* پیدایش و کاربرد پرچم

پرچم واژه‌ای است ترکی که دارای معنای گوناگون است؛ همچون: زبانه‌ آتش، گیسو، کالکل و نوعی گاو کوهی. اما در اصطلاح،‌به تکه‌ای پوست یا پارچه اطلاق می‌شود که معمولا دارای نقوش و رنگ‌های مختلف است که به عنوان یکی از نمادهای اصلی برای تشخیص اقوام، ملت‌ها و دولت‌ها به کار می‌رود.[1]

در زبان فارسی معادل  این واژه کلمه «درفش» و در زبان عربی کلمات «علم، رایت و لواء» است.[2]

پیشینه پیدایش این نماد در بین قبایل، به روزگار بستان برمی‌گردد. هزاران سال پیش شکارچیان و جنگجویان نخستین از پرچم استفاده می‌کردند در آن روزگار پوست جانوران یا برخی از پردگان را بر چوبی نصب می‌کردند و آن را برای مقاصد جنگ یا صلح مورد استفاده قرار می‌دادند.[3]

هر چند به طور دقیق مشخص نیست که اولین بار استفاده از پرچم توسط چه کسی و در چه زمانی بوده است، ولی مشهور است که این وسیله نخستین بار توسط حضرت ابراهیم‌(ع) برای آزادسازی قوم لوط‌(ع) از زندان طاغوت زمان خود به کار گرفته شده است.[4]

آنگونه که از منابع تاریخی بر می‌آید، استفاده از پرچم به عنوان نماد، در مصر قدیم، سرزمین آشور و نزد یهودیان معمول بوده و در کتاب مقدس مکرر بدان اشاره شده است.[5]

* کارکردهای بشر

بشر در طول اعصار و قرون، برای نشان دادن حس میهن‌پرستی و ابراز شجاعت، پرچم سرزمین خویش را به میادین نبرد می‌برده است، لذ این وسیله در جنگ‌های قدیم اهمیت بسزایی داشت و ارتباط و اعتماد بین سربازان در هر جبهه، مقابل دشمن برقرار می‌کردو یکی از کارکردهای آن، کار بی‌سیم امروز بوده؛ به‌طوری که در حین جنگ فرمانده سپاه می‌توانست با افراد خود ارتباط برقرار کند و برافراشتگی آن دلیل پابرجایی لشکر و علامت پیروزی بود و اگر سرنگون می‌شد، نشانه شکست لکشر بود؛ لذا این ابراز را به دست پهلوانان شجاع می‌دادند اولین فروغ امامت، حضرت علی‌(ع) در زمینه آموزش‌های نظامی و تاکتیک‌های رزمی، درباره کاربرد و اهمیت پرچم چنین می‌فرماید «پرچم لشکر را برافراشته نگه دارید و دور آن را خالی نگذارید، آن را فقط به دست شجاعان و دلاوران بسپارید؛ زیرا آنان که در حوادث سخت زندگی ایستادگی می‌کنند. از پرچم‌های خود به وجه احسن پاسداری می‌نمایند و آن را در دل لشکر برافراشته نگه می‌دارند و از هر سو مراقب آن می‌باشند که سرنگون نشود».[6]

از آنجایی که پرچم، نماد همبستگی و اتحاد لشکر به هنگام جنگ قلمداد می‌شود، یکی از اهداف دشمن این بوده پرچمدار را از بین ببرد تا پرچم طرف مقابل به زمین بیفتد و با این شیوه روحیه لشکر مقابل را تضعیف نماید.

از سیره رفتاری و عملی پیشوایان معصوم‌(ع) چنین استباط می‌شود که نسبت به پرچم و پرچمداری توجه فراوانی داشته‌اند سالار شهیدان حضرت امام حسین‌(ع) با توجه به شجاعت حضرت ابوالفضل‌العباس‌(ع) در میدان جنگ، پرچم قلب سپاه را به او سپرد.

به همان اندازه که امروز طرح، شکل و رنگ پرچم کشورها متنوع می‌باشد، کاربرد آن در طول تاریخ متفاوت بوده است گاهی از آن، به نشانه وحدت استفاده می‌شد، گاهی کاربرد تزییناتی داشته و گاهی در جبهه‌های جنگ عامل تقویت روحیه جنگ‌جویان بوده و برای برافراشته ماندن آن جان‌ها نثار شده است.[7]

* پرچم در دوران باستان

در مورد استفاده از پرچم به عنوان علامت مشخص یک پادشاه، حکمران و فرمانده لشکر در دوران باستان، نشانه‌های تصویری، متن‌های نوشته شده و سرود‌های بسیاری در دست است[8]. در قرون وسطی، در اروپا، پرچم‌های متعددی وجود داشت.

