اشاره: امروزه وخامت زیست محیطی تا حدی است که حیات انسان و سایر موجودات کره خاکی را به مخاطره انداخته است، به همین دلیل ضرورت حفاظت از آن مسئله‌ای انکار ناپذیر است؛ البته حفاظت از محیط زیست به معنای عدم بهره‌برداری یا حتی کمتر استفاده کردن از منابع طبیعی نیست، بلکه استفاده بهینه و عاقلانه از طبیعت است.

اسلام به عنوان دینی که ورای زمان و مکان می‌تواند نیازهای بشر را در همه اعصار پاسخ دهد حاوی مفاهیم، تعالیم و راهکارهای کاملی در خصوص چگونگی مواجهه و هماهنگی با پدیده‌های زیست محیطی است. تحقیقات دانشمندان علوم دینی نشان می‌دهد که تمامی ادیان الهی به حفاظت از محیط زیست توجه داشته‌اند، اما اسلام دستورات مشخص بسیار مترقی و روز آمد در راستای حفاظت از محیط زیست دارد که اگر جامعه با آن آشنا شود، دیگر دغدغه‌ای پیرامون مسائل زیست محیطی وجود نخواهد داشت.

بر این اساس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی سعی دارد با تدوین دانشنامه «سیره نبوی‌(ص)»، سیره و روش پیامبر اعظم‌(ص) در عرصه‌های مختلف به ویژه در رابطه با مسائل زیست محیطی را با تشکیل گروه محیط زیست این دانشنامه به جامعه معرفی نماید.

آنچه در پی می‌آید، گفت‌وگوی خبرنگار مرکز خبر حوزه با حجت‌الاسلام‌والمسلمین سعید فراهانی، مسئول گروه محیط زیست دانشنامه سیره نبوی‌(ص) است که در آن به اهداف، برنامه‌ها و فعالیت‌های این گروه علمی و ضرورت معرفی دیدگاه مترقی اسلام در عرصه‌ محیط زیست به جامعه پرداخته است.

* آغاز نگارش دانشنامه سیره نبوی(ص)

کار تدوین دانشنامه سیره نبوی‌(ص) پس از چند تجربه پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی که در عرصه دانشنامه‌نگاری چون دانشنامه امام علی(ع)، دانشنامه قرآن شناسی و دانشنامه فرهنگ فاطمی در دستور کار قرار گرفت و تصمیم گرفته شد فعالیت گسترده‌ای درباره سیره حضرت رسول اکرم(ص) نگاشته شود؛ البته نگارش این دانشنامه با دیگر تجربیات پژوهشگاه درعرصه دانشنامه نویسی متفاوت است؛ به این معنی که در روال دانشنامه نگاری به این صورت عمل می‌شود که واژگانی بر اساس حروف الفبا تعریف می‌شود و تمامی واژه‌های دانش و مقوله مد نظر را درباره این واژه آورده می‌شود.

در دانشنامه سیره نبوی(ص) علاوه بر مفاهیم و آموزه‌هایی که درباره سیره رسول اکرم(ص) آورده می‌شود بر اساس تعالیم اسلامی نسبت به آن موضوع نظریه‌پردازی می‌شود؛ روال کار نیز این گونه است که موضوعات مختلف در قالب انسجام خاصی در حوزه سیره نبوی مطرح و در قالب نظام‌مندی تدوین می‌شود.

در این راستا قرار شد دانشنامه سیره نبوی در قالب دو ابرنظام حقوقی و اخلاقی باشد و دیگر نظام‌ها نیز زیر گروه این دو ابرنظام باشند. تمامی گروه‌های این دانشنامه شامل اقتصادی، اخلاقی، حقوق، عبادت، تربیت، اجتماعی، سیاسی، مدیریت، سیاست و امنیت و جهاد،‌ پژوهش و قضا، آموزش و پژوهش، کلیات و نظام محیط زیست همگی از زیرشاخه‌های این دو ابر نظام هستند، به این معنی که در این گروه‌ها، سیره پیامبر‌(ص) از نظر اخلاقی و هم از نظر حقوقی بررسی می‌شود.

* محیط زیست، نیازمند کاری جامع بود

محیط زیست در عرصه‌ها و حوزه‌های مختلف چون اقتصاد، مهندسی و پزشکی نیز وجود دارد و در سیره نبوی مطالب مختلف درباره آن با ادبیات غنی حقوقی و اخلاقی مشاهده می‌شود. این بخش از دانشنامه سیره نبوی(ص) کار جدیدی است؛ البته کارهای گسترده در زمینه زیست محیطی دینی انجام شده که بیشتر به صورت پراکنده بوده‌ است؛ در این شرایط با توجه به اهمیت موضوع، لازم بود که کاری جامع در این عرصه صورت گیرد تا همگان با آموزه‌های دینی در این مسئله آشنا شوند.

با شروع فعالیت گروه محیط زیست، مانند دیگر گروه‌های دانشنامه سیره نبوی، نظام مداخل مشخص شد و پس از بحث و بررسی فراوان به تصویب رسید، همچنین برخی مباحث لازم بود در این مداخل مطرح شود، ولی ممکن بود ادبیاتی در سیره نداشته باشد و یا این که فرم نوشتاری آن می‌بایست به صورت مقاله‌ای علمی و پژوهشی تدوین می‌شد، ولی قابلیت آورده شدن در دانشنامه را نداشت؛ از این رو مقالات پیشادانشنامه‌ای درنظر گرفته شد. در این بخش مقالات در موضوعات فلسفه رفتار زیست‌محیطی و فلسفه نظام زیست‌محیطی، اهداف و برنامه‌ها بررسی می‌شود.

* مداخل مقالات دانشنامه‌ای

مقالات دانشنامه‌ای هر کدام مدخلی دارد که به پنج محور تقسیم شده است و هر محور دارای چند بخش می‌باشد.

نخست، محور فقه و حقوق محیط زیست است. این محور دارای دو مدخل است که هر کدام هم یک مقاله دارد. یکی از این‌ها قواعد زیست‌محیطی چون قاعده لاضرر، قاعده لا حرج و... است؛ البته در اینجا در مرحله اثبات ورود انجام نمی‌شود، بلکه استدلال می‌شود، به این صورت که کاربرد آن در محیط زیست با سیره پیامبر(س) بررسی می‌شود. کاربردی کردن به معنی بکار گیری ادبیات موجود در حوزه زیست‌محیطی بدون این که موجب تکرار در گروه‌های دیگر شود، می‌باشد.

 مدخل دوم احکام زیست‌محیطی است که در بحث رفتارهای زیست محیطی که برخی حکم واجب، مستحب و حرام دارد، در این عرصه بررسی می‌شود.

اخلاق زیست‌محیطی دومین محور می‌باشد. در این بخش ابتدا رابطه انسان با محیط زیست بررسی می‌شود؛ به این معنی که رفتارهای زیست‌محیطی انسان با خدا مانند شکرگزاری نسبت به نعمت‌های زیست‌محیطی یا حفظ امانت الهی است مورد بحث قرار می‌گیرد.

رابطه انسان با طبیعیت مانند حفظ حقوق حیوانات و گیاهان و نیز رابطه انسان با دیگران در قالب رفتارهای زیست‌محیطی حوزه اخلاق از دیگر مداخل به شمار می‌رود.

