خبرگزاری حوزه به مناسبت فرارسیدن لیالی قدر گفتاری از حضرت آیت‌الله مظاهری با موضوع توبه جهت استفاده مخاطبان در این شبهای ارزشمند منتشر میکند.
پذيرش توبه، نعمت الهي
یکی از نعمت‌های بسیار بزرگ از طرف خداوند، قبول توبه است. چنانکه اگر پروردگار عالم توبه آدميان را قبول نمیکرد، همه مستحقّ جهنّم بودند. امّا حق‌تعالي در قرآن کريم وعده داده است که گناه، هرچه بزرگ و هرچه فراوان باشد، اگر گناهکار جداً توبه کند، توبه را مي‌پذيرد و علاوه بر آن، پرونده سیاه گناهکار را نابود میکند:
«إِلَّا مَن تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ عَمَلًا صَالِحًا فَأُوْلَئِكَ يُبَدِّلُ اللَّهُ سَيِّئَاتِهِمْ حَسَنَاتٍ»[1]
نه فقط پرونده سیاه را نابود میکند، بلکه یک پرونده درخشانی برای او باز میکند که صفحه اولش ثواب توبه است که از هر عبادتی ارزشمندتر مي‌باشد. شما هر عبادتی را که فرض کنید، ثواب توبه از آن عبادت بالاتر است و این، از الطاف بزرگ خداي تعالي است.[2]
گناه هرچه بزرگ و فراوان، خداوند با توبه، مي‌آمرزد
خداوند تبارک و تعالي خطاب به بندگان خويش مي‌فرمايد: «قُلْ يا عِبادِيَ الَّذينَ أَسْرَفُوا عَلى أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَميعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحيمُ»[3]
این آیه شريفه چندين تأکید دارد؛ به کارگيري واژه «عباد»، يعني اينکه گناهکار را «بنده» خطاب فرموده و مهرباني خود را با افزودن ضمیر متکلّم به آن، اثبات کرده و فرموده است: بنده من، هرچه گناه تو بزرگ و فراوان است، مبادا از رحمت پروردگار خود مأیوس شوي که: «اِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعًا»، يعني حتماً پروردگار عالم همه آن گناهان را می‌آمرزد.
بعد هم فرموده است: «انّه هو الغفورُ الرحیم»، پروردگار عالم غفور است، خیلی آمرزنده است، او رحیم است. توجه داشته باشيد که در اين آيه نفرموده که «رحمان» است، بلکه فرموده «رحیم» است. یعنی بنده گناهکار اگر توبه کند، نه فقط رحمانیّت خداوند، شامل حال او میشود، بلکه مورد رحیمیّت خدا میگردد و از عباد و بندگان مخلص خدا شده و در زمره مقرّبین جاي مي‌گيرد.
تأکيدات منحصر بفرد ديگري نيز در آيه وجود دارد که به ما مي‌فهماند: اگر بنده گناهکار واقعاً توبه کند و توبه او جدّي باشد، علاوه بر آمرزش گناه، جهش عجیبی در معنويّات پيدا مي‌کند و با ارتقاء درجه معنوي، تغيير مسير داده و به سوي رحمت پروردگار متعال، مي‌شتابد. در واقع يک توبه واقعي مي‌تواند انسان را از اسفل السّافلین رهانيده و به أعلی علّییّن برساند.
همین جلسه مقدّس، اگر جداً با توبه شرکت کنندگان همراه گردد، أعلی علّییّن میشود و ملائکه افتخار میکنند که در جلسه شرکت کنند. بهشت بر همگان واجب و جهنّم به همه حرام میشود. همه مستجاب الدّعوه میشوند، زيرا با توبه عبد صالح خدا مي‌شوند و معