اختصاصی خبرگزاری حوزه/ در سال 1358 به فرمان امام خمینی(ره) نهادی فرهنگی و تبلیغی در درون حوزه شکل گرفت که در سال های بعد به نام "دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم" خوانده شد. این دفتر که وظیفه اصلی آن پر کردن خلاهای فرهنگی و تامین نیازهای دینی برآمده از تاسیس نظام جمهوری اسلامی بود، در کنار فعالیت های گوناگون خود، عرصه های آموزشی و پژوهشی را نیز به مجموعه فعالیت های خود افزود و به تدریج در زمینه های گوناگون علمی و تخصصی به تشکیل واحدها و گروه های مطالعاتی و تحقیقاتی اقدام کرد.
سال 1362 حسب احساس نیاز، در کنار بخش تبلیغ و آموزش، بخشی نیز برای کارهای پژوهشی با عنوان "مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی" شروع به کار کرد و بعد از مدتی، با توجه به توسعه و گسترش فعالیت‌های پژوهشی، به عنوان "پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی" تغییر نام یافت و هم اکنون به عنوان یکی از بزرگترین مراکز پژوهشی با 10پژوهشکده و مرکز علمی – پژوهشی و گروه های تحقیقاتی مختلف و عضویت 100 فاضل حوزوی به عنوان هیئت علمی و 50 پژوهشگر رسمی، فعالیت خود را ادامه می دهد.
خبرنگار خبرگزاری حوزه، به منظور معرفی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی و آشنایی اساتید، فضلاء و دوستداران علم و دانش با این مرکز بزرگ پژوهشی حوزوی، به سراغ حجت‌الاسلام والمسلمین توسلی، رئیس این پژوهشگاه رفته و از فعالیت ها و برنامه های این پژوهشگاه جویا شده که ماحصل آن در پی می آید.
فعالیت 10 پژوهشکده و مرکز وابسته
درحال حاضر10 پژوهشکده و مرکز زیر نظر پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی در حال فعالیت هستند که عمده فعالیت آنها، فضای میان رشته‌ای میان علوم حوزوی و برخی علوم انسانی مرتبط با حوزه است. از جمله آنها می توان از پژوهشکده فقه و حقوق، پژوهشکده فلسفه و کلام، پژوهشکده اندیشه سیاسی، پژوهشکده تاریخ و سیره اهل‌بیت علیهم السلام و پژوهشکده مهدویت و آینده پژوهی نام برد.
در کنار پژوهشکد‌ه‌ها، مراکز مختلفی همچون مرکز فرهنگ و معارف قرآن، مرکز اخلاق و تربیت، مرکز مطالعات اجتماعی و فرهنگی، مرکز احیای آثار، مرکز مطالعات تمدنی و مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی کارهایی بی سابقه و ارزشمندی در راستای تقویت بنیه علمی و پژوهشی جامعه حوزوی و دانشگاهی داشته اند.
نحوه انتخاب موضوعات پژوهشی
موضوعات پژوهشی در شورای علمی پژوهشگاه براساس نیازها و خلأهای مربوطه بررسی و انتخاب می‌شود؛ در مرحله اجرا و خروجی کار نیز این شورا بر فعالیت‌ها نظارت دارد.
آنچه در سال‌های اخیر بر آن تأکیده شده، پژوهش‌های مسئله محور است؛ از این رو در انتخاب موضوعات پژوهشی، از نظر کاربردی و موازی نبودن، حساسیت زیادی به کار برده می‌شود. خروجی‌های پژوهشگاه نیز نشان دهنده این مسئله است، تا جایی که در جشنواره‌هایی که آثار پژوهشگاه به عنوان اثر برگزیده انتخاب شده‌اند، یکی از مهم‌ترین دلایل، همین مسئله است..
