آنجا که خدا، انسان را دعوت می کند که «قل سیروا فی الارض...» و روایات و احادیث دینی به نکات و اشارات و زمینه ها و برکات و نشانه های سفر حقیقی چه در آفاق و چه در انفس اشعار می دارد.

سفر، یک سلوک است؛ سلوکی در آفرینش که می تواند و باید، علاوه بر آورده های مادی و برکات جسمانی و شادابی تن، به صفای روح، تنبه جان و درک و دریافتی از خلقت آسمان و زمین هم نایل آید.

سفر، وادی زیبا و مصفایی است که اگر در حقیقت و واقعیتش رخ دهد و چشمانی بیدار و اندیشه ای آماده، به ادراک آن برسد، براستی کلاس درسی است برای درک برهان خلقت و البته ایمان آوردن به خدایی که... همین نزدیکی است؛ لای آن شب و ها، پای آن کاج بلند، پشت آن نور که از روزنه شب می تابد، زیر آن آب زلال که تمام هستی، که خدا، که بشر، از پس صافی زیبای وجودش پیداست...

باید سفر کرد تا در پختگی فراز و فروز زمین و زمان، اندیشه خام انسان، جولان یابد و راهی دیار معرفت شود.

و نوروز وقت خوبی است برای این تجربه ایمانی و ربانی.

باشد که سفرهای ما نه فقط از این شهر به آن دیار، بلکه از تاریکی جهل به نور ایمان و از ظلمت گناه به روشنای غفران و رستگاری باشد.

تلاش دوستان ما در مدرسه علمیه خواهران امام المنتظر نجف آباد اصفهان و قلم رنجه سرکار خانم مریم یادگار صالحی، با تدوین موسوعه سفر در بیان پیامبر و اهل‌بیت طاهرش، یادگاری صالح در این مسیر است. باشد که قبول افتد!

*انگیزه سفر

رسول اکرم(ص) فرمود: لَسَفَرَةٌ فی سبیلِ اللهِ خیرٌ مِن خَمسینَ حجَّةً.

سفری در راه خدا از پنجاه حج بهتر است.

*نکته

نیّت و انگیزه اهمیّت زیادی دارد حتّی بیش از خود عمل. همان‌طور که امام صادق(ع) می‌فرمایند: اَلاعمَالُ بِالنِیّاتِ. اعمال به نیّت بستگی دارند.

داشتن انگیزه‌ی الهی جزء آداب سفر است.

* هم‌طراز بودن

ابن بصیر نقل می‌کند: به امام صادق(ع) عرض کردم: آیا جایز است انسان با فردی پولدار که نمی‌تواند مثل او خرج کند، به سفر رود؟ فرمودند: دوست ندارم مؤمن خود را ذلیل کند بلکه با هم‌طرازان خود بیرون رود.

*معرفت

امام علی‌(ع) فرمود: لَاتَصحَبَنَّ فی سَفَرِکَ مَن لایَرَی لَکَ مِنَ الفَضلِ عَلَیهِ کَمَا تَرَی لَهُ عَلَیکَ.

با کسی که برای تو فضیلت و ارزشی قائل نیست به قدری که تو برای او فضیلت و ارزش قائلی، سفر نکن.

*همه جا حضور

وقتی ما به یاد خداوند و روز قیامت باشیم مکان و زمان برایمان فرقی نمی‌کند و از هر فرصتی بهره می‌بریم تا به خداوند نزدیک شویم. نقل می‌کنند: انَّهُ لَم یَرتَحِل مِن مَنزِلٍ، اِلَّا وَ صَلّی عَلَیهِ رَکعَتَینِ وَ قَالَ: حَتَّی یَشهَدُ عَلیَّ بالصَّلَاةِ، پیامبر اکرم(ص) هر جا توقف می‌کردند، دو رکعت نماز می‌خواندند، می‌فرمودند: زمین به هر نماز برایم گواهی می‌دهد.

*دعا قبل از سفر

پیامبر اکرم(ص) قبل از سفر این دعا را می‌خواندند: اللَّهمَّ بِکَ إنتَشَرتُ وَ اِلَیکَ تَوَجَّهتُ وَ بِکَ إعتَصَمتُ اَنتَ ثِقَتِی وَ رَجائی. اَللَّهُمَّ اکفِنِی مَا أهَمَّنی وَ مَا لَاأَهتَمُّ لَهُ وَ مَا أَنتَ أَعلَمُ بِهِ مِنّی. اَللَّهُمَّ زَوِّدنِی التَّقوَی وَ اغفِر لِی وَ وَجِّهنِی اِلَی الخَیرِ حَیثُمَا تَوَجَّهتُ.

