به گزارش خبرگزاری حوزه، حضرت آیت‌الله جوادی آملی در گفتاری نشانه‌های سیاست‌مداران عاقل و نیز عواملی که باعث سقوط یک نظام می‌شود را تشریح کرده‌اند.

متن کامل گفتار این مفسر قرآن کریم به شرح ذیل است:

* آنچه برای سیاستمدار ضروری است

 در نظام اسلامی همه ما مسئولیم و مسئولیّت برای مسئول، مسبوق به صیانت و سیاست نفس است. در بیانات نورانی امیرالمؤمنین (علیه السلام)، که هم در مسائل اخلاقی و هم در کشورداری انسان کامل است، آمده: “…أنْ یَسوس نفسَه قبْل أن یَسوُس جُنْده”(۱): هر مسئولی قبل از این که دیگران را رعایت کند، باید خود را رعایت کند؛ و قبل از سیاستمداری نسبت به دیگران، باید سیاستمدار داخلی نفس خود باشد. در درون انسان، خواسته های زیادی هست که اگر انسان، سیاستمدار نباشد و آنها را تعدیل نکند، قبل از اینکه برای نجات دیگران قدم بردارد، خود در مهلکه گمراهی و ضلالت فرو می رود. از این رو در بیان نورانی دیگر از حضرت علی (علیه السلام) آمده است: “أجلّ الأمراء مَنْ لم یکن الهواءُ علیه أمیراً”(۲): بزرگترین امیر و مسئول، کسی است که اسیر هوی? نباشد. چون هوی? و هوس، گاهی شهوت غریزی و غضب طبیعی نمی خواهد؛ بلکه امارت و سلطنت، آن هم سلطنت بر درون را طلب می‌کند و معنای سلطنت بر درون این است که هوس، بر بالای کرسی می نشیند و بر تمام فرآورده های علمی و تجربی و قوا و شئون نفس دستور می دهد؛ مثلاً، به علم دستور می دهد که چنین فتوا بده؛ به فرزانگی دستور می دهد که چنین دسیسه بازی و شیطنت کن. ریاست طلبی، بدترین و تلخترین صفتی است که انسان در درون‌نفس به آن مبتلاست و هیچ کسی هم از گزند آن مصون نیست.

از این رو درباره خطر نفس گفته‌اند: “أعدی عدوّک نفسک الّتى بیْن جنْبیک”(۳): دشمن‌ترین دشمنان تو نفس تو است. یکی از شرارتهای هوس این است که هرگز نمی خواهد دشمن خود یعنی عقل، هوش و دانش را از‌پای‌درآورد و اعدام کند؛ بلکه می خواهد آنها را اسیر بگیرد و بر آنها فرمانروایی کند. این که می بینید نظم نوین جهانی! آرامش بشریّت را به هم می زند برای آن است که آنان درس، زیاد خوانده اند و علم صناعی، زیاد دارند؛ اما نه برای تأمین رفاه بشریّت بلکه برای تأمین خواسته های چیزی که بر کرسی ریاست نشسته است یعنی هوس! هیچ کس را در هیچ حالی از گزند این دشمن؛ گریزی نیست.

* خود ارزیابی

 برای این که بفهمیم مبتلا به بیماری جاه طلبی هستیم یا نه، باید خود را ارزیابی کنیم؛ از این رو فرموده اند: اگر دیدید، حالات شما در شرایط گوناگون عوض شد، بدانید که به دام هوس نزدیکید و اگر عوض نشد، خوشحال باشید و بدانید مانند آن طایر خوش پروازی هستید که در فضای باز، دام را می بیند و در آن نمی افتد.