انتشار بیش از 600 عنوان اثر پژوهشی
پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی از آغاز تأسیس تاکنون دستاوردهای فراوانی داشته که از آن جمله می توان به انتشار 600 عنوان اثر فاخر پژوهشی با همکاری حدود 100 هیئت علمی، 50 پژوهشگر رسمی داخلی و تعداد زیادی از پژوهشگران پروژه‌ای اشاره کرد و برخی از این عناوین دارای مجلات مختلف تا 30 جلد می باشند و برخی هم بصورت دایرةالمعارف انتشار یافته اند.
همچنین در سال گذشته بیش از 70 عنوان اثر منتشر شده است که 45 عنوان چاپ اول بوده و 28 عنوان تجدید چاپ بوده است.
برگزاری نشست‌ها و کنگره‌ها
از جمله اقدامات علمی و پژوهشی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، برگزاری نشست‌ها و کنگره‌های علمی است. در این راستا، هر ازچند گاهی یکی از شخصیت‌های تاریخی که نقطه عطفی در تاریخ بوده‌اند، با برنامه‌ریزی قبلی که شامل احیای آثار، مدارک و اسناد شخص، مطالعات درباره زمانه و اندیشه آن و... است، به برگزاری همایش ختم می‌شود.
برگزاری آیین بزرگداشت آخوند خراسانی در سال 90 آخرین همایش در این عرصه بود که در این بزرگداشت بیش از 10 جلد از آثار ایشان که در اختیار همه کس نبود، احیا و در اختیار پژوهشگران قرار گرفت. البته در عین اهمیت این کار، در چند سال اخیر به دلیل محدودیت‌های مالی، این کار انجام نشده است که در صورت تأمین بودجه، بزرگداشت شخصیت‌های دیگری چون شیخ بهائی و محمد حسین کاشف‌الغطا نیز در دستور کار است؛زندگی این دو شخصیت در حال حاضر در مرحله تحقیقات است.
تولید نرم‌افزار
پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی آثاری که اقتضا داشته، به صورت نرم‌افزاری تهیه و توزیع می‌کند. مرکز اطلاعات و مدارک در این راستا، کتابخانه دیجیتال و سایتی را راه اندازی کرده است که از آن استقبال گسترده‌ای شده است. البته سیاست اصلی پژوهشگاه کار در تولیدات مکتوب است و حوزه مجازی در حاشیه کارهای آن قرار دارد. از مهم‌ترین نرم‌افزارهای منتشر شده، نرم‌افزارهای قرآنی است و اخیراً چند کار مشترک با مرکز مطالعات کامپیوتری علوم اسلامی شده است.
انتشار دایرة المعارف ها
یکی از اقدامات علمی ارزشمند پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، انتشار دایرة المعارف قرآن کریم است که نمونه آن با چنین نگاهی، در جهان وجود ندارد. لزوم عرضه این دایرةالمعارف به جهانیان، ترجمه آن به زبان‌های مختلف است که این کار نیازمند مبالغ هنگفتی است. تا کنون 12 جلد از این دایرةالمعارف منتشر شده است که هنوز ترجمه‌ای از آن انجام نپذیرفته است.
اثر علمی دیگر که اهمیت بسیاری دارد، دانشنامه اهل‌بیت علیهم‌السلام است که کار آن آغاز شده و عقیده ما بر این است که از همان ابتدا مخاطب عرب و انگلیسی زبان در نگارش مطالب در نظر گرفته شود؛ چراکه همگان باید اهل بیت علیهم‌السلام را بر اساس تعالیم تشیع بشناسند، نه براساس مطالعات و آثار خاورشناسان؛ در این عرصه نیز هنوز اقدامی انجام نشده است.
تدوین اصطلاح‌نامه ها
پژوهشگرانی که در مسیر مطالعه قرار دارند، باید راهنمایی شده تا منابع مورد نیاز خود را به دست آورند. از سوی دیگر آثار مجازی رشد بیشتری نسبت به آثار مکتوب دارند، از این رو پژوهش در عرصه مجازی زیرساخت‌هایی می‌خواهد. پژوهشگری که به دنبال اصطلاحات است، با استفاده از این اصطلاح‌نامه می‌تواند آنها را با استانداردی ساده‌تر بررسی کند. البته در این عرصه نیز به دلیل نبود بودجه کافی این روند در رشته‌های مختلف با سرعت کمی در حال پیش‌روی است.