دانمارکی‌ها پرچم قرمز با صلیب سفید داشتند که قدیم‌ترین پرچم تاکنون مورداستفاده دولت این کشور قرار گرفته است.[9]

امروزه این وسیله مثل گذشته در جبهه‌های جنگ به کار می‌رود و در جشن‌ها، مراسم ملی، وقایع بزرگ و کوچک، مراسم تاج‌گذاری، سالگرد استقلال یا آزادی یک کشور و در اعیاد ملی و مذهبی مورد استفاده قرار می‌گیرد، به طور کلی، پرچم نشانه سرافرازی،وحدت و مظهر استقلال یک کشور است، لذا بر مردم هر کشوری لازم است که در هر کجا و در هر شرایطی که باشند، به پرچمشان احترام بگذارند.[10]

* پرچمداری در عهد جاهلیت

اقوام عرب پیش از اسلام نیز پرچم‌هایی داشتند و هر پرچمی مخصوص یک قبیله بود که پرچمدار در هنگام روز درگیری و وقوع حوادث، آن را با خود حمل می‌کرد.

پرچم قبیله قریش «عقاب» نام داشت.[11] وقتی جد چهارم پیامبر‌(ص) "قصّی‌بن کلاب"، در سرزمین مکه قدرت را به دست گرفت، تمام وظایف قریش از جمله: سقایت، پرده‌داری و پرچم‌داری به او رسید، وی این مناصب را بین فرزندان خود تقسیم کرد و منصب پرچمداری را به یکی از فرزندانش به نام عبدالدار سپرد و به او گفت: از این پس هیچ کس وارد کعبه نمی‌شود، مگر این که تو اراده کنی، برادران عبدالدار موافق نظر پدر بودند و هیچ کدام اعتراض نکردند تا اینکه فرزندان قصّی‌بن کلاب همگی از دنیا رفتند دیری نپایید که بین نوه‌های قصی بر سر منصب پرچمداری نزاع در گرفت. فرزندان عبدالدار گفتند: قصی‌بن کلاب این مقام را به پدر ما تفویض نموده است و ما سزاوارتر هستیم، ولی عموزادگان آنان این سخن را نپذیرفتند و آماده جنگ شدند تا این که ریش سفیدان قبیله قریش واسطه شدند و نگذاشتند جنگ و درگیری صورت گیرد بدین ترتیب منصب پرچمداری تا ظهور دین اسلام برای فرزندان عبدالدار باقی ماند.[12]

* پرچمداری در اسلام

با طلوع خورشید اسلام، پرچم؛ ارزش و منزلت خود را حفظ کرد و در زمان پیامبر‌(ص) و خلفا رسم استفاده از پرچم رواج بیشتری یافت. در سیره ابن هشام آمده است که پیامبر‌(ص) اولین پرچم را برای پسر عموی خود، "عبیدة‌بن حارث"، بست و او را به سوی دشمن روانه نمود.[13] اما واقدی اولین پرچم را از آن حضرت حمزه‌(ع) می‌داند و معتقد است که هفت ماه از هجرت پیامبر‌(ص) از مکه به مدینه گذشته بود که سرّیة حمزة بن عبدالمطلب شروع شد. رسول خدا‌(ص) برای اولین بار به دست مبارک خود پرچمی بست و آن را به حمزه‌(ع) داد تا به جنگ برود.[14]

از سیره عملی پیشوایان دین استنباط می‌شودکه آنان نسبت به پرچم و پرچمداری توجه فراوانی داشته‌اند. حضرت علی‌(ع) در تمام چنگ‌ها پرچمدار رسول خدا‌(ص) بود و همیشه پرچم مهاجران در دست وی بود غزوه ودّان اولین چنگی بود که نبی مکرم اسلام‌(ص) برای امام علی‌(ع) پرچم بست.