در حدیث آمده است: “المرء یتغیّر فى ثلاث: لقربٍ من المُلوک والولایات والغِنی بعد الفقْر ومنْ لم یتغیّر فى هذه فهو ذو عقلٍ قویمٍ وخُلقٍ مستقیمٍ”(۴) یعنی، وضع غالب انسانها در شرایط گوناگون عوض می شود؛ اما اگر کسی مسئولیتی پیدا کرد یا به دستگاه مسئولی نزدیک شد یا وضع مالی وی بهتر شد، ولی اخلاق او عوض نشد، فرزانگی اش به فرومایگی و فروتنی اش به تکبّر مبدل نگشت، او دارای عقل قویم و خلق مستقیم است. همه ما در هر لحظه باید خود را بیازماییم. صحنه درون، میدان جنگ است و این جنگ، آتش بس پذیر نیست.

هیچ کسی در هیچ دوره ای از عمر خود آسوده از نبرد داخلی نیست؛ البته میدان جنگ فرق می کند. اگر کسی در دوران جوانی بیدار نشود، بیدار کردنش در دوران پیری، بسیار مشکل است. می گویند خواب در موقع سحر، سنگین تر از خواب اوایل شب است. چون هرچه خواب، دیرتر می شود، سنگین تر می شود، مگر به پایان خود نزدیک گردد. نظام اسلامی در سایه اخلاق در نظام اسلامی، همان طور که در صیانت و اخلاق اسلامی معیار، نان و گوشت و … نیست بلکه فضایل اخلاقی است، در جذب و جلب اعتماد مردم هم معیار، مسائل اخلاقی است.

* عواملی که باعث سقوط نظام می شود

در یکی از بیانات امیرالمؤمنین (علیه السلام) آمده است: “قلوب الرّعیّة خزائنُ راعیها فما أودع فیها ـ أو زرع فیها ـ من خیْرٍ أو شرٍّ وجَدها”(۵) مسئولین در نظام اسلامی با دلهای مردم، سر و کار دارند و دلهای آنان مزرعه مسئولین است. هر کسی در هر مزرعه ای هرچه کاشت، درو می کند. مردم سختیها را تحمّل می کنند ولی ظلم، رشوه و بداخلاقی را تحمّل نمی کنند. حضرت علی (علیه السلام) می فرماید: “یُستدلّ علی إدبار الدّول بأربعةٍ” یعنی اگر انسان خواست ببیند نظامی می ماند یا سقوط می کند، چهار معیار را باید بررسی کند:

اگر ـ خدای ناکرده ـ این چهار چیز در نظامی وجود داشت، آن نظام سقوط می کند و اگر نبود، برای همیشه می ماند. این چهار معیار، عبارتند از: “تضییع الأصول، والتّمسک بالغرور، وتأخیر الأفاضل وتقدیم الأراذل”(۶) یعنی، اگر اصول ارزشی واخلاقی ضایع گردد، ظلم جایگزین عدل و خیانت جایگزین امانت و انسان مغرور شود؛ افراد حزب اللهی، امین، لایق و با تجربه، منزوی گردند و اشخاص رذل، بدسابقه، بد اخلاق و سست اعتقاد مصدر کار قرار گیرند، در آن صورت می توان نتیجه گرفت که سقوط می‌کند.

 حال برای اصلاح و حفظ نظام اسلامی خود باید خودمان را اصلاح و حفظ کنیم، به طوری که مسائل ارزشی در تدوین و تهیّه برنامه‌ها کاملاً ملحوظ گردد و رعایت حقوق مجریان فاضل و تقدیم آنان در مقام اجرا بر دیگران، محفوظ باشد.

شبیخون دشمن داخلی اگر جنگی مانند جنگ تحمیلی عراق بر ایران باشد که دشمن اولاً سلاحهای بیشتر و پیشرفته تر داشته باشد و ثانیاً غافلگیرانه حمله را شروع کند، این جنگ، جنگی نابرابر است در جهاد اکبر مشکل ما همین است؛ زیرا قبل از آمدن نیروهای خودی به میدان، نیروهای دشمن به میدان آمده و صحنه ها را گرفته و سنگربندی کرده اند و مبارز، طلب می کنند. ما عقل، علم و سلسله دستوراتی دینی داریم که نیروهای خودی است و در مقابل، شهوت، غضب، جهل و هوی پرستی نیروهای بیگانه است. قبل از اینکه عاقل شویم و چیزی یاد بگیریم، شهوت و غضب و… آمده اند صحنه را پر کرده اند و این همان جنگ نابرابر در میدان جهاد اکبر است. برای پیش‌گیری از چنین نبرد نابرابری به ما گفتند در گوش راست فرزندانتان برای اولین بار، قبل از این که هیچ حرف دیگر را بشنود، اذان و در گوش چپ او اقامه بگویید؛ یعنی قبل از اینکه دشمن بیاید سنگر بگیرد شما او را مسلّح کنید.

