به گزارش خبرنگار خبرگزاری حوزه، حجت الاسلام والمسلمین محمد ملک زاده، عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در برنامه این هفته تلویزیون اینترنتی «پاسخ» وابسته به مرکز مطالعات و پاسخ گویی به شبهات حوزه های علمیه به بررسی علل و حوادث کودتای ۲۸ مرداد سال ۱۳۳۲ پرداخت و گفت: با گذشت هفت دهه از این واقعه که می توان از آن به عنوان نقطه عطفی در تاریخ معاصر ایران یاد کرد، هنوز بسیاری از اسناد مرتبط با آن منتشر نشده است.

وی افزود: اگر ما بخواهیم کودتای ۲۸ مرداد را بررسی کنیم می بایست واقعه ۳۰ تیر ۱۳۳۱ را در ابتدا مورد واکاوی قرار دهیم. مصدق بعد از اینکه درخواست می کند قدرت تامه را به دست آورد و با مخالفت شاه و مجلس روبرو می شود، به یکباره استعفا کرده و خانه نشین می شود. بعد از این اتفاق است که شاه با اشتیاق، قوام را جهت نخست وزیری به مجلس معرفی می نماید و مجلس نیز در ۲۶ تیر قوام را به نخست وزیری منصوب می کند.

اعلام جدایی دین و سیاست توسط قوام

حجت الاسلام والمسلمین ملک زاده خاطرنشان کرد: اولین اقدام قوام این بود که جدایی دین و سیاست را به طور رسمی اعلام نمود و گفت که روحانیت نباید در مسائل سیاسی دخالت نمایند و از این به بعد من با افرادی که بخواهند در این گونه مسائل ورود نمایند برخورد شدید خواهم داشت.

عضو هیات علمی گروه سیاست پژوهشکده نظام‌های اسلامی بیان داشت: اولین کسی که در همان ۲۶ تیر ۱۳۳۱ با شجاعت به مقابله با قوام می پردازد، آیت الله کاشانی بود که طی بیانیه ای مخالفت خود با جدایی دین از سیاست را اعلام می دارند. این بیانیه در آرشیو روزنامه کیهان به تاریخ ۲۸ تیر ۱۳۳۱ موجود است.

وی گفت: پس از زد و خوردهای مختلفی که بر سر موضع قوام در مورد دین و سیاست پیش آمد در کمتر از ۲۴ ساعت قوام مجبور به استعفا شده و مصدق دوباره روی کار می آید. اما این بار خود مصدق در به قدرت رسیدن مجددش نقشی نداشته و با کمک مردم و نهاد دین و روحانیت روی کار آمد.

عوامل کودتای ۲۸ مرداد هم از نوع داخلی بود و هم خارجی

حجت الاسلام والمسلمین ملک زاده اظهار کرد: عوامل کودتا را می توان در دو دسته داخلی و خارجی تقسیم بندی نمود؛ که در رأس عوامل داخلی می توان اشتباهات متعدد و ضعف های مدیریتی خود مصدق را می توان برشمرد.

وی با تأکید بر اینکه دکتر مصدق به دنبال استفاده تام از قدرت به دست آمده بود، عنوان داشت: او می خواست با تمام قدرت در مسیر تشکیل یک حکومت مردمی قدم بردارد؛ اما کابینه ای که شکل می دهد شامل افراد ناکارآمد و حتی در برخی موارد مخالفین خود مصدق بود. این یکی از اصلی ترین اشتباهات دکتر مصدق به شمار می رود.

اعتراض آیت الله کاشانی نسبت به انتصابات در دولت مصدق و پاسخ مصدق به او

استاد حوزه و دانشگاه گفت: آیت الله کاشانی طی نامه ای نسبت به انتصابات مصدق اعلام اعتراض می نماید؛ اما پاسخ مصدق به ایشان، پاسخی توهین آمیز بوده که در آن آمده است: «من خواهش می کنم که شما در سیاست دخالت نکنید و امور را به خودم واگذار نمایید». این اولین اشتباه مصدق بود.

وی ادامه داد: از دیگر اشتباهات دکتر مصدق این بود که مسببین کشتار ۳۰ تیر از جمله خود قوام را که زندانی شده بودند، آزاد نمود و اجازه نداد آنان مورد محاکمه قرار گیرند؛ این در حالی بود که مردم خواهان محاکمه این افراد بودند.

مخالفت آیت الله کاشانی با تمدید اختیارات مصدق

حجت الاسلام والمسلمین ملک زاده برخی دیگر از اشتباهات دکتر مصدق را برشمرد و خاطرنشان کرد: مصدق پس از شش ماه دوباره تقاضای تمدید اختیارات تام را دارد. در این مقطع که آیت الله کاشانی ریاست مجلس را بر عهده دارند با تمدید اختیارات مصدق مخالفت می کنند. از جمله دلایل ایشان نیز فراری دادن مجرمین بود.