ابن عباس در مورد آن امام همام می‌گوید: «علی‌(ع) اولین کسی است که با پیامبر‌(ص) نماز خواند و منصب پرچمداری را در تمام جنگ‌ها به عهده داشت».[15]

اولین فروغ امامت در جنگ بدر پرچم سیاهی به نام «عقاب» پیشاپیش پیامبر‌(ص) حمل می‌کرد.[16] در فتح خیبر رسول خدا‌(ص) پرچم را به دست آن حضرت داد و او آخرین قلعه‌های خیبر را گشود.[17] در فتح مکه مهاجران سه پرچم داشتند: یکی به دست حضرت علی‌(ع) بود دیگری در دست زبیربن عوام، و پرچمی هم در دست سعدبن ابی وقاص. هر کدام از قبایل انصار نیز پرچمدارانی داشتند.[18]

در غزوه تبوک پیامبر اکرم‌(ص) یکی از پرچم‌ها را به عمارةبن حزم داد؛ در همین حال زید بن ثابت از راه رسید، پیامبر‌(ص) پرچم را از او ستاند و به زید داد این موضوع سبب ناراحتی عماره گردید. وی به رسول خدا‌(ص) رو کرد و گفت: ای پیامبر خدا! گویا از من ناراحت هستید که پرچم را گرفتید و به زید دادید، حضرت‌‌ پاسخ داد: نه به خدا! اینگونه نیست، زید بیش‌تر از تو با قرآن مانوس بوده و بهره زیاد از آن برده است.[19]

مولای متقیان‌(ع) هم به پیروی از حضرت محمد‌(ص) پرچم را به با ایمان‌ترین افراد می‌داد؛ به طوری که در جنگ جمل پرچم را به دست فرزند خود محمدبن حنفیه داد. این طرز تفکر نشان می‌دهد که فرد پرچمدار نقش مهمی را در لشکر بر عهده دارد؛ زیرا از نظر نظامی و رزمی، کلید پیروزی یا شکست در دست پرچمدار است و از نظر اعتقادی می‌باید کسی که پرچم سپاه اسلام را بر دوش بکشد، با ایمان‌ترین افراد باشد.[20]

* علایم و رنگ‌های پرچم

پس از ظهور دین مبین اسلام و آمیزش قبایل عرب با مردم مصر، شام و ایران پرچم‌های سرزمین اسلام متنوع و متعدد شد و از لحاظ رنگ و شکل تغییر کرد درست معلوم نیست که در دوران جاهلیت رنگ پرچم‌ها چه بوده، ولی مسلم این است که پرچم قبیله قریش قبل از اسلام (عقاب) سیاه رنگ و پرچم رسول خدا‌(ص) بعد از مبعث نیز رنگ سیاه داشته است. در بعضی منابع تاریخی نوشته شده است که رنگ پرچم پیامبر‌(ص) سفید بوده است[21] در زمان خلافت امویان و عباسیان استفاده از بیرق‌های مختلف با رنگ‌ها و شکل‌های گوناگون رایج گردید.[22]

جرجی زیدان رنگ پرچم امویان را سرخ اعلام نموده است و ابن خلدون رنگ بیرق آخرین خلیفه اموی را سفید ذکر کرده است.[23]

عباسیان در مقابل رنگ پرچم امویان رنگ سیاه را انتخاب کردند و نام و لقب فرمانروای  خود را روی آن می‌نوشتند همچنین لباس عباسیان سیاه رنگ بود و آن را نشانه سوگواری شهیدان بنی‌هاشم و قتل عام آنان به دست امویان می‌دانستند.

موقعی که متوکل عباسی برای پسران خود از مردم بیعت می‌گرفت، به هر کدام دو پرچم اهدا کرد: یک پرچم سیاه به عنوان ولیعهدی و یک پرچم سفید به نام فرمانروایی.

مامون نیز موقعی که فرمانروایی شرق سرزمین اسلام را به فضل‌بن سهل داد، پرچمی برای او بست که پایه آن دارای دو شاخه بود و فضل‌ابن سهل را به مناسبت آن که امور لشکری و کشوری شرق را به او سپرد،‌لقب «ذوالریاستین» داد.