* رابطه حیا با عقل

حیا، نشانه عقل نیز گفته اند: بیازمایید اگر شخصی در برابر کاربد خجالت می کشد، بدانید نبوغی دارد. چون حیا با عقل هماهنگ است. از حیای او می فهمیم که می تواند عاقل خوبی باشد. همان گونه که از امیرالمؤمنین (علیه السلام) نقل شده است که جبرئیل بر حضرت آدم (علیه السلام) نازل شد و او را میان عقل، حیا و دین مخیّر کرد، آن حضرت عقل را برگزید؛ دین و حیا گفتند ما مأموریم هر جا که عقل هست ما هم باشیم(۷). گاهی انسان احساس تنهایی می کند چون با کسی نیست در این حال از ارتکاب گناه پروایی ندارد؛ زیرا کسی او را نمی‌بیند تا خجالت بکشد ولی بررسی می‌کند و می‌بیند که در حقیقت تنها نیست، “کرام کاتبین” فرشتگان، انبیا و اولیا و از همه بالاتر، ذات اقدس اله بر همگان آگاه است، آنگاه خجالت می کشد؛ و اگر انسان در مشهد، مرئی؟ و منظر این همه ذوات نورانی باشد و احساس شرم نکند، معلوم می شود یا وجود آنها را باور نکرده و یا باور را جدّی نگرفته است؛ اما اگر انسان این راهها را طی کند، بر هوای خود امیر است؛ وقتی بر هوای خود امیر بود، سیاستمدار خوبی در حوزه نفس خود است و وقتی در حوزه نفس خود سیاستمدار خوبی بود، می تواند امیر، فرمانروا و سیاستمدار دیگران نیز باشد و جامعه اسلامی را جامعه برینِ عقلی کند و به دست صاحب اصلیش ولی عصر امام زمان (ارواحنا فداه) بسپارد. صالح ترین کارها انسانهای کاملی که خُلق آنها قرآن است، اشتغال به تهذیب نفس را صالح ترین کارها می دانند. امیرالمؤمنین (علیه السلام) می فرمایند: “الاشتغالُ بتهذیب النفس أصلح”(۸) صرف عمْر در تهذیب روح، صالحترین کارهاست. البته این، بدان معنا نیست که انسان از هر کاری دست بردارد و به تهذیب روح بپردازد؛ بلکه به این معناست که در هر کاری به فکر نزاهت روح باشد و اصولاً بیکاری مایه “وَهن” است. انسان بیکار، ناچار است “کَلّ” بر دیگران باشد و همین، مایه فرومایگی روح است و روح فرومایه هرگز فرزانه و مهذّب نخواهد شد و نمی‌تواند بر جامعه‌ای ریاست کند، چون در سیاست درون وامانده و در نبرد داخلی درمانده است.

(۱) شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج ۱۷، ص ۱۹٫

(۲) شرح غرر الحکم، ج ۲، ص ۴۳۸٫

(۳) بحار، ج ۶۷، ص ۶۴٫

(۴) شرح غرر الحکم، ج ۲، ص ۱۴۶٫

(۵) شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج ۱۱، ص ۹۴٫

(۶) شرح غرر الحکم، ج ۶، ص ۴۵۰٫

(۷) “هبط جبرئیل علی آدم (علیه السلام)فقال: یا آدم إنى امرت أن اخیّرک واحدة من ثلاث…” (کافی، ج ۱، ص ۱۰، کتاب العقل والجهل، ح ۳)

(۸)شرح غرر الحکم، ج ۱، ص ۳۴۸٫