لزوم پرهیز از موازی کاری
در قم پژوهشگاه‌ها و مؤسسات فراوانی در حال فعالیت هستند که ارائه کننده خدمات علمی برای تأمین نیازهای جامعه هستند؛ البته این کارها نسبت به نیازها و خلأهای جامعه در داخل و خارج کشور، فاصله زیادی با حد مطلوب دارد، از این رو باید منابع مالی و انسانی که در اختیار داریم، به صورت برنامه‌ریزی شده، با بهره‌وری حداکثری به کار بریم.
از جمله آسیب‌هایی که بر سر راه فعالیت‌های علمی و پژوهشی قراردارد، موازی کاری و انجام کارهای تکراری است که باید برطرف شود؛ در این عرصه بخشی از این کار به خود مؤسسات مربوط می‌شود؛ این مؤسسات و پژوهشگاه‌ها نباید همتشان این باشد که به هر صورت بیلان کاری را بالا ببرند؛ نگاه آنها باید فراتر از این باشد. امروز با توجه به زمان کم و نیازهای فراوانی که در پیش رو داریم، ضرورت دارد که سرمایه مادی و انسانی که صرف می‌شود، در جای خود و با کاربری مصرف شود.
راهکار رفع دغدغه های فرهنگی رهبری
فرهنگ دارای اضلاع متعددی است؛ گاهی تصور می‌شود که این گونه مسائل در حوزه فرهنگی و دینی کشور منحصر به حوزه و مؤسسات حوزوی می‌شود که رسالتی بر دوش مبلغان دینی است، در حالی که عرصه‌های دیگر برنامه‌های اقتصادی، شرایط عمومی و اجتماعی کشور و... در رخدادهای فرهنگی مستقیماً در حال تأثیرگذاری هستند.
یک مبلغ دینی بدون توجه به این عوامل تأثیرگذار نمی تواند موفقیت بالایی در عرصه ترویج فرهنگ اسلامی به دست آور؛ هرچند حوزه باید همواره بر این عرصه تمرکز داشته و به اندازه خود سهیم باشد.
در این عرصه، خلائی نیز در حوزه وجود دارد؛ حوزه سال‌های سال که خود بسندگی داشت و طلاب در علوم انسانی ورود زیادی نداشتند؛ البته در چند دهه اخیر خود طلاب احساس نیاز کرده وبا تاسیس مؤسساتی در این عرصه وارد شده‌اند، ولی هنوز عقبه‌هایی است که آنگونه باید شکل نگرفته است.
امروز اگر در دانشگاه رشته‌ای تأسیس می‌شود، با توجه به سبقه و عقبه آن، منابع و دانش‌آموختگانی دارد؛ با قدرت وارد عمل می‌شود، ولی درحوزه این مسئله، کاری جدید است. کارهای خوبی در این عرصه صورت گرفته است؛ ولی هنوز در عرصه متون و اساتید باتجربه در این عرصه، غنی نشده‌ایم. همین مسئله موجب می‌شود که در علوم انسانی، موضوعاتی که ارائه می‌شود داشتن پژوهشی با استانداردهای پژوهشی موجود، کاری دشوار باشد. علاقه‌مندان زیادی در این عرصه هستند که تمایل به ورود در موضوعات مختلف دارند، ولی زمانی که طرح‌ها ارائه می‌شود، کاستی‌هایی دیده می شود.
کمبود بودجه های پژوهشی
اهمیت فرهنگ بسیار دیده می‌شود و صحبت‌های زیادی در این عرصه است؛ به نظر من مشکل اصلی ما قبل از بودجه، نبود برنامه ریزی صحیح برای استحصال بودجه است. اگر بودجه در عرصه کارهای علمی و مطالعاتی درست صرف شود و ثمرات خود را نشان دهد و برنامه‌ریزان نیز به آن آگاه شوند، بودجه نیز ورود می‌یابد.