عباسیان در دوران ولیعهدی امام‌رضا‌(ع) به دستور مامون رنگ لباس و پرچم خود را از سیاه به سبز و نشانه بیعت خلیفه با امام‌(ع) تغییر دادند، اما پس از بر هم زدن بیعت، دوباره لباس و پرچم آنان سیاه شد.[24]

امروزه رنگ‌هایی که در پرچم ملی کشورها به کار برده می‌شود، معانی و مفاهیم متفاوتی را بیان می‌کند، ولی با این وجود می‌توان وجوه مشترکی را در رنگ پرچم برخی از کشورهای جهان یافت. مثلا در پرچم اغلب کشورهای مسلمان می‌توان رنگ سبز را یافت که نشانه اعتقاد مردم آن کشور نسبت به دین مبین اسلام است در پرچم کشورهای کمونیستی و سیوسیالیستی رنگ قرمز یافت می‌شود که نشانه کمونیسم و یا انقلاب مارکسیستی به شمار می‌آید. دیگر وجوه مشترکی که در مورد رنگ پرچم کشورها می‌توان تشخیص داد، آن است که رنگ سبز در پرچم کشورهای غیر اسلامی نشانه‌ای از ثروت طبیعی یا کشاورزی شمرده می‌شود. رنگ زرد در پرچم برخی از کشورها نشانه معدن، ثروت زیر زمینی و یا خورشید تابان می‌باشد رنگ قرمز نشانه شجاعت، ایثار و پایمردی در راه رسیدن به استقلال است و رنگ سفید نشانه صلح، برادری و امید به آینده قلمداد می‌شود.[25]

در پرچم ملی کشورها علاوه بر رنگ‌ها، از برخی علائم و نشانه‌ها نیز استفاده می‌شود و آن بدین علت است که در جریان جنگ‌های بزرگ تاریخ، سربازانی که در میدان‌های جنگ حضور داشتند، برای شناساندن خود به دیگران، علائم و یا نقش‌هایی را روی سپرهای خود ترسیم می‌کردند. این نشانه‌ها، خطوط، صلیب، مثلث و آرم کشورها را مشاهده نمود.

این علائم بسیار متفاوت هستند و باید در تبیین معنا و مفاهیم آنها با دیده تعمق نگریست؛ لذا در این جا به بررسی مختصر برخی از این نشانه‌ها می‌پردازیم:

1-       ماه و ستاره: بر روی پرچم برخی کشورهای اسلامی مشاهده می‌شود که نشانه‌ای است از دین اسلام و اشاره‌ای است به رسالت رسول اکرم‌(ص) مثل کشورهای موریتانی و الجزایر.

2-       صلیب: نماد به دار آویختن حضرت عیسی‌(ع) است مثل دانمارک و یونان.

3-       داس و چکش: که بر روی پرچم کشورهای کمونیستی مشاهده می‌شود؛ داس نشانه کشاورزی است و چکش نشانه صنعت.

4-       تصاویر حیوانات: که نشانه علاقه مردم آن کشورها به این حیوانات است؛ مثل نقش عقاب که نماد قدرت، شجاعت و آزادی در ایران باستان بوده و یا در کشور آلمان نشانه سلطنت بوده است. تصویر این پرنده در پرچم کشورهای سوریه، زامبیا، آلبانی و... دیده می‌شود.[26]

* پرچم ایران

واکاوی‌های تاریخی نشان می‌دهد که کاربرد پرچم در کشور ایران سابقه طولانی دارد در حفاری‌ها و کاوش‌های مربوط به شهداد کرمان (1350ه-ش) درفشی از جنس فلز کشف شد که در بالای آن مجسمه عقابی با بالهای گسترده وجود داشت تحقیقات تاریخی نشان داد که سابقه ساخت این مجسمه به سه هزار سال قبل از میلاد حضرت مسیح‌(ع) می‌رسد در ایران از زمان هخامنشیان استفاده از پرچم‌های امپراتوری رایج گردید.[27] در دوره ساسانیان پرچم ملی کشورمان «درفش کاویان» نام داشت که به استناد برخی منابع تاریخی توسط کاوه آهنگر ساخته شده بود.[28]

در سال 976 میلادی که غزنویان با شکست دادن سامانیان، زمام امور را به دست گرفتند، سلطان محمود غزنوی دستور داد تا نقش ماه را بر روی پرچم خود که رنگ زمینه آن سیاه بود، زردوزی کنند سپس در سال 1031 میلادی، سلطان مسعود غزنوی به انگیزه دلبستگی به شکار، دستور داد تا نقش و نگار یک شیر جایگزین ماه شود.