وی گفت: مصدق در ادامه به دنبال انحلال مجلس و برگزاری رفراندوم رفت و همین امر زمینه وقوع کودتا را فراهم نمود. زیرا وقتی مجلس نباشد، رژیم و در رأس آن شاه به راحتی می‌تواند دولت را منحل نماید. دکتر مصدق علی رغم مخالفت های شدید آیت الله کاشانی در دوازدهم و نوزدهم مرداد ۳۲ یعنی چند روز پیش از وقوع کودتا در تهران و شهرستان ها رفراندوم را برگزار کرده و مجلس را منحل می نماید.

آیت الله کاشانی: خانه ام را سنگباران و یاران و فرزندانم را زندانی کردید

این پژوهشگر حوزوی بیان داشت: آیت الله کاشانی پیش از وقوع کودتا هشدارهای زیادی را به دکتر مصدق می دهد؛ اما مصدق به این هشدارها توجه نکرد. آیت الله کاشانی طی نامه ای که در زمان تیرگی روابط بین ایشان و دکتر مصدق نوشته شده است می آورد: «خودتان بهتر از هرکس می دانید که هم و غم من در نگهداری دولت جناب عالی بسیار زیاد بوده است که خودتان به بقای آن متمایل نیستید. حرف اینجانب در خصوص اصرارم در عدم اجرای رفراندوم را نشنیدید. خانه ام را سنگباران و یاران و فرزندانم را زندانی کردید. زاهدی را که من با زحمت در مجلس تحت نظر و قابل کنترل نگه داشته بودم با لطایف الحیل خارج کردید و حالا همان طور که واضح است زمینه کودتا فراهم است. من شما را با وجود همه بدی های خصوصی تان نسبت به خودم از وقوع حتمی کودتا به وسیله زاهدی که مطابق با نقشه خود شماست آگاه می کنم که فردا جای هیچ عذر و بهانه ای نیست».

وی ضمن بیان پاسخ دکتر مصدق به آیت الله کاشانی افزود: مصدق جواب می دهد که: «اینجانب مستحضر به پشتیبانی ملت ایران هستم». اما این در حالی بود که ما دیدیم وقتی کودتا اتفاق افتاد مردم هم از مصدق پشتیبانی نکردند و این ناشی از اشتباهات خود او بود.

مهمترین عامل وقوع کودتای ۲۸ مرداد

حجت الاسلام والمسلمین ملک زاده اظهار کرد: در میان عوامل خارجی نارضایتی انگلیس و آمریکا از ملی شدن صنعت نفت مهمترین عامل وقوع کودتای ۲۸ مرداد بود. به هر حال آن ها خواسته های نامشروعی در مورد سرمایه ملی ایران که نفت بود، داشتند و این خواسته ها با مخالفت دولت و ملت ایران مواجه شده بود.

اعترافات مادرین آلبرایت و روزولت

وی گفت: نقش آفرینی عوامل داخلی و تزریق پولی که از سوی عوامل خارجی اتفاق افتاد بر اساس اعترافات خانم مادرین آلبرایت وزیر امور خارجه وقت دولت بیل کلینتون و روزولت مدیر بخش خاورمیانه ای سازمان سیا در زمان کودتا و مجری این کودتا کاملاً مبرهن و واضح است. در خاطرات اشرف پهلوی نیز آمده است که «در تابستان ۱۳۳۲ یک نفر ایرانی به من تلفن کرد که آمریکا و انگلیس در مورد وضع کنونی ایران نگرانند؛ لذا می خواهم با دو مرد، یکی آمریکایی و دیگری انگلیسی ملاقاتی داشته باشید. مرد انگلیسی که نماینده وینستون چرچیل بود به من گفت: وقت عمل فرا رسیده است».

عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی با تأکید بر اعتراف محمدرضا پهلوی به نقش آفرینی منابع مالی برای به سرانجام رسیدن کودتای ۲۸ مرداد ۳۲ عنوان داشت: او در کتاب «مأموریت برای وطنم» اشاره می کند که «گاهی این سؤال مطرح می شود که آیا دولت های آمریکا و انگلیس در قیام تاریخی که در ۲۸ مرداد اتفاق افتاد در برانداختن مصدق کمک مالی کرده اند یا خیر، هرچند من در حین انقلاب در خارج از ایران بودم ولی از جزئیات امور اطلاع داشتم و انکار نمی کنم که به منظور پیشرفت این انقلاب ملی وجوهی هم از طرف هم وطنان من خرج شده باشد.