رفتارها و روابط نظام زیست‌محیطی مدخلی دیگر است که در گروه زیست‌محیطی دانشنامه سیره نبوی مهم‌ترین بخش است که این محور دارای چهار زیرمحور شامل بهره‌برداری از منابع زیست محیطی، ارتقا و افزایش کیفیت این منابع، تخریب آنها و حفاظت از آنها می‌باشد که هر کدام نیز مداخلی دارد. در این محور،‌ در عرصه قواعد، احکام و الگوی اخلاقی در حوزه بهره‌برداری، ارتقا، تخریب و حفاظت از محیط زیست نقش و جایگاه افراد و مؤسسات غیر دولتی و دولتی، مورد بررسی قرار می‌گیرد که هر کدام داری چه ویژگی‌ها و اختیاراتی می‌باشند و چه ارتباطی با محیط زیست دارند.

* محیط زیست متعلق به یک نسل نیست

ما اعتقاد داریم محیط زیست متعلق به یک نسل نیست؛ بلکه باید در کنار بهره‌برداری و توسعه، برای نسل آینده حفظ شود و با توجه به اهمیت آن، این مسئله را ارتقا داد.

در این عرصه 20 مدخل وجود دارد که در تمامی آنها سیره نبوی(ص) وجود دارد و قابل ارائه در قالب یک مقاله دانشنامه‌ای می‌باشد.

نظام‌سازی دوره پیامبر(ص) محور دیگری از فعالیت‌های گروه محیط زیست دانشنامه سیره نبوی(ص) می‌باشد که در آن این موضوع که آیا در دوره رسول اکرم(ص) در حوزه محیط زیست نظام‌سازی صورت گرفته است یا نه؟ در سه مدخل مورد بررسی قرار گرفته است. مدخل اول نظام زیست‌محیطی مقارن با بعثت پیامبر(ص) است که در آن دوران وضعیت نظام‌ زیست‌محیطی رفتارهای مردم در آن دوران مورد بررسی قرار می‌گیرد.

مدخل دوم؛ نظام زیست‌محیطی مقارن با وفات رسول اکرم(ص) است. مردم با توجه به تعالیمی که از سوی پیامبر اسلام‌(ص) دریافت کردند، نسبت به محیط زیست رفتارشان تفاوت کرده بود که دراین گروه مورد بررسی قرار می‌گیرد، همچنین سومین مدخل هم راهبردها واقدامات پیامبر(ص) برای تبدیل وضعیت اول به دوم است.

مسائل خاص و خارج از ادبیات نظام‌‌ها محور دیگری است که مورد بررسی می‌گیرد. ممکن است برخی از موضوعات مربوط به محیط زیست باشد، ولی نتوان آن را به صورت محوری جداگانه مورد بررسی قرار داد. از جمله این مسائل می‌توان به توسعه پایدار اشاره کرد که یکی از ارکان آن محیط زیست است. مسکن و شهر‌سازی و ارتباط آن با محیط زیست، نقش پزشکی و محیط زیست و... از جمله این‌ موارد است.

* تهیه فرم مداخل

بعد از این که مداخل به تصویب رسید برای تک تک آنها فرم معرفی مدخل در نظر گرفته شد، در این فرم‌ها معرفی‌ برای نویسنده مدخل وجود دارد که انتظار از نویسنده درباره این مدخل آورده شده است و به گونه‌ای هدایت کننده روند پژوهش می‌باشد، همچنین در این فرم‌ها ارتباط مقالات در مداخل وگروه‌های مختلف حفظ می‌شود.

* دانشنامه‌نویسی متفاوت از سایر پژوهش‌هاست

با توجه به این که مقالات دانشنامه‌ای با مقالات علمی و پژوهشی متفاوت است، کارگاه‌هایی برای آموزش مدیران و اساتید گروه‌های مختلف دانشنامه‌ها از سوی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی برگزار شد تا آنان با سبک کار و داشتن نگاه نظام‌مند به مسائل، حفظ ارتباطات مقالات با گروه‌های مختلف و... آشنا شوند.

امروز فرم معرفی مدخل برخی مقالات نوشته شده است؛ برخی مقالات پیشادانشامه‌ای نیز در حال نگارش است و طرح دو مقاله دانشنامه‌‌ای نیز نوشته شده و به پژوهشگران مربوطه واگذار شده است.

