم؛ دراین راستا، برای سطح دو و سه، علاوه بر دروس روش تحقیق، تلاش می‌شود با برگزاری کارگاه‌هایی، کاستی‌های پژوهشی را جبران کنیم. کارگاه آموزش نرم‌افزارهای حدیثی، علوم اسلامی، کار با رایانه و اینترنت، کارگاه مقاله‌نویسی و روش تحقیق پیشرفته از جمله این کارگاه‌ها می‌باشد.
معاونت فرهنگی و تهذیب نیز در کنار سایر فعالیت‌های مرکز، در حال فعالیت است. دیدار با بزرگان و علما، برگزاری اردوی فرهنگی، مشاوره طلاب و برگزاری کلاس مشاوره و برگزاری کارگاه‌هایی ویژه خانواده‌های طلاب از جمله این اقدامات است. معرفی دانش‌های حدیثی و مسائل مربوط به خانواده از نگاه حدیث و سیره اهل‌بیت(علیهم‌السلام) از جمله این کارگاه‌ها می‌باشد.
* تصمیمات کلانی که در این مرکز گرفته می‌شود، به چه صورت است؟
در مرکز تخصصی علوم حدیث، شورای علمی، تصمیم‌گیری و سیاست‌گذاری کلان مجموعه در زمینه علمی و پژوهشی را عهده‌دار است. اعضای این شورا، در عرصه علوم حدیث، بهترین‌های حوزه هستند که با برگزاری نشست‌های ماهیانه مسائل مختلف مرکز را بررسی می‌کنند. در این شورا معاون آموزش و معاون پژوهش مرکز و پنج نفر از اساتید طراز اول حوزه که دارای تحصیلات و آثار پژوهشی در علوم حدیث می‌باشند، عضویت دارند.
* برای ارائه آموزش‌های تخصصی در عرصه علوم حدیث، برای خواهران نیز فکری شده است؟
با توجه به این که فعالیت‌های حوزه علمیه برادران با حوزه علمیه خواهران جداست، این مرکز نیز زیر نظر حوزههای علمیه، آموزش‌های تخصصی را صرفا به برادران ارائه می‌نماید. البته خواهران علاقه زیادی برای تحصیل در این رشته دارند که با رایزنی‌های صورت گرفته با مسئولان مرکز مدیریت خواهران، امید است، امکان تحصیل در این رشته، در حوزههای علمیه خواهران نیز امکانپذیر باشد.
* مرکز تخصصی علوم حدیث حوزه، چه چشم‌اندازی را برای آینده خود در نظر گرفته است؟
این مرکز تخصصی، دوره نه ساله‌ای را با توجه به همه مسائل و مشکلات موجود و با اهتمام مسئولان حوزه، گذرانده و به جایگاه فعلی رسیده است. بنابراین، لازم می‌دانیم که این مرکز به عنوان مرکزحدیث حوزه، در عرصه جهان مطرح شود.
تغییر فضای آموزشی و اداری ساختمان، از جمله برنامه‌های آتی این مرکز به شمار می‌رود. این تغییر در عرصه سخت‌افزاری به این معنی است که طلبه برای هر گونه مطالعه و فعالیت‌های علمی و پژوهشی در عرصه علوم حدیث، کمبودی از نظر فضا و امکانات نداشته باشد.
در عرصه نرم‌افزاری نیز باید طلبه مورد حمایت باشد که بدون دغدغه معیشتی، به فعالیت‌های مطالعاتی و پژوهشی بپردازد.
بازبینی دروس سطح دو و سه و معرفی رشته‌های سطح چهار از جمله برنامه‌های آموزشی مرکز در آینده است. همچنین، این مرکز به دنبال عمومی کردن علوم حدیث در میان خواص و عوام است که در این طرح، با برگزاری دوره‌هایی برای اقشار مختلف جامعه از مشاغل گوناگون، همه با علوم حدیث آشنا می‌شوند.