امروز در عرصه‌هایی مانند اقتصادی، این نیاز به شکلی قوی دیده می‌شود و بودجه نیز وارد می‌شود، چراکه نتیجه آن، مشکل را برطرف می‌سازد، ولی در عرصه فرهنگی کاستی وجود دارد. امروز فعالان فرهنگی و مراکز علمی فرهنگی در جلب اعتماد این که اگر بودجه به آنها داده شود، ثمره فعالیت‌های آنها می‌تواند نیازی را برطرف سازد، نتوانسته‌اند موفق عمل کنند. نگرانی از این که بودجه هنفگتی ارائه شود که این بودجه به دلیل نداشتن برنامه‌ای درست و نظارتی جامع، نتواند به ثمر برسد، چنین بودجه‌ای اختصاص داده نمی‌شود.
البته مشکل دیگر در این عرصه، خود مسئله فرهنگ است؛ در عرصه‌های فنی شاخص‌ها به صورت دلیل و کمی شاخص‌بندی می‌شود ولی عرصه فرهنگی، عرصه‌ای است که شاخص بندی آن کاری کیفی است که همین مسئله پیچیده و فهم آن به صورت علمی کار دشواری است.
* جنبش نرم‌افزاری
از ضرورت‌هایی که در راستای برطرف کردن نیازهای جامعه دینی و اسلامی وجود دارد، تکیه بر جنبش نرم‌افزای است؛ پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی در این عرصه ورود یافته و نشست‌هایی برگزار کرده است. تلاش ما این است که در فضای عمومی نسبت به موضوعات جدید موجی ایجاد شود. ما مسائل جدیدی در کشور داریم که باید در فضای عمومی حوزه منتشر شده و طلاب نسبت به آن اطلاع داشته باشند؛ البته این موضوع باید در چارچوب علمی عرضه شود تا بتواند طلاب را به سوی خود جذب کند. در این راستا نشست‌هایی برگزار می‌شد که به دلیل محدودیت بودجه و اولویت‌بندی‌ها تعداد این نشست‌ها کمتر شد.
ضرورت تشکیل شورای علمی در حوزه
البته باید بدانیم که نقش حوزه در این عرصه، نقشی کلیدی و تأثیرگذار است. در عرصه فعالیت مراکز و مؤسسات پژوهشی، خلأیی وجود دارد که حوزه باید وارد عمل شده و با ساماندهی امور، این خلأ را جبران سازد. ما نیازمند تشکیل شورای علمی در حوزه هستیم که موضوعات را بررسی کند؛ به این معنی که وقتی موضوعی پیشنهاد می‌شود، این موضوع علاوه بر دیگر بررسی‌ها، از نظر پیشینه نیز بررسی شود.
با توجه به حجم و گستردگی آثار علمی و پژوهشی در کتاب‌ها، مقالات، پایان‌نامه‌ها، مجلات و ...، لازم است بانک اطلاعاتی تهیه شود و برای نمونه معاونت پژوهش حوزه درگاهی تأسیس کند که تمام اسناد و مدارک و آثار علمی که به هر شکلی عرضه می‌شود، بر اساس طبقه‌بندی مشخصی جمع‌آوری کرده که به سادگی در اختیار پژوهشگران قرار گیرد. البته بسیار مهم است که مؤسسات موظف به رعایت این باشند.
لزوم احساس مسئولیت
اگردیگران با نگاه سکولار تلاش می‌کنند و غرب در کشوری چون عراق در مداس و دانشگاه‌ها و فضاهای علمی آن فعالیت می‌کند یا وهابیت در حال تلاش وتبلیغ است، باید مسئولان احساس مسئولیت کنند که فکر امام و اندیشه‌های امام به صورت مناسب عرضه شود.
