پنجشنبه ۹ فروردین ۱۴۰۳ |۱۷ رمضان ۱۴۴۵ | Mar 28, 2024
قرآن

حوزه/ اضطراب و نگراني، يكي از بزرگترين بيماري‎هاي رواني است كه بشر به آن مبتلا مي‎شود. قرآن در يك آية كوتاه، اساسي‎ترين عامل در دفع اين بيماري روحي را بيان مي‎كند و آن ذكر خدا و ايمان به اوست (الا بذكر اللّه تطمئن القلوب).

به گزارش خبرگزاری«حوزه»،، پاسخ به شبهات از وظایف مراکز حوزوی و دینی است که این خبرگزاری در شماره های گوناگون به ارائه برخی از شبهات قرآنی و پاسخ های آن، برگرفته از «درگاه اینترنتی مرکز آموزش تخصصی تفسیر و علوم قرآن» خواهد پرداخت.

 

- سؤال

آيات قرآن راجع به بهداشت روان كدام است؟

 

- پاسخ

پيش از پاسخ توجّه به چند نكته ضروري مينمايد:

الف: مراد از علم بهداشت، علم معالجة امراض نيست بلكه علم پيشگيري است بنابراين مراد از بهداشت رواني اين است كه چگونه ميتوان روح و روان را سالم نگه داشت تا به امراض روحي مبتلا نشود.

 

بهداشت روان برپاية تحقيقات علمي روانشناسي بنا نهاده شده است و روانشناسان و روانكاوان آن را بيان مينمايند.

 

ب: بايد توجّه داشت كه، قرآن كريم يك كتاب علمي مدون به معناي مصطلح روز نيست بلكه كتاب هدايت، ارشاد، تربيت و پرورش روح و روان است، ولي از آنجا كه در ارتباط مستقيم با انسان و روح و روان اوست ميتوان بعضي از اصول اساسي بهداشت رواني را كه در روانشناسي بيان شده و يا در آينده بيان خواهد شد در قرآن به صورت دستور العملهاي شرعي و يا توصيههاي اخلاقي به دست آورد.

 

امراض روحي -رواني قابل احصاء و شمارش نيست چون روح و روان آدمي تحت شرائط مختلف، تربيتهاي متفاوت، برخوردهاي متعدد وعقائد گوناگون برخوردار از روحيات مختلف ميگردد كه برخي خوب و از محاسن اخلاقي است و بعضي بد و از امراض رواني ميباشد.

 

قرآن بهگونهاي ضمن اشاره به اين امراض دستورهايي براي پيشگيري از بروز آنها داده است؛ به طور كلي ميتوان گفت: تمام آياتي كه در زمينة مسائل عبادي، اخلاقي، صفات خداوند و معاد و جزاء و پاداش آمده است به نوعي در بهداشت روان مؤثر است و در رفع اضطراب و نگرانيها و رفع استرسهاي روحي و امراض رواني دخالت مستقيم دارد.

 

ج: زير بناي روان شناسي اسلامي همان حقيقتي است كه در قرآن مجيد و گفتار رهبران ديني آمده است و پيامبران به عنوان پزشكان روح و روان آن را بيان نمودهاند.

 

از آنجا كه بررسي دقيق آيات قرآن در اين زمينه، فرصتي بيشتر توأم با كارشناسي را ميطلبد كه از عهدة اين نوشتار خارج است، فقط براي نمونه، برخي از آيات را ياد آور ميشويم.

 

1- ياد خدا: اضطراب و نگراني، يكي از بزرگترين بيماريهاي رواني است كه بشر به آن مبتلا ميشود. قرآن در يك آية كوتاه، اساسيترين عامل در دفع اين بيماري روحي را بيان ميكند و آن ذكر خدا و ايمان به اوست (الا بذكر اللّه تطمئن القلوب)(رعد/28).

 

از سوي ديگر دربارة خدافراموشي ميفرمايد: و لا تكونوا كالذين نسوا اللّه فانساهم انفسهم، همچون كساني نباشيد كه خدا را فراموش كردند، خدا آنها را به خودفراموشي گرفتار كرد (حشر/19).