خدایا! با عنایت تو به سفر می‌روم و به سوی تو توجّه دارم، به رحمت تو چنگ زدم، اطمینانم و امیدم به تو است. خدایا کارهای مهمّ مرا کفایت کن و به آن‌چه تو داناتری، حمایتم فرما. خدایا پرهیزگاری را توشه‌ام قرار ده، گناهانم را ببخش و به هر کجا توجّه کردم مرا به خوبی متوجّه ساز.

*دلایل مهم

از آنجا که دین اسلام به همه‌ی جوانب زندگی توجّه کرده است، دلیل سفر را هم بیان نموده تا خارج از این محدوده عمل نکنیم. امام صادق(ع) فرمود: اَنَّ عَلَی العَاقِلِ اَن لَایکُونَ ظَاعِناً اِلَّا فِی ثَلَاثٍ: تَزَوُّدٍ لِمَعَادٍ اَو مَرَمَّةٍ لِمَعَاشٍ اَو لَذََّةٍ فِی غَیرِ مُحَرَّمٍ. عاقل نباید جز در یکی از این سه حال باشد: تهیّه‌ی توشه‌ی آخرت، تأمین معاش یا لذّت حلال.

*توشه‌ی راه

رسول اکرم(ص) فرمود: مِنَ السُنَّةِ إذَا خَرَجَ القَومُ فِی سَفَرٍ، اَن یُخرِجُوا نَفَقَتَهُم.

از سنّت است زمانی که گروهی به سفر می‌روند، نفقه و خوراک خود را هم ببرند.

*نکته

اگر انسان برنامه‌ریزی داشته باشد با مشکل مواجه نمی‌شود. رمز موفّقیّت در کارها داشتن طرح و برنامه‌ی دقیق است.

*عدم مفسده

امام صادق(ع) فرمود: هر کس سوره‌ی «عبس» را بر روی کاغذ سفیدی بنویسد و همراه خود به سفر ببرد در آن راه به غیر از نیکی نبیند و از مفاسد آن راه محفوظ بماند.

*خوش رفتار

در مورد آداب زیارت از امام صادق سوال نمودند، ایشان فرمودند: حُسنُ الصَّحَابَةِ لِمَن یَصحَبُکَ.

با هم‌سفرانت خوش رفتاری کن.

*محفوظ ماندن

در روایت است که هنگام خروج از خانه برای سفر بگوییم: اَللَّهُمَّ احفَظنِی وَ احفَظ مَا مَعِیَ وَ سَلِّمنِی وَ سَلِّم مَا مَعِیَ وَ بَلِّغنِی وَ بَلِّغ مَا مَعِیَ بِبَلاغِکَ الحَسَنِ الجَمِیلِ.

خدایا من و همراهان مرا حفظ کن، به سلامت بدار و به نیکو‌ترین وجه به مقصد برسان.

*نکته

سعی کنیم فقط برای خودمان دعا نکنیم.

در روایت است دعایی که ما در حقّ مؤمنین می‌کنیم در حقّ خودمان نیز مستجاب می‌شود. این دعا نیز به صورت جمع است.

*رفق و مدارا

رسول اکرم(ص) فرمود: هرگاه دو نفر با هم همسفر شوند آن کس که بیش از دیگری رفق و مدارا نسبت به همسفر خود داشته باشد، نزد خداوند محبوب‌تر و پاداشش عظیم‌تر است.

*نکته

در دین اسلام توصیه‌ی زیادی به خوش خلقی شده است. حتّی خداوند این توصیه را به پیامبر اکرم(ص) نیز داده‌اند. در سوره‌ی مبارکه‌ی آل‌عمران آیه‌ی 159 می‌فرماید: وَ «لَو کُنتَ فَظّاً غَلِیظَ القَلبِ لَانفَضّوا مِن حَولِکَ...»

اگر تندخو و سخت دل بودی مردم از گرد تو متفرّق می‌شدند...

*ادای دین

از جمله آداب سفر این است که قبل از حرکت، حقوق مردم را ادا کنیم چون ممکن است هیچ برگشتی نباشد.

ادای حقوقی که از دیگران به گردن ما است سبب آرامش خاطر ما می‌شود چون حقی که به آسانی بخشیده نمی‌شود، حقّ‌الناس است.

*عهد

امام رضا(ع) فرمود: هر امامی را عهدی است در گردن دوستان و شیعیان خود به درستی که از تمام وفای به عهد ایشان زیارت قبور ایشان است. پس هر که ایشان را از روی رغبت و از راه تصدیق به آنچه گفته‌اند، زیارت نماید، همه‌ی ایشان شفیعان او خواهند بود در روز قیامت.

