به گزارش خبرگزاری «حوزه»، دکتر سیدجلال دهقانی فیروزآبادی رئیس شورای تخصصی علوم اجتماعی هیئت حمایت از کرسی‌های نظریه‌پردازی، نقد و مناظره در کارگاه پژوهشی چیستی و چگونگی نظریه‌پردازی، ضمن ارائه تحلیل مفهومی نظریه‌پردازی و تحلیل موردی نظریه، تعریفی از فرانظریه ارائه نمود و اظهارداشت: فرانظريه از گفتمان نظام‌مند برخوردار بوده، نظريه‌ای است كه چيستی، چگونگی، ساختار، مبانی، مفروضه‌ها و پيش‌فرض‌‌های زيربنايی نظريه‌‌های موجود و اصول و قواعد لازم برای تدوين نظريه مطلوب و تحليل آن را توصيف و تبيين می‌كند.
وی افزود: فرانظريه، گزاره‌ها و احكام تحليلی و تبيينی درباره نظريه بايسته و شايسته به طور عام، در مقام ثبوت يا نظريه‌ای مشخص و تحقق يافته، در مقام اثبات است.
رئیس شورای تخصصی علوم اجتماعی هیئت حمایت از کرسی های نظریه‌پردازی، نقد و مناظره در ادامه ضمن اشاره به انواع فرانظریه، تعریفی از فرانظریه پسینی بیان و خاطرنشان کرد: فرانظریه پسینی، نظريه‌ای است كه به توصيف، تحليل و تبيين مبانی و مفروضه‌‌های فلسفی زيرين نظريه‌‌های موجود و بستر و شرايط پردازش آنها می‌پردازد.
دکتر دهقانی فیروزآبادی خاطرنشان کرد: فرانظريه پسینی پيش‌فرض‌ها و مفروضه‌‌های نهان و پنهان نظريه يا نظريه‌‌های موجود و مُحَقَق و ساختار زيربنايی و بستر اجتماعی آن را كشف می‌کند و درباره‌اش توضيح می‌دهد.
سخنران این نشست علمی با بیان این که فرانظریه پیشینی به مطالعه نظريه در مقام ثبوت و اثبات و چيستی و چگونگی آن در سطح وجودی و واقعی می‌پردازد، اظهار داشت: اين نوع فرانظريه مبتنی بر اين تفكر فلسفی است كه فلسفه علوم اجتماعی می‌تواند و بايد به مفصل‌بندی و تدوين فرانظريه پيشينی بپردازد كه به پردازش نظريه صادق و مفید بينجامد.
وی، در بخش دیگری از سخنان خود، روش‌شناسی، معرفت‌شناسی، هستی‌شناسی، غایت‌شناسی و جامعه‌شناسی را از عناصر و ابعاد فرانظریه عنوان کرد و ابراز داشت: غالباً ابعادِ جامعه‌شناختی و غایت‌شناختی فرانظریه روابط بین‌الملل در ذیل معرفت‌شناسی آن بررسی می‌شود؛ از این رو، دیدگاه مشهور و رایج فرانظریه دارای سه عنصر هستی‌شناسی، معرفت‌شناسی و روش‌شناسی است.
رئیس شورای تخصصی علوم اجتماعی هیئت حمایت از کرسی‌های نظریه‌پردازی، نقد و مناظره ادامه داد: در حوزه هستی‌شناسی، چهار موضوعِ واقعيت و ماهيت جهان اجتماعی، كنشگران اجتماعی، عليّت و روابط علّی و مسئله ساختار و كارگزار در نظريه و نظريه‌‌ها تحليل و تبيين می‌شود.
وی با بیان این که عنصر معرفت‌شناسی فرانظريه، ناظر بر مطالعه و تبيين امكان شناخت و چگونگی حصول آن، ماهيت نظريه و دانش اجتماعی، منابع و ابزار شناخت، متعلق شناخت، ملاك و معيار صدق و كذب و چگونگی آزمون، اعتباریابی و ارزيابی نظريه موجود و مطلوب است، گفت: بُعد معرفت‌شناختی فرانظريه، متضمن و مستلزم كشف يا تدوين پيش‌فرض‌ها و مفروضه‌‌های معرفت‌شناختی نظريه است.
دکتر دهقانی فیروزآبادی اظهارداشت: سه رهیافت فردگرایی، کل‌گرایی و رابطه‌گرایی روش‌شناختی در فرانظریه‌های مختلف روابط بین‌الملل طرح و تکوین یافته است.
وی، در ادامه، به تفاوت‌های نظریه و فرانظریه اشاره نمود و یادآور شد: فرانظريه، به‌عنوان فلسفه نظريه، نظريه‌ای است درباره نظريه و نظريه‌‌ها؛ فرانظريه به پرسش‌ها و مسائل نوع دوم می‌پردازد؛ از این رو، هدف فرانظريه، تفهم نظريه‌‌های موجود، تدوین نظريه جديد و تأسيس فرانظريه جدید است.