 

اضطراب و نگراني خود معلول عوامل ديگري از قبيل؛ ترس و وحشت، ضعف وناتواني، بدگماني و خيالبافي، دنياپرستي، احساس پوچي در زندگي، آيندة تاريك، گذشتهاي ظلماني و... ميباشد؛ شكي نيست كه ياد خدا همة اين نگرانيها را ذوب ميكند؛ انساني كه به ياد خدا باشد نه از چيزي ميهراسد و نه احساس ضعف و ناتواني ميكند، نه احساس پوچي در زندگي ميكند، نه از آيندة خود نگران است و نه از گذشتة ظلماني خود وحشتي دارد، چون ياد خدا همة نگرانيها را ازبين ميبرد.

 

هو الذي انزل السكينة في قلوب المؤمنين، همانا خداوند كسي است كه سكينه و آرامش در قلوب مؤمنين ايجاد ميكند.

 

2- تقوا و تزكيه: بيشك گناه يك نوع بيماري است و براي مداواي گناهكاران بايد از اصول رواني استفاده كرد، قرآن كريم بسياري از گناهان، مانند نفاق را به عنوان بيماري رواني معرفي نموده و براي پيشگيري و بهداشت روان از يك سوي، پيروان خود را به تقوي و پرهيزگاري سفارش ميكند و از سوي ديگر از عوامل و موجبات آلوده شدن به گناه نهي ميكند، بنابراين تمام آياتي كه دستور به تزكيه و تقواي الهي ميدهد، نيز ميتواند به عنوان آيات بهداشت روان مطرح شود و اين سخني است كه علم امروز به آن اعتراف دارد، علاوه برآن برخي آيات مربوط تقوا با صراحت پردههاي يأس و نوميدي را ميدرد و نور اميد را به قلبها ميتاباند و به تمام افراد پرهيزگار وعده نجات و حل مشكلات ميدهد(و من يتق اللّه يجعل له مخرجاً)(طلاق/2).

 

يادآور ميشود ازآنجا كه اولياء الهي از آرامش كامل و سلامتي جاويد روان برخوردارند (لا خوف عليهم و لا هم يحزنون)، قرآن كريم آنان را مؤمنان و پرهيزگاران معرفي مينمايد (الذين آمنوا و كانوا يتقون)(يونس/63). درنتيجه پرهيزگاران داراي چنين آرامشي هستند.

 

3- ايمان و توجّه به صفات خداوند: دانشمندان اسلامي ميگويند: مطالعة تمام آياتي كه در آنها نامها و صفات خداوند بيان شده است به نوعي در آرامش روحي انسان مؤثرند؛ صفاتي مانند عليم، سميع، غفور، قدير، ستّار، جبّار، توّاب، حكيم و نصير. به عنوان نمونه اگر كسي در مقامي قرار گيرد كه انجام كاري براي او سخت باشد چون توان آن را ندارد و ياوري نيز ندارد در اين صورت وقتي معتقد باشد كه خدايي دارد كه هم قادر است و هم ناصر، در اين صورت يك آرامش روحي و رواني براي او حاصل خواهد شد و آن كار را پيگيري خواهد كرد «يا من اسمه دواء».

 

4- توكل بر خدا: يأس، نوميدي و سستي، يكي ديگر از بيماريهاي رواني است و يكي از راههاي پيشگيري از آن توكل است،‌ خداوند ميفرمايد:‌ ومن يتوكل علي اللّه فهو حسبه ان اللّه بالغ امره، هركس برخدا توكل كند كفايت امرش را ميكند، خداوند فرمان خود را به انجام ميرساند(طلاق/3).

 

عقيده و فرهنگ توكل چنان قدرت رواني به انسان ميدهد كه ميتواند بر همة مشكلات پيروز شود، چراكه انسان با توكل برخداوند و قدرت لايزال او، تكيهگاه و پشتيبان قوي براي خود احساس ميكند.