هنگامی که دولت صفویه روی کار آمد و تشیع را مذهب رسمی کشور قرار داد، تصویر شیر و خورشید به عنوان دو علامت آشنا بر روی سکه‌ها، پارچه‌ها، کاستی‌های لعابدار و پرچم ظاهر شد. در دوران حکومت این سلسله که حدود 230 سال بر ایران حکومت کردند، فقط در دوران سلطنت شاه اسماعیل اول و شاه طهماسب اول، پرچم کشور نقش شیر و خورشید را نداشت. در مورد انتخاب تصویر شیر و خورشید بر روی پرچم ایران تاریخ‌پژوهان معتقدند که شیر؛ گذشته از نماد دلاوری و قدرت، نشانه ماه مرداد (اسد) بوده و در آیین مهرپرستی ایرانیان قدیم پدیده خورشید مقدس محسوب می‌شده است؛لذا ترجیح دادند که نقش شیر و خورشید بر روی پرچم این کشور طراحی گردد.

پرچم‌های صفویان به شکل مثلث و از پارچه‌های گران قیمت با رنگ‌های مختلف بود و پرچم اصلی کشور سه گوش و شبیه به دم چلچله بود که فردی عالی‌رتبه به نام علمدار باشی آن را حمل می‌کرد.[29]

در عهد افشاریه نادرشاه که مردی خود ساخته بود، توانست با تلاش زیاد ایران را از حکومت ملوک‌الطوایفی نجات دهد و با دیگر مردم را یکپارچه و متحد سازد در این دوره پرچم کشور از ابریشم سرخ و زرد درست می‌شد و بر روی آن تصویر شیر و خورشید وجود داشت در عهد این سلسله، نادر دو پرچم سلطنتی داشت: یکی به صورت نوارهای قرمز، آبی و سفید و دیگری قرمز، آبی، و سفید و زرد بود و در آن تزئینات دیگر به کار نرفته بود او از به کار بردن رنگ سبز که رنگ ویژه حکومت صفویه بود، به شدت پرهیز می‌کرد.[30]

با روی کار آمدن سلسله قاجاریه و آغاز سلطنت آغا محمدخان، چند تغییر اساسی در شکل و رنگ پرچم ایران داده شد: یکی از این شکل آن برای نخستین بار از شکل سه گوش به چهارگوش تغییر کرد و دیگر این که آغا محمد خان به دلیل دشمنی که با نادرشاه داشت، در تهیه پرچم فقط از رنگ قرمز استفاده کرد و به رسم معمول، تصویر شیر و خورشید را بر روی آن طراحی نمود با این تفاوت که برای نخستین بار شمشیری در دست شیر قرار داده شد.

میرزا تقی‌خان امیر کبیر چون دلبستگی ویژه‌ای به نادرشاه داشت، با آغاز صدارتش همان رنگ‌های پرچم نادرشاه را پذیرفت، اما دستور داد که شکل پرچم مستطیل باشد و تصویر شیر و خورشید وسط آن باشد با پیروزی جنبش مشروطه‌خواهی در ایران و گردن نهادن مظفرالدین شاه به تشکیل مجلس، نمایندگان کشور در مجلس اول و دوم، به کار تدوین قانون اساسی و متمم آن پرداختند و در اصل پنجم متمم قانون اساسی رنگ رسمی پرچم کشور را سبز، سفید و قرمز با علامت شیر و خورشید تعیین کردند اما سر شیر شبیه به تصویر صورت یک زن بود.

با روی کار آمدن رژیم پهلوی و آغاز سلطنت رضا خان، استفاده از این طرح، شد و تا پیروزی انقلاب اسلامی بدون تغییر باقی ماند.

* پرچم انقلاب اسلامی

بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران نشان پرچم (شیر و خورشید) جای خود را به طرحی شبیه کلمه «الله» داد که مانند لاله سرخی است که از خون شهیدان انقلاب سر بر آورده  و چهار قسمت آن شبیه به هلال ماه و قسمت میانی، یادآور شمشیر به نشانه قدرت و ایستادگی ملت مسلمان است و مجموعا کلمه توحید «لااله‌الاالله» را تشکیل می‌دهد همچنین عبارت الله‌اکبر 22 بار در حاشیه پایین نوار سبز رنگ و در حاشیه بالای نوار قرمز رنگ تکرار شده که نماد 22 بهمن ماه 1357ه-ش روز پیروزی انقلاب اسلامی است.[31]  

منبع: درس‌هایی از مکتب اسلام – اسماعیل نساجی