معاون سیاسی- حقوقی مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی افزود: نظريه، معطوف و مربوط به واقعيت و پديدههای واقعی است، به گونه‌ای كه نظريه محتوايی گزارههای جزئی در مورد ماهيت، ساختار و فرايند نظام اجتماعی را ارائه می‌دهد. هدف اين نظريه، نوع اول توسعه و تعميق شناخت و فهم دقيق‌تر و درست‌تر از واقعيت اجتماعی است.
دکتر دهقانی فیروزآبادی ضمن ارائه تعارفی از انواع نظريه‌پردازی، اذعان داشت: نظریه خاص و مضیق، مجموعه‌ای از سازه‌ها(مفاهيم)، تعاريف و گزارههای منسجم و مرتبط است كه از طريق تعيين روابط بين متغيرها و با هدف تبيين و پيش‌بينی پديده‌ها ديد(تصوير) نظام‌يافته‌ای از پديده‌ها ارائه می‌كند.
وی با اشاره به این که نظریه، مجموعه‌ای از گزارههای منسجم و مرتبط به منظور تبيين رفتار بازيگران اجتماعی است، تصریح کرد:
نظریه در تعریف عام و موسع، مجموعه‌ای منسجم و دقيق از مفاهيم، مقولات، تعاريف و گزارههای مرتبط و منطقی است كه يك رشته مطالعاتی را به صورت منظم و اسلوب‌مند سازمان می‌دهد و پرسش‌ها را مرتب و ساختارمند می‌كند.
معاون سیاسی- حقوقی مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی نظریه را مجموعه‌ای از انگاره‌ها و ايده‌های مربوط به هر پديده يا مجموعه‌ای از پديدههای اجتماعی دانست و یادآور شد: نظریه، مجموعه‌ای منسجم و دقيق از مفاهيم، مقولات، تعاريف و گزارههای مرتبط و منطقی است كه نظر و ايده نظام‌مند را در مورد حوزه مطالعاتی يا اجتماعی مورد نظر بيان می‌كند.
دکتر دهقانی فیروزآبادی به قالب‌های نظريه به معنای خاص اشاره و خاطرنشان کرد: نظريه، به مثابه مجموعه قوانين و تعاريف، اصول موضوعه يا گزاره و توصيفات علّی است.
وی تلاش برای تعيين شفاف و آشكار مجموعه‌ای از انگاره‌ها و ايده‌های مربوط به هر پديده يا مجموعه‌ای از پديدههای اجتماعی را نظریه‌پردازی دانست و یادآور شد: نظریه‌پردازی تلاش فكری برای تبيين و پيش‌بينی رفتارها و پديدهای اجتماعی، فهم جهان درون ذهن کنشگران و معناكاوی پديدههای اجتماعی و نیز توضیح امکان های عملی و اخلاقی برای کنشگران اجتماعی است.
سخنران نشست تبيينی، تفسيری، تكوينی، انتقادی و هنجاری را از انوع مختلف نظریه دانست و ابراز داشت: در نظریه تبيينی، روابط علّی، الگوها و قوانين حاكم بين متغيرها و پديده‌ها علت‌يابی می شود، در صورتی كه دليل و انگيره كنش نيز در زمره علل باشد، نظريه تفسيری كه به دليل‌يابی و معناكاوی می‌پردازد نيز شامل می‌گردد.
دکتر دهقانی فیروزآبادی فهم و كشف درون ذهن و دليل و انگيزه بازيگران اجتماعی و معناكاوی رفتار اجتماعی و پديدههای اجتماعی را همان نظریه تفسیری برشمرد و اذعان داشت:در نظریه تکوینی، در مورد فرایند و چگونگی تكوين نظريه و قوام‌بخشی آن به جهان و واقعیت اجتماعی بحث می‌شود؛ به نوعی نظریه تکوینی توضيح چگونگی امكان پذير شدن جهان اجتماعی و پديدههای اجتماعی است.
معاون سیاسی- حقوقی مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی با بیان این که به نقد ايدئولوژيك نظم و وضع موجود اجتماعی جهت رسيدن به نظم و وضع مطلوب اجتماعی، نظریه انتقادی گفته می شود، تصریح کرد: نظریه انتقادی توضيح امکان و چگونگی تغيير جهان اجتماعی واقعيت‌های اجتماعی است.
وی کار نظریه هنجاری را كشف يا كاربرد انديشه‌های اخلاقی در حوزه اجتماعی برمبنای بايدها و نبايدها دانست و یادآور شد: در نظریه‌های هنجاری، امکان عملی و اخلاقی ممکن برای کنشگران اجتماعی، چگونگی تحقق واقعيت و جهان اجتماعی مطلوب به بحث و بررسی گذاشته می شود.
دکتر دهقانی فیروزآبادی، در بخش پایانی سخنان خود، به وجوه تمایزی نظریه‌ها اشاره نمود و با بیان این که براساس واحد و سطح تحلیل در نظریه، به مقوله‌هایی مانند فردی، ملی، منطقه‌ای و سیستمیک اشاره می‌شود، خاطرنشان ساخت: کمّی‌گرایی، کیفی‌گرایی، تاریخی، فلسفی و حقوقی، از ابعاد روشی نظریه است؛ تبیین، تفسیر، تکوین، نقد، تغییر و تجویز، از وجوه ماهیت و اهداف نظریه به شمار می‌رود.