البته در عرصه ترجمه کارهایی صورت پذیرفته است، ولی به صورت محدود؛ تنها نزدیک به 30 اثر تک جلدی ترجمه عربی شده و در اختیار عرب زبانان قرار گرفته است، ولی این مقدار با توجه به آثار ارزشمندی که در اختیار داریم، بسیار ناچیز است.
افتخارات
در مسیر فعالیت پژوهشگاه، افتخاراتی نیز به دست آمده و از بین 600 عنوان اثر آن، 180 اثر به عنوان آثار برگزیده جشنواره های علمی مختلف انتخاب شده‌اند. به طور مثال در سال گذشته پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی در جشنواره کتاب سال حوزه به عنوان ناشر برگزیده انتخاب شد و هشت اثر پژوهشگاه نیز به عنوان اثر ممتاز معرفی شدند. در کتاب فصل جمهوری اسلامی ایران نیز آثار پژوهشگاه در فصل تابستان برگزیده شدند.
برگزیده چهارمین جشنواره ملی فارابی
از دیگر افتخارات پژوهشگاه این است که در چهارمین دوره جشنواره ملی فارابی در میان مؤسسات پژوهشی که بر اساس اطلاعات و بررسی‌های انجام شده، سطح‌بندی می‌شوند، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی از سوی وزارت علوم تحقیقات و فن‌آوری به عنوان مؤسسه پژوهشی برگزیده شد.
کتابخانه‌هایی نیز زیر نظر پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی در حال فعالیت هستند که از جمله آنها، کتابخانه عمومی است که در ساختمان قدیمی دفتر تبلیغات اسلامی در حال خدمت‌رسانی به علاقه‌مندان است. در کنار این، کتابخانه تخصصی نیز در پژوهشگاه در حال فعالیت است؛ این کتابخانه در سطح ملی در حوزه معارف قرآن کریم، منحصر به فرد است.
چشم‌انداز پژوهشگاه
بر اساس شرایطی که در جامعه وجود دارد، در آینده مسئله پژوهش اهمیت بیشتری پیدا خواهد کرد. امروزه اگر کتاب‌های خوبی در علوم اسلامی منتشر شده است، احساس می‌شود که به اشباعی نزدیک شده است و افراد احساس می‌کنند که این آثار به سمت تألیف رفته است. در حالی که در پژوهش ما با نیازهای روزانه مواجه هستیم که لازم است به آن توجه شود، چراکه مرزهای دانش همواره در حال توسعه است و هم مشکلات و مسائل و دغدغه‌ها در حوزه فرهنگ عمومی، اجتماعی، سیاست و... نیز تأثیر فراوانی دارد.
بخشی از نیازهای پژوهشی با توجه به اسلامی بودن نظام و رسالتی که بر دوش حوزه است، بر عهده این نهاد علمی و دینی است. امروز لازم است که حوزه حضور خود در علوم انسانی را تقویت کند. فضای میان رشته‌ای علوم حوزوی و علوم انسانی جدید اهمیت امر پژوهش را روز به روز بیشتر می‌کند. با توجه به این که تأکید داریم فعالیت‌های ما باید مسئله محور باشد و سبقه و استانداردهای پژوهشی آن حفظ شود، معتقدم که هرچه بگذرد، اهمیت و حساسیت این کار و این که درست راه را انتخاب کنیم، بیش از گذشته است. البته به شرط این که مسئولان و برنامه‌ریزان، وظیفه اتکا به تحقیق و تصمیم‌گیری به نتایج روشمند پژوهشی را ملتزم باشند و به پژوهش اهمتی دهند.
سخن پایانی
محققان و پژوهشگران بر حسب وظیفه حوزوی خود وارد صحنه شده و نقش‌آفرینی می‌کنند؛ در عین حال، تلاش ما این است که بازدهی و راندمان کار بالا برده و اولویت‌ها را رعایت کنیم. مطالبه ما این است که مسئولان پشتیبانی از مراکز علمی و پژوهشی براساس نتایج کار و بودجه هایی که دیگر نهاد‌ها دارند، نیازهای ما را برآورده سازند.