وی با اشاره به اینکه کودتای ۲۸ مرداد متشکل از عوامل مختلفی بوده است، ادامه داد: همه این عوامل دست به دست هم داد تا زمینه ساز کودتایی برای به قدرت رسیدن یک نظام دیکتاتوری قوی تری با محوریت محمدرضا پهلوی باشد.

آیا آیت الله کاشانی نیز از عناصر یاریگر کودتای ۲۸ مرداد بوده است؟

حجت الاسلام والمسلمین ملک زاده در پاسخ به این شبهه که سازمان سیا ادعا دارد آیت الله کاشانی نیز از عناصر یاریگر کودتای ۲۸ مرداد بوده است، گفت: به دلایل متعددی این ادعا نادرست و مردود است. زیرا در وهله اول یک روز قبل از وقوع کودتا آیت الله کاشانی به دکتر مصدق هشدار داده و از او می خواهد از این اتفاق جلوگیری کند. نکته دوم این است که آیت الله کاشانی علی رغم تلاش های شاه با محمدرضا پهلوی همکاری نمی کند. آیت الله کاشانی پس از کودتا نیز با دولت زاهدی همکاری نداشته و حتی در قضیه انتخابات فرمایشی که زاهدی برگزار کرد، اعتراض شدیدی را بروز می دارد.

وی افزود: آیت الله کاشانی حتی در زمان دولت زاهدی و در مصاحبه با روزنامه «دنیا» می فرمایند: ای کاش من را حبس یا تبعید می کردند. ایشان در مقاطع مختلف در این دولت علی رغم فشارهایی که متحمل می شود باز هم از دولت مصدق به نیکی یاد می کند. همه این شواهد بیانگر مخالفت آیت الله کاشانی با کودتای ۲۸ مرداد می باشد.

این پژوهشگر حوزوی سپس به بررسی واکنش ها و مواضع علما و حوزه های علمیه در مقابل کودتای ۲۸ مرداد پرداخت و گفت: علما و جریان مذهبی در دوران شکست مشروطه دچار نوعی سرخوردگی و انزوا شدند. در قضیه ملی شدن صنعت نفت آیت الله کاشانی از سوی روحانیت نقش آفرینی می کند و در نهایت پس از وقوع کودتا ایشان نیز خانه نشین می شوند.

وی ادامه داد: وقتی عامل اصلی دولت مصدق با برنامه های خودش در حال فراهم کردن زمینه کودتاست، به نظر می رسد مخالفت کردن با کودتا نتیجه ای را به دنبال نخواهد داشت. چرا که گزینه جایگزینی برای مصدق وجود نداشت. آیت الله بروجردی در مورد چرایی عدم قیام خود فرمودند که من اگر بخواهم قیام کنم به دنبال گزینه جدید برای جایگزینی با شاه هستم و فعلاً چنین کسی را نمی شناسم.

چرا نهاد روحانیت به مخالفت با کودتای ۲۸ مرداد قیام نکرد؟

حجت الاسلام والمسلمین ملک زاده با اشاره به اینکه چرا نهاد روحانیت حتی بیانیه ای در مخالفت با کودتای ۲۸ مرداد صادر نکرد، اظهار نمود: روحانیت وقتی مشاهده کردند پس از هشدارهای آیت الله کاشانی آن برخورد بسیار زشت و سنگین با ایشان شد، دیگر بر خود لازم ندیدند از دولت مصدق حمایتی داشته باشند و از سقوط آن ممانعت نمایند.

وی در پایان خاطرنشان کرد: در سال های گذشته شاهد انتشار اسناد بسیاری از مشارکت دو سازمان جاسوسی انگلیس و آمریکا یعنی «ام آی سیکس» و «سیا» بوده ایم و خود مسئولان سیاسی این کشورها نیز بارها بر این امر اعتراف کرده اند. باید دانست که در قضایایی همچون همین کودتای ۲۸ مرداد بر ملت ما ثابت شده است که دشمنان ما و بیگانگان قابل اعتماد نیستند؛ اما برخی از جوانان و نوجوانان ما به وسیله تبلیغات گسترده دشمنان در فضای مجازی و رسانه های مختلف دچار خطای در شناخت دشمن شده و از تاریخ معاصر کشور خودمان غافل گشته اند. لذا می بایست جوانان عزیز ما مطالعات خود در زمینه مسائل تاریخی را ارتقا ببخشند تا از عبرت های آن پند بیاموزند. به راستی که بررسی وقایع تاریخی با نگاه عبرت آموز می تواند بصیرت را در وجود انسان رشد دهد.