* مفهوم وقف چیست و جایگاه آن در اسلام و مکتب اهل‌بیت (ع) را تشریح نمایید؟
کلمه وقف در اسلام از کلماتی‌است که خیلی مبتلا به مسلمانان می‌باشد و در صدر اسلام و همچنین در عصر حضرات معصومین(ع) نیز مسأله وقف وجود داشته است.
وقف در واقع به چیزی گفته می‌شود که شخصی، ملک، عین یا جایی را حبس کند و عوائد آن را برای کارهایی که در وقف‌نامه منعقد می‌کند، قرار می‌دهد، لذا علماء در طول تاریخ، مساجد، مدارس و... را می‌ساختند و تمام آن‌ها را وقف می‌نمودند.
وقف بر دو گونه است. یکی وقف خاص، که واقف برای اولاد ذکور خود چیزی را وقف می‌کند. ولی وقف عام، آن است که استفاده از آن برای همه مردم می‌باشد. مثل همین کتابخانه که مرحوم والد ما (آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی) آن‌را وقف نموده اند. و همه مردم می توانند از آن استفاده کنند و مخصوص قشر خاصی نیست. به نظر مرحوم والد، وقف در حال حاضر، بهترین روش برای ماندن ملک یا هرچیز دیگر می‌باشد. زیرا اگر چیزی را طبق مدتی حبس کنند وقتی آن مدت تمام شد، محبوس، در تملک بازماندگان در خواهد آمد و راه دیگری نیز وجود ندارد. «در پشت یکی از کتاب‌های خطی برای طلاب علوم دینیه شیعه اثنی عشریه از سوی واقف نوشته شده بود؛ هرکس در این وقف تصرف کند مانند آدمی است که بر خوکی سوار شده و روز عاشورا به جنگ سیدالشهداء (ع) می‌رود».
نگاه به این نوشته انسان‌را متوجه می‌کند که تصرف در مال وقفی و عمل برخلاف میل واقف، چقدر او را ناراحت خواهد کرد.
متأسفانه در طول تاریخ موقوفات زیادی در کشور ما از بین رفنه است، ولی بعد از استقرار نظام جمهوری اسلامی ایران، حضرت امام‌خمینی و رهبر معظم انقلاب،نسبت به وقف حساسیت دارند و دستور نیز داده‌اند؛ هرجا حق موقوفات ادا نشده و یا سند موقوفات تغییر داده شده، دوباره به موقعیت اول خود برگردانده شود. اما قبل از انقلاب، این حساسیت وجود نداشت. در همین قم مدارسی وجود داشت که وقفی بود، از جمله مدرسه «مؤمنیه» واقع در چهارمردان ، گذر سفید‌آب که از مدارس چهارگانه مرحوم والد می‌باشد که رژیم سابق می‌خواست آن مکان‌را به دبیرستان دخترانه تبدیل کند. اهالی محل نزد آیت‌الله مرعشی نجفی آمده و عرض کردند؛ دولت چنین قصدی برای این مدرسه دارد. بعضا دختر‌ها حجاب درستی ندارند و ممکن است جوانان محله به فساد کشیده شود؛ شما چاره‌ای در این مورد بیندیشید. مرحوم والد فردای آن روز عده‌ای از اهالی محل را جمع نمودند و چون این مکان نزدیک محل منزل آیت‌الله بهاءالدینی بود، ایشان نیز آمده بودند.
عبد‌المؤمن خان یکی از وزرای عصر زندیه، این مدرسه را برای طلاب علوم دینی ساخته بود. در زمان رضاخان به چاپارخانه (بار انداز پست) تبدیل شده بود و بعد از آن زمان نیز محلی برای ریختن زباله و رفت و آمد افراد لاابالی شده بود. مرحوم والد دستور دادند محل این مدرسه که به مخروبه تبدیل شده بود با کامیون نخاله‌های آن را خارج نمودند و طبق نقشه مدرسه قبلی، این مدرسه را به‌صورت دو طبقه احداث نمودند. در اثناء ساخت، شهرداری رژیم سابق، مانع شد.