* ارتباط با سایر نهاد‌های زیست‌محیطی

با توجه به این که برخی از از نهاد‌های علمی و پژوهشی کارها و اقداماتی در عرصه زیست‌محیطی دینی انجام داده‌اند،‌ با این مراکز تعاملات علمی و اطلاعاتی برقرار کردیم که از آن جمله می‌توان به پژوهشگاه المصطفی اشاره کرد.

* کار آمدی دین در مسائل اجتماعی

دنیا به این رسیده که صرف معاهدات و عهد‌نامه‌ها ضمانت اجرایی ندارد و اگر ادیان وارد کار شوند، این کار ضمانت اجرایی نیز پیدا می‌کند. این مسئله‌ای است که در تمامی عرصه‌های مختلف اجتماعی، سیاسی و... وجود دارد و در مسائل زیست‌محیطی حضور پررنگ‌تری دارد.

* ضرورت پاسخ به شبهات عرصه محیط زیست

یکی دیگر از ضرورت‌‌های موجود برای حضور آموزه‌های دینی در مسائل زیست‌محیطی، وجود برخی شبهات در این عرصه است. با توجه به تحقیقی که در عرصه چالش‌های زیست محیطی داشتم، دراین عرصه برخی از دانشمندان زیست‌محیطی که بیشتر نگاه سکولاری دارند، نوعی فرافکنی کرده و ادیان را دلیل نابودی محیط زیست می‌دانند! آنها با مطرح کردن این مسئله که بر اساس آموزه‌های ادیان، دنیا محل گذر معرفی می‌شود که چند صباحی انسان در آن زندگی می‌کند، بر این اساس ادیان پیروان خود را تشویق به تخریب می‌کنند تا هرچه می‌خواهند، خراب کنند. شبهه دیگر در این عرصه این است که خداوند در قرآن می‌فرماید «سَخَّرَ لَكُم مَّا فِي السَّمَاوَاتِ...»؛ از این رو انسان اختیار کامل را دارد.

* حوزه به صورت جدی وارد عمل شود

حوزه باید وارد عمل شود و نشان دهد که سخنانی که دانشمندان سکولار نسبت به ادیان و اسلام روا مي‌دارند، اشتباه است و انسان به عنوان خلیفه خداوند، محیط زیست امانت الهی در دست اوست و او نمی‌تواند هرگونه که بخواهد نسبت به آن رفتار کند.

* از سیره نبوی(ص) فاصله گرفته‌ایم!

قطعاً جامعه ما از سیره نبوی در زمینه محیط زیست فاصله دارد و به اندازه کافی با آن آشنایی ندارد. زمانی که قرآن را می‌خوانیم می‌بینیم که خدا درسوره‌های قرآن برای آنها اهمیت بالایی قائل است که حتی بر آنها سوگند می‌خورد و آنها را نشان‌های خود معرفی می‌کند، ولی متأسفانه رفتارهای بسیاری از افراد جامعه در راستای آموزه‌های اسلامی نیست؛ حوزه باید مردم را با این آموزه‌ها آشنا سازد.

* دانشنامه سیره نبوی‌(ص)، منبعی برای آشنایی جامعه با رفتار درست

دانشنامه سیره نبوی منبع جامعی برای استفاده اساتید حوزه و دانشگاه است و تلاش می‌شود به زبانی نگاشته شود که مورد استفاده دانشجویان و طلاب جوان نیز قرار گیرد. همچنین مطالبی که دراین دانشنامه وجود دارد، به‌گونه‌ای گردآوری می‌شود که اثری ارزشمند و بین‌المللی باشد.

* سخنی با طلاب

فرهنگ‌سازی حفاظت از محیط زیست ضرورتی انکار ناپذیر و مورد تاکید اسلام است؛ بنابراین طلاب می‌توانند با حضور در این عرصه تأثیر زیادی بر رفتار مردم با محیط زیست داشته باشند.