 

 5- صبر: در قرآن كريم، آيات بسياري دربارة صبر و استقامت آمده است كه آن را ريشة موفقيتهاي مادي و معنوي و حل مشكلات فردي و اجتماعي دانسته است و حتّي در مواردي كه براي پيامبر گرامي اسلام نگراني و ناراحتي پيش ميآمده است، خداوند به او دستور صبر داده است فاصبر ان وعد اللّه حق، صبر و استقامت پيشه كن كه وعده خدا حق است(مؤمن/55)،فاصبر صبراً جميلاً، پس صبر زيبا پيشه كن(معارج/5) به طور كلي ميتوان گفت كه، قرآن كليد پيروزي در بسياري از مشكلات را صبر ميداند و اين چيزي است كه به انسان دلگرمي و آرامش ميبخشد.

 

6- توبه و استغفار: انسان گنهكاري كه اميد به نجات ندارد، خويش را در مقابل هيچ عملي مسؤول نميبيند ولذا روحي نااميد، مأيوس، پرخاشگر، عاصي، ستيزهجو و خودخواه پيدا خواهد نمود كه هم خويش را و هم جامعه را به ورطة نابودي خواهد كشاند، درحالي كه آيات مربوط به توبه و استغفار به او روح اميد ميبخشد، قل يا عبادي الذين اسرفوا علي انفسهم، لاتقنطوا من رحمة اللّه ان اللّه يغفر الذنوب جميعاً انه هو الغفور الرحيم و انيبوا الي ربكم و اسلموا له...، بگو اي بندگان من! كه برخود اسراف و ستم كرديد از رحمت خدا نوميد نشويد كه خداوند همة گناهان را ميآمرزد، زيرا او بسيار آمرزنده و مهربان است و به درگاه پروردگارتان باز گرديد (انابه كنيد) و در برابر او تسليم شويد(زمر/53).

 

7- ياد معاد: ياد معاد در بهداشت رواني و آرامش انسان تأثير بسزائي دارد كه در آيات فراوان قرآني بدان اشاره شده است و ميتوان به سورههاي قيامت ، الرحمن و واقعه مراجعه نمود.

 

8- اهتمام به خانواده: اهتمام به خانواده، ماية آرامش و سلامتي روان انسان است و خداوند با واژة «لتسكنوا»، اين نكته را بيان كرده است، آنجا كه ميفرمايد: ومن آياته ان خلق لكم من انفسكم ازواجاً لتسكنوا اليها و جعل بينكم مودة و رحمة، از نشانههاي او اين كه، همسراني از جنس خودتان آفريد تا در كنار آنان آرامش يابيد و در ميانتان مودت و رحمت قرار داد(روم/21).

 

9- تلاوت قرآن: تلاوت و قرائت قرآن بر كاهش اضطراب و افسردگي مؤثر است، خداوند متعال ميفرمايد: وننزل من القرآن ماهو شفاء و رحمة للمؤمنين، از قرآن آنچه شفاء و رحمت است براي مؤمنان نازل كرديم(اسراء/82). بنابر ديدگاه مفسران، مقصود از «شفاء»، اين است كه هم دردهاي روان را و هم بيماريهاي ظاهري انسان را درمان ميكند.

 

10- عفاف: قرآن كريم در رابطه با نقش عفاف بر روح و روان انسانها (مرد باشد، يا زن) تعبيراتي دارد؛ در يك مورد در رابطه با چشمپوشي از نامحرم ميفرمايد: «ذلك ازكي لهم» به مردان مؤمن بگو كه چشم خود را فروگيرند و عفاف خود را حفظ كنند؛ اين براي آنها پاكيزهتر است(نور/30).