مرحوم والد به بنده فرمود: برو به آن‌ها بگو؛ این‌جا مدرسه ای قدیمی بوده و به مرور زمان خراب شده و می‌خواهیم این مدرسه را احیاء کنیم و نمی‌توان این مکان‌را تغییر کاربری داد و به دبیرستان تبدیل کرد. رئیس اوقاف وقت که شخص خوبی مثل ابن یقطین بود، ظاهرا انقلابی نبود و دستگاه رژیم هم‌فکر نمی‌کرد او با روحانیت ارتباط دارد. این رئیس اوقاف که نامش عباس کریمی بود و بعد از انقلاب در دفاع مقدس نیز به شهادت رسید، پیشنهادی را مطرح نمود و به ابوی گفت: چون این مکان مدرسه‌ای موقوفه است، ما به‌عنوان اداره اوقاف،زمین این موقوفه را به شما اجاره می‌دهیم و شما هم اعیان آن‌را بسازید و خود شما دوباره آن‌را وقف نمائید و سالی مثلا هزار تومان اجاره پرداخت کنید. ولی چون هزینه آب و برق و ... را خودتان می پردازید، اجاره را نیز از شما نمی‌گیریم. چنین شد و مرحوم ابوی ، اعیان آن‌را بلافاصله وقف نمودند. همین روال الآن نیز ادامه دارد و امروزه مدرسه بسیار آبرومندی به یادگار مانده است.
در زمان رژیم سابق وقتی، سینمای قم که در خیابان امام فعلی بود، در آتش سوخت ابوی زمین آن را خریداری نموده و به مدرسه‌ای تبدیل کردند؛ همان لحظه که سند آن در دفترخانه منتقل می‌شد، مرحوم والد آن را وقف نمود.
البته وقف دارای شرایطی است که متولی باید مشخص شده باشد و اگر واقف بخواهد آن‌را همیشه تثبیت کند باید متولیان بعدی را با شرائطی مشخص کند. مثلا موقوفه چطور باشد، استفاده اش چگونه صرف شود. معمولا رسم است که برای متولی ، درصدی را از درآمد موقوفه قرار می‌دهند، ما در این کتابخانه چنین چیزی را قرار ندادیم. ولی در جاهای دیگر این امر وجود دارد. الآن در مشهد چند درصد از موقوفات آستان قدس رضوی(ع)به ایشان می‌رسد و خود ایشان در سخنرانی عنوان می‌کرد؛ هر چیزی که به‌عنوان متولی به من می‌رسد، دوباره به خود آستان قدس برمی‌گردانم.
افرادی نزد مرحوم والد می‌آمدند و می‌خواستند خانه خود را در آینده وقف کتابخانه یا حسینیه کنند. آیت‌الله مرعشی می‌فرمود: الآن شما وقف کنید، باید از ملکیت شما خارج شود. اگر این کار صورت نگیرد ممکن است فرزندان شما اصلا به وصیت شما عمل نکنند.
بعد از انقلاب اسلامی ایران مرحوم والد هرچه سند موقوفه در کتابخانه بود، یا به دست ایشان می‌افتاد که ملکی را وقف کرده بودند، تصویر آن سند را در اختیار سازمان اوقاف قرار می داد، تا سازمان اوقاف خود پیگیر مسأله باشد و بسیاری از چنین موقوفاتی احیاء شد. همین مدرسه مؤمنیه که بحث آن گذشت، دو، سه روستا وقف این مدرسه بود که همه آن‌ها را تصرف کردند. بخشی از روستای سرو و خور‌آباد در اطراف قم، که در مسیر کاشان است، وقف مدرسه می‌باشد.
* وقف کتاب، کتابخانه و سایر مراکز علمی چه مقدار ارزش دارد؟
وقف کتاب نیز کار بسیار پسندیده‌ای است که از قدیم نیز مرسوم می‌باشد. همه کتاب‌های این کتابخانه وقف می باشد، «حتی الوتد فی‌الجدار» حتی اگر میخی در دیوار کوبیده شود، وقف است. هرچیزی که در این مکان وجود دارد،وقف می‌باشد. اعم از منقول و غیر منقول. کتاب‌ها در این کتابخانه ، مُهر وقف دارد، و جزو موقوفه قرار می‌گیرد. همچنین متولی منصوص دارد، یعنی سند آن نص دارد که متولی آن چه کسی است.
