به گزارش خبرگزاری«حوزه»، حجت‌الاسلام محمدرضا جباران عضو هیات علمی گروه اخلاق پژوهشکده نظام های اسلامی پژوهشگاه در یادداشتی به موضوع “اخلاق پژوهش” پرداخته که در ادامه می‌خوانید:
پژوهش به معنی عام از فروع دانشوری است که در ادبیات اسلامی ریشه‌دار است. در حوزه اخلاق اسلامی نیز به پیروی از قرآن کریم و بیانات معصومی در باره اخلاق دانشوری و شؤون مختلف آن از قبیل تعلیم و تعلم، قلم‌های فراوان فرسوده و متون ارزشمندی پرداخته شده است؛ با این حال به عنوان شاخه‌ای از اخلاق کاربردی در جهان اسلام سابقه چندانی ندارد؛ چرا که پژوهش به معنی خاص امروزین از پدیده‌های نوظهوری است که با جهش علمی و تحقیقاتی در سده‌های اخیر متولد شده و هر مسأله‌اش با پیدایش دانشی نو و گونه‌ای جدید از تحقیق مطرح شده است. به همین دلیل در هیچ یک از منابع اخلاق اسلامی بخشی با این عنوان مطرح نشده است. فقدان ادبیات لازم در این حوزه سه کاستی اثرگذار را در فضای علمی کشور موجب شده است: نخست آن که کتب و مقالاتی که در باره اخلاق پژوهش نوشته می‌شود، غالبا مستند به نظریه‌های غربی و متکی بر استدلال‌های عقلی است که کفایت برخی از آن‌ها اثبات نشده است. در این بین، اگر نویسنده‌ای هم به سائقه دین‌داری در ضمن نگارش به متون دینی سری می‌زند اولا با دست پر برنمی‌گردد و جز تعداد اندکی نصوصِ نپرداخته با خود نمی‌آورد، ثانیا چون همین نصوص اندک از مجرای تنسیق، نقد و استنباط کارشناسان خطابات و بیانات دینی نگذشته، ارتباط آن‌ها با موضوعات و نحوه دلالتشان بر مدعای نویسنده واضح و مستدل نیست. دوم این که متون فراهم شده و هنجارهای پرداخته شده در حوزه اخلاق پژوهش از امتیاز استناد به امر مقدس و پشتوانه داعیه دین‌داری محرومند، این محرومیت، خواهی نخواهی انگیزه التزام به آن‌ها را تضعیف می‌کند، سوم این که محققان و پژوهندگان- هر چند با داعیه اخلاقمندی- چاره‌ای جز اکتفا به هنجارهای شناخته شده در فضای غیر اسلامی و کدهای مصوب در مجامع حرفه‌ای دیگر کشورها ندارند؛ این در حالی است که مجموعه هنجارهای موجود با همه ارزشمندی، ممکن است پاسخگوی همه نیازهای جامعه علمی نباشد و پاره‌ای از ابعاد همچنان بدون پاسخی درخور باقی بماند. بر این اساس، یکی از نیازهای جامعه علمی در حال حاضر متونی است که اخلاق پژوهش را با صبغه و رویکرد اسلامی و مستند به منابع دینی عرضه کند و از قدم‌های اولیه در این راستا تلاش برای فراهم کردن ادبیات اسلامی این حوزه است.
در پی احساس این نیاز و با این پیش فرض که اخلاق اسلامی – مستند به کتاب الاهی و بیانات و سیره معصومی- برای پوشش دادن به همه جنبه‌ها و ابعاد حیات بشری از ظرفیت و توانایی کافی برخوردار است. کتابی با نام اخلاق پژوهش فراهم آمده که طرح آن در شورای علمی گروه اخلاق به تصویب رسیده و متن آن به وسیله افاضل این شورا نقد و ارزیابی شده است. در این نوشته، بیش از آن که در پی پاسخ به سؤالات باشم در صدد برآمدم ادله و مستندات پاسخ‌های محتمل به هر سؤال را جمع آوری کنم به همین دلیل مسائلی که در شریعت اسلامی از مستندات بیشتری برخوردارند، در این نوشته با طول و تفصیل بیشتری مطرح شده است.
برای تهیه این کتاب، پیش از هر چیز برای طرح بحث و آشنایی با مسائل قابل طرح و گفتگو در حوزه پژوهش، از کتب و مقالاتی که در باب اخلاق پژوهش و مباحث مرتبط با آن نگارش یافته، مثل کتب و مقالات اخلاق پزشکی استفاده کردم ، و برای تنقیح دقیق موضوعات از کتب زیادی در فنون مختلف مثل روش شناسی تحقیقات، جامعه شناسی، سیاست، حقوق، کلام، لغت و … بهره گرفتم. برای پاسخ به مسائل با آن که از کتب شناخته شده اخلاق اسلامی غافل نبوده و به فراخور حال از آن‌ها بهره گرفته‌ام، برای کشف و استنباط دیدگاه‌های اخلاقی اسلام خود را به آن‌ها محدود نکرده و از منابع دیگر نیز به شرحی که می‌آید، استفاده کردم.
– آیات و احادیث، در قرآن کریم و کتب روایی به دنبال مباحث و موضوعاتی از اخلاق گشتم که در کتاب‌های اخلاق مورد بحث و بررسی قرار نگرفته است؛ چرا که اطمینان داشته و دارم ذخیره اخلاقی دین بسیار بیشتر از آن است که در کتب اخلاقی گرد آمده است.
– کتب تفسیر و شروح احادیث برای فهم دقیق‌تر آیات قرآن کریم و سخنان پیشوایان معصوم.
– کتب فقه به این دلیل که اولا بسیاری از مباحث مطرح در فقه اسلامی اگر چه در نهایت به حکمی فقهی از قبیل وجوب یا حرمت منتهی می‌شود، ماهیت اخلاقی دارند، ثانیا برخی احکام اخلاقی مبتنی بر حدود و مرزهایی است که در فقه تبیین و ترسیم می‌شود و ثالثا برخی موضوعات که احکام اخلاقی به آن‌ها تعلق می‌گیرد در کتب فقهی دقیق‌تر و جامع‌تر مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.
حاصل این تلاش ناچیز را در پنج فصل تنظیم کرده‌ام: دو فصل اول را به مفاهیم و کلیات اختصاص دادم و در سه فصل دیگر به برخی عناوین و مسائل اخلاقی در مرحله سؤال، در مرحله پاسخگویی و در مرحله دستیابی به نتیجه پرداختم.
حاصل کار حداقل از دو جنبه تازگی دارد: نخست این که در همه مسائلی که در کتاب مطرح شده ادبیات اسلامی بحث، فراهم آمده است و دیگر این که مباحث فصل آخر که تحت عنوان اخلاق نتیجه مطرح شده هم از حیث ساختار و هم از حیث محتوا بی‌سابقه است و پیش از این در هیچ نوشته‌ای مطرح نشده است.