 

ودرمورد ديگردرمبارزه با بيعفتي،خطاب به زنان رسول خدا ميفرمايد: فلاتخضعنبالقول فيطمع الذي فيقلبه مرض،بهگونهاي هوسانگيز سخن نگوييدكه بيماردلان درشما طمعكنند(احزاب/32) قرآن كريم، هوسبازي را بيماري رواني ميداند و در موردي ديگر خطاب به مردم ميفرمايد: واذا سألتموهن متاعاً فسئلوهن من وراء حجاب ذلكم اطهر لقلوبكم و قلوبهن، هنگامي كه چيزي از همسران پيامبر ميخواهيد، از پشت پرده بخواهيد، اين كار براي دلهاي شما و آنها بهتر است(احزاب/53). به كارگيري واژة «اطهر» به پاكي درون انسان اشارت مينمايد.

 

11- احسان و نيكي به ديگران: روشن است كه نيكي به ديگران به ويژه پدر، مادر، خويشان وديگران، موجب آرامش روح و روان خواهد شد،چون هم پاداش اخروي دارد وهم ثمرة دنيوي، خداوند متعال ميفرمايد: و اذ اخذ ميثاق بنياسرائيل الا تعبدوا الا اللّه و بالوالدين احسانا و بذي القربي و اليتامي و المساكين...، يادآور زماني كه، ما از بنياسرائيل پيمان گرفتيم كه جز خداي يگانه را پرستش نكنيد و به پدر و مادر و خويشان و يتيمان و بينوايان نيكي كنيد(بقره/83). و در آيه ديگري دربارة پاداش اخروي نيكوكاران ميفرمايد: «بلي من اسلم وجهه لله و هو محسن فله اجره عند ربه و لاخوف عليهم و لاهم يحزنون» هركس خود را تسليم خدا نمايد و نيكوكار باشد پاداش او نزد خدا ثابت است و نه ترسي براو است و نه غمگين است(بقره/112).

 

12- استعاذه: پناه بردن به خداوند نقش به سزائي در رفع بيماريهاي رواني دارد؛ يكي از بيماريهاي رواني وسوسههاي شيطاني است، بدين جهت است كه خداوند به پيامبر دستور ميدهد، هرگاه وسوسههاي شيطاني به تو روي آورد به خدا پناه ببر وقل رب اعوذ بك من همزات الشياطين، بگو: پروردگارا از وسوسههاي شيطانها به تو پناه ميبرم(مؤمنون/100). و درمورد ديگر ميفرمايد: وامّا ينزغنك من الشيطن نزع فاستعذ بالله، هرگاه وسوسهاي از شيطان به تو برسد به خدا پناه ببر(اعراف/200و فصلت/37).

 

13- شب و آرامش: خداوند -متعال- شب را ماية آرامش انسانها و استراحت آنها قرار داده است، چنانكه ميفرمايد: هو الذي جعل لكم الليل لتسكنوا فيه، اوست خدايي كه شب را براي شما قرار داد تا در آن به آرامش بپردازيد(يونس/67). ونيز ميتوان به آيات 47سورة فرقان، 86 سورة نمل، 72و73سورة قصص، 61 سورةغافر و... مراجعه كرد.

 

موارد ذكر شده، برخي از نمونههايي است كه قرآن بدان اشارت نموده است و براي درمان و آرامش روان انسان سودمند است، و از آنجا كه لازمة درمان بيماري، شناخت نوع بيماري است، تناسب دارد برخي بيماريهاي رواني كه قرآن بدان اشارت نموده است در اينجا به طور خلاصه بيان شود.

 

1- ريا: ريا يك بيماري روحي است كه به شكلهاي مختلفي ظاهر ميشود و منظور از آن، جلب افكار ديگران است. روانشناسان معتقدند براي درمان آن بايد فرد مبتلا، خود را با مشغوليتهاي ديگري سرگرم كند، ولي اسلام براي جلوگيري و معالجة اين بيماري توجّه انسان را به خدا جلب ميكند. چرا كه موفقيت در هر كاري به ارادة خداست ولذا بايد متوجه خدا شد نه مردم.

 

2- خشم و غضب: خشم، عبارت از انفجار فشارهاي دروني است كه علل مختلفي ميتواند داشته باشد. دراينجا براي مبارزه با خشم، در آيات و روايات مطالبي آمده است كه مجال آن نيست. قرآن ميفرمايد: والكاظمين الغيظ(آلعمران/134) ، و اذا ماغضبوا يغفرون» ميفرمايد: مؤمنين كساني هستند كه، هنگامي كه غضب كنند عفو ميكنند(شوري/37)، درواقع ايمان را وسيلهاي براي جلوگيري از غضب ميداند.