گاهی اوقات،متولی ندارد، یعنی متولیان تعیین نشده‌اند. بنابراین حکم چنین موقوفاتی با حاکم شرع است و از طرف حاکم شرع است و از طرف حاکم شرع یک‌نفر به‌عنوان متولی معرفی می‌شود.
مثل تولیت آستانه مقدسه قم که از طرف رهبری تعیین می‌شود.
این نوع وقف از قرن سوم و چهارم هجری به بعد مرسوم بوده است. ابتدا مدارس، مساجد و بیمارستان هایی وقف می‌شد. در نیشابور مدرسه و مسجد عقیل، مدرسه صابونی‌ها و... وقف شده بود. در اصفهان نیز اینگونه بود و به مرور متولیان موقوفات از بین رفته اند و چون متولیان بعدی مشخص نبودند، دیگران یا آن موقوفات را به تصرف خود درآوردند و یا برخلاف میل واقف عمل کرده‌اند. ولی الحمد لله در این دوره این مسأله قانونمند شده و در هر شهری نظارت صورت می‌گیرد..
* در خصوص عمل به نیت واقف توضیحاتی بفرمایید.
هرگونه که واقف، وقف کند می‌توان ملاک عمل قرار گیرد. مثلا امام‌رضا(ع) موقوفاتی دارد، برای جوانان بی‌بضاعتی که می‌خواهند ازدواج کنند، یا موقوفاتی برای زواری که شب اول به مشهد می‌رسند و جایی ندارند و با آن موقوفه مکان و غذا به آن‌ها داده می‌شود.
وقف کتاب نیز اینگونه است؛ ممکن است کتابی، وقف کتابخانه‌ای شود و یا وقف طلاب در محلی باشد که فقط آنان از آن استفاده نمایند. مثلا واقف وقف می‌کند که طلاب می‌توانند تا ده روز این کتاب‌را به‌صورت امانی از آن مکان خارج کنند. و بیش از این زمان نباید کتاب را نزد خود نگه‌دارند.
* از قدیم ترین کتاب‌های وقفی کتابخانه که به دست شما رسیده، کدام است؟
کتاب‌های زیادی در این مکان هست که وقفی بوده و وقف‌نامه دارد. و این موارد علاوه بر آن کتاب‌هایی است که خریداری شده است.
هفته‌ای سه روز به اهداء کتابخانه‌های شخصی،که کتاب‌هایی بیش از سه هزار جلد کتاب دارند را به این کتابخانه اهداء می‌کنند. اما با اهداء کنندگان شرط می‌کنیم چون، حجم کتاب‌ها زیاد و نگهداری آن‌ها سخت است اجازه می‌دهید این کتاب‌ها را بفروشیم و پول آن‌را تبدیل به کتاب‌های جدید و یا خرید کتب خطی نمائیم.
شاید بیش از پانصد هزار جلد کتاب چاپی به این کتابخانه وقف شده است. و کل کتب موجود در این کتابخانه نیز بیش از یک میلیون و دویست هزار جلد می‌رسد شامل کتب خریداری‌شده و هم کتب وقفی می‌باشد.
کتاب‌هایی که تکراری باشد آن را به قیمت روز فروخته و در یک حسابی جمع می‌شود و برای خرید کتب خطی از آن استفاده می‌شود.
* چه ویژگی‌هایی در وقف کتاب وجود دارد؟
کتاب خوراک روحی افراد است در وصیت‌نامه آیت‌الله مرعشی ذکر شده، الآن ساختن کتابخانه و وقف کردن حتی از مسجد و حسینیه لازم‌تر است. چون مساجد برای مسلمانان است و تا جوانان عقاید خود را درست نکنند در صفوف جماعت حاضر نمی‌شوند، باید عقائد جوانان را درست کرد. بعد آن‌ها را به مساجد کشاند و راه درست آن است که کتابخانه هایی در همه جا ساخته شود. امروزه در بسیاری از روستا ها کتابخانه هایی ساخته شده که کتب آن‌ها را تأمین کرده‌ایم. در استان هرمزگان دو کتابخانه بزرگ به نام مرحوم ابوی ساخته شده است و در بسیاری از شهر ها کتابخانه هایی ساخته شده تا جوانان اوقات فراغت خود را با مطالعه سپری کنند و هرجا از ما درخواست کتاب داشته باشند، به اندازه مقدور برای آن‌ها ارسال می‌کنیم.