در عرصه پژوهش نیز به دنبال اجرای برنامه‌ای هستیم که طلاب باید بتوانند در علوم حدیث پژوهش نمایند و حرف‌های جدیدی در این عرصه برای گفتن داشته باشند. در این راستا، طلاب برتر را که در عرصه پژوهشی توانا هستند، به عنوان ذخایر پژوهشی حفظ می‌کنیم و با برگزاری دوره‌های کوتاه‌مدت، آنها را به عنوان پژوهشگرانی توانا در عرصه علوم حدیثی تربیت می‌کنیم؛ بر اساس برنامه ریزی صورت گرفته، تا دو سال آینده این طرح اجرا می‌شود.
* مراکز و مؤسساتی دیگری هم هستندکه در عرصه علوم حدیثی مشغول فعالیت می‌باشند، ارتباط شما با آنها به چه صورت است؟
از جمله مراکز همسو، مؤسسه علمی- فرهنگی دارالحدیث است که جدی‌ترین مرکز حدیثی در کشور می‌باشد. این مؤسسه، با هدف آموزش و پژوهش و ترویج حدیث در سطح کشور و حتی در سطح بین‌المللی فعال است. مرکز تخصصی علوم حدیث حوزه نیز به گونه‌ای، با کمک دارالحدیث راه‌اندازی شد.
در ابتدای کار، برای معرفی این رشته، منابع علمی و درسی آن، اساتید و... با کمک اساتید مؤسسه دارالحدیث انجام شد. این تعامل در چند سال اخیر به صورت دو طرفه می‌باشد، به این معنی که بسیاری از اساتید این مرکز از آنجا تأمین می‌شوند و برخی از دانش‌آموختگان ما نیز در این مؤسسه مشغول تدریس هستند.
* چه تفاوت کلی میان فعالیت این دو نهاد علمی در عرصه علوم حدیث می‌باشد؟
این دو مرکز، در عرصه حدیث، با نگاه حوزوی فعالیت می‌کنند؛ امام تفاوت‌هایی میان این دو است. مهم‌ترین تفاوت میان این دو مجموعه این است که آموزش‌های حدیثی در دارالحدیث ارائه می‌شود در قالب نظام دانشگاهی است متعهد به این نیست که سیستم آموزشی آن، حتما با التزامات دروس حوزوی، باشد. در حالی که این مرکز، برای پر کردن خلأیی حوزوی و طلبگی در علوم حدیث است و نظام آموزشی آن، مبتنی بر نظام آموزشی حوزه می‌باشد. به این معنی که طلبه باید در کنار تحصیل دروس مرکز تخصصی علوم حدیث حوزه، دروس اصلی حوزه را نیز بگذراند.
در ضمن، مقدار آموزش‌ها در این مرکز نیز بیشتر و تخصصی‌تر از دارالحدیث می‌باشد؛ البته این به عنوان نقص آن مجموعه نیست، چون نظام آموزشی در مؤسسه دارالحدیث، بر اساس نظام دانشگاهی است.
* با مسئولان حوزه چه سخنی دارید؟
مسئولان مرکز مدیریت حوزه، دلسوزی و تعهد خوبی نسبت به حل مشکلات مراکز تخصصی دارند؛ هربار که کاری را جدی پی‌گیری کردیم، مساعدت کرده‌اند. در کنار این توجه مسئولان، تقاضایی که از آنها داریم، این است که با توجه به این که جایگاه حدیث در کنار قرآن، در حوزه، جایگاه ویژه‌ای است، لازم است برای ارتقای کیفی و کمی این دو رشته، تلاش بیشتری صورت گیرد. در موج بیداری اسلامی، نیاز بیشتری به علوم حدیثی شیعه وجود دارد و همگان به حوزه علمیه چشم دوخته‌اند، در چنین شرایطی، باید حمایت‌های مادی و معنوی جدی‌تری دراین عرصه صورت گیرد.
البته مسئولان حوزه این جدیت را دارند، ولی محدودیت‌هایی در این عرصه وجود دارد که مشکل‌آفرین است. اگر شورای عالی حوزههای علمیه، تسهیلاتی همچون مراحل تصویب یک رشته، صدور مجوز برای مرکز تخصصی، ارائه اختیاراتی به مراکز تخصصی، امور دانش‌آموختگان و پایان‌نامه‌ها و... داشته باشد، مراکز تخصصی حوزه می‌توانند در کارهای خود صورت بگیرند.
گفت‌وگو: علیرضا سهلانی