 

3- نسيان و فراموشي: نسيان و فراموشي يكي ديگر از بيماريهاي رواني است، روانشناسان براي رهائي و پيشگيري از اين عارضه سخناني دارند و اسلام با ضابطهاي گسترده و جامع آن را مورد بررسي قرار ميدهد. عواملي در پديد آمدن اين پديده از جمله،‌تسلط شيطان مؤثر است، چنانكه خداوند تسلط شيطان بر انسان را مايه فراموشي ياد خدا ميداند و ميفرمايد: استحوذ عليهم الشيطان فانساهم ذكر الله، شيطان بر آنان مستولي شد و آنان را به فراموشي خدا واداشت(مجادله/19). از طرف ديگر قرآن كريم، ياد خدا را موجب برطرف شدن نسيان ميداند: و اذكر ربك اذا نسيت، آنگاه كه به فراموشي مبتلا شدي پروردگار خويش را بهياد آور(كهف/24).

 

4- وسوسه يا انديشههاي انحرافي: وسوسه به عنوان يك بيماري رواني تمامي اراده و اختيار را از انسان ميگيرد و او را به صورت ابزار و آلتي اسير خود ميسازد، برخي از روانشناسان ريشه آن را وراثت ميدانند ولي اسلام ريشه آن را شيطان و نيروي نامرئي ميداند كه به درون انسان راه پيدا ميكند و او را به انديشههاي نابخردانه سوق ميدهد؛ و مبارزه با آن تنها ياد خدا و پناه بردن به اوست «من شر الوسواس الخناس» انسان بايد بداند كه شيطان دشمن او است «ان الشيطان لكم عدو فاتخذوه عدوا»(فاطر/6).

 

5- كبر: شخص متكبر در اثر داشتن خيالات و پندارهاي نامناسب، نميتواند به روح و روان و اعصاب خويش مسلط شود، قرآن كريم ميفرمايد: لا تمش في الارض مرحاً انك لن تخرق الارض و لن تبلغ الجبال طولا، و روي زمين با تكبر راه مرو تو نميتواني زمين را بشكافي و طول قامتت هرگز به كوهها نميرسد(اسراء/37).

 

خداوند متعال انسان را از راه رفتن متكبرانه در اين آية شريفه نهي كرده است و در جاي ديگر پس از نهي از اين حالت، ميفرمايد: ان اللّه لا يحب كل مختال فخور، خداوند هيچ متكبر مغروري را دوست ندارد(لقمان/18).

 

6- عجب و خودپسندي: حالت خودبزرگ بيني نيز از امراض رواني است، قرآن كريم ميفرمايد: لا تزكوا انفسكم هو اعلم بمن اتقي،پس خودستايي نكنيد او پرهيزكاران را بهتر ميشناسد(نجم/32). قرآن با اين جملة كوتاه با نهي كردن از خودستايي، به پيشگيري از گرفتار شدن به اين صفت ميپردازد.

 

7- نفاق و دورويه داشتن: يكي از بزرگترين امراض رواني دورويه بودن است كه قرآن با شدت به مبارزه با آن پرداخته ، عواقب آن را بيان ميفرمايد (سورة بقره آيات آغازين سوره و سورة منافقون).

 

روشن است كه، اين مقدار بحث و تتبع، نميتواند حق مطلب را بيان كند بلكه براي روشن شدن ديدگاه اسلام در بارة‌ بهداشت روان بايد در قرآن تتبع بيشتري نمود و به سراغ روايات نيز رفت چون روايت مفسر و مبيّن قرآن هستند ولذا ما در بيان ديدگاه اسلام نسبت به بهداشت روان بينياز از روايات نيستيم.

 

ارسال نظر

شما در حال پاسخ به نظر «» هستید.
captcha