*نکته

عهد و پیمانی که در این روایت شریف آمده به آیات قرآن مربوط می‌شود. پیامبر اکرم(ص) از ما مزد رسالت نخواستند بلکه فقط دوستی اهل بیت(ع) را مطالبه کردند که آن هم به نفع خودمان است و سودی برای ایشان ندارد. قُل لَاأَسئَلُکُم عَلیهِ اَجراً اِلَّا المَوَدَّةَ فِی القُربی بگو من هیچ پاداشی از شما بر رسالتم نمی‌خواهم جز دوستی نزدیکانم (اهل بیتم).

*حقوق مؤمن بر همدیگر

پیامبر اسلام(ص) فرمود: از حقوق برادر و خواهر مسلمان هنگام سفر این است که اطرافیان را خبر دهند و آنان نیز وقت برگشت او از سفر، از وی دیدن کنند و او را زیارت نمایند.

*نکته

ایجاد وحدت و یکپارچگی بین مؤمنین باعث نفوذ ناپذیری دشمنان می‌شود. در دین اسلام تأکید فراوانی بر صله‌ی رحم و مذمّت قطع آن شده است. این حدیث نیز تأکیدی است بر داشتن ارتباط صمیمانه با هم نوعان.

*سالم و آمرزیده

امام صادق(ع) فرمود: مَایَقرَأُ أَحَدٌ «اِنّا اَنزَلنَاه» حِینَ رَکِبُ دَابَّتَهُ إلَّا نَزَلَ مِنهَا سَالِماً مَغفُوراً لَهَا.

هیچ کس هنگام سوار شدن بر مرکب (ماشین)، «اِنَّا اَنزَلنَاه» نمی‌خواند مگر آنکه سالم و آمرزیده باز گردد.

*نکته

باید توجّه داشته باشیم که خواندن سوره‌ی «قدر» و آمرزیده شدن گناهان مشروط به خواندن فقط الفاظ نیست! بلکه باید چه در سفر و چه در حضر، مفاهیم آیات را دریابیم و سرلوحه‌ی کارهای خود قرار دهیم تا زمینه‌ی آمرزش فراهم شود.

*آسان شدن راه

امام موسی بن جعفر(ع) هنگام سفر این دعا را می‌خواندند: اَللَّهُمَّ خَلِّ سَبِیلَنَا وَ أَحسِن تَسیِیرَنَا وَ اَعظِم عافِیَتَنَا.

خدایا راه را بر ما آسان و نیکو گردان و عاقبت ما را بزرگ بدار.

*پناهندگی محبوب

پیامبر اکرم(ص) فرمود: کسی که مسافر با ایمانی را یاری رساند خداوند گرفتاری‌اش را برطرف سازد و در دنیا و آخرت او را در پناه خود گیرد و از غم و اندوه گرانبار قیامت که همه را به هراس می‌افکند رهایی بخشد.

*نکته

معادلات خداوند شگفت‌انگیز است. همان طور که در احادیث مختلف و این حدیث شریف می‌بینیم، یک یاری از طرف ما و هزار احسان از طرف خداوند است.

خداوند توجّه ویژه‌ای به مؤمنان دارد و در این حدیث به خوبی پیداست، چرا که یاری کردن شخص مؤمن سبب پاداش از طرف خداوند شده است.

*خادم بودن

رسول الله(ص) فرمود: سَیِّدُ القَومِ خَادِمُهُم فِی السَّفَرِ.

به فکر هم باشیم

امام صادق(ع) فرمود: حقّ هم‌سفر بر رفیقان آن است که چون بیمار شود سه روز برای او توقّف کنند.

*نکته

ملازم‌بن‌حکیم می‌گوید: من و محمّدبن‌مصادف هم‌سفر شدیم. من بیمار شدم، او مرا رها می‌کرد و به مسجد می‌رفت. به او شکوه کردم و او این مطلب را به عرض امام صادق(ع) رسانید، امام برای او پیغام فرستاد که اگر نزد او (ملازم‌بن‌حکیم) بنشینی فضیلت آن بیش از نماز خواندن در مسجد است.

*73 حاجت می‌دهد

رسول الله(ص) فرمود: مَن أَعَانَ مُؤمِناً مُسَافِراً نَفَّسَ اللهُ عَنهُ ثَلَاثاً وَ سَبعِینَ کُربَةً وَ أَجَارَهُ مِنَ الغَمِّ وَ الهَمِّ فِی الدُّنیَا [وَالآخِرَةِ] وَ نَفَّسَ عَنهُ کَربَةُ العَظِیمَ.

کسی که مسافری را مساعدت و یاری کند خداوند متعال 73 حاجت او را در دنیا (و آخرت) برآورده کرده و گرفتاری بزرگ را از او دور می‌کند.

*شعر خوانی

خاتم‌الانبیاء(ص) فرمود: زَادُ المُسَافِرِ الحُدَاءُ وَ الشِّعرُ مَا کَانَ مِنهُ لَیسَ فِیهِ خَناً.

از جمله توشه‌های مسافر شعر خواندن است که در آن باطل و حرامی نباشد.

*نکته

باز هم به خوبی پیداست که اسلام با شادی مخالف نیست، بلکه آنچه ما را از یاد خدا و معاد باز می‌دارد، مذموم است. شعر خواندن ناشی از لطافت طبع است و شادی به وجود می‌آورد.

*رفع ترس

امام صادق(ع) فرمود: اگر به سفری می‌روی که ترس از آنجا داری این آیه را بخوان: رَبِّ أدْخِلْنِی مُدْخَلَ صِدقٍ وَ أخْرِجْنِی مُخْرَجَ صِدقٍ وَاجْعَلْنِی مِنْ لَدُنْکَ سُلطَاناً نَصِیراً.

و نیز «آیة‌الکرسی» را تلاوت کن.

*نکته

* در این آیه‌ی شریف ما از خداوند تقاضا می‌کنیم هیچ برنامه‌ای را آغاز نکنیم و به پایان نرسانیم مگر با راستی. زیرا نداشتن صداقت باعث شکست و بدبختی هر کاری می‌شود. پس از خداوند یاور می‌طلبیم زیرا یکی از نیازهای فطری انسان، داشتن هم صحبت و یاور است.

*وقت استراحت

در محجّه‌البیضاء ذکر شده: لایَنزِلُ حَتَََّی یَحمِی النَّهارُ فَهُوَ السُّنةُ، وَ یَکُونُ اَکثَرُ سِیرِهِ فِی اللَّیلِ.

پس از آنکه مقداری هوا گرم شد برای استراحت پیاده شدن سنّت است و بیشتر در شب سیر کنید.

*همکاری

پیامبر اکرم(ص) در سفری به اصحاب خود فرمودند: گوسفندی را ذبح کنید. یکی گفت: من ذبحش می‌کنم، دومی گفت: من پوستش را می‌کنم، سومی گفت: من گوشت را ریز می‌کنم و چهارمی گفت: من آن را می‌پزم. رسول الله(ص) نیز فرمودند: من هم هیزم جمع می‌کنم. خداوند عزّوجلّ دوست ندارد که بنده‌اش با عدّه‌ای از دوستان و هم‌سفران باشد و گوشه‌ای بنشیند و کار نکند.

*رهبری گروه

پیامبر گرامی(ص) فرمود: إذَا کَانَ ثَلَاثَةٌ فِی سَفَرٍ فَلْیُومِّرُوا أَحَدَهُم.

وقتی سه نفر هم‌سفر شدید، یک نفر را رهبر قرار دهید.

*نکته

از جوامع کوچک مثل خانواده تا جوامع بزرگ مثل کشورها همه نیازمند داشتن رهبر هستند زیرا نداشتن پیشوا و رهبر باعث چند دستگی، شکست و نزاع می‌شود.

*بهتر از ذاکر

گفتیم که یکی از آداب سفر این است که با هم سفران کمال همکاری را داشته باشیم حتّی کارهای ضعفا را نیز طبق سنّت و سیره‌ی ائمّه به عهده بگیریم.

ذُکِرَ عِندَ النَّبِیّ(ص) رَجُلٌ، فَقیلَ لَهُ: خَیرٌ، قالُوا: یَا رَسُولَ اللهِ خَرَجَ مَعَنَا حَاجّاً، فَإذَا نزَلنَا لَمْ یَزَلْ یُهَلِّلُ حَتَّی نَرْتَحِلَ، فَإذا ارْتَحَلنَا لَمْ یَزَلْ یَذکُرُ اللهَ حَتَّی نَنزِلَ، فَقَالَ النَّبِیُّ(ص) فَمَنْ کَانَ یَکفِیهِ عَلَفَ ناقَتِهِ وَ صُنعَ طَعامِهِ؟ قَالُوا: کُلُّنا، فَقَال کُلُّکُمْ خَیرٌ مِنهُ.

*نکته

نزد پیامبر اکرم(ص) از مردی سخن گفته شد که او آدم خوبی است. گفتند: ای رسول خدا! در راه حج همراه ما بود، از زمانی که می‌ایستادیم تا زمانی حرکت کردیم «لا اِله الّا الله» می‌گفت و زمانی که حرکت می‌کردیم تا زمانی که می‌ایستادیم ذکر خدا می‌گفت. پیامبر(ص) فرمودند: چه کسی شترش را علوفه‌ می‌داد و برای خودش غذا آماده می‌کرد؟ گفتند: همه‌ی ما. حضرت فرمودند: همه‌ی شما از او بهترید.

*منابع

1- مفاتیح الجنان

2-کنزالفوائد

3-کنزالعمال

4-اصول کافی

5-بحارالانوار

6-میزان الحکمه

7-دعوات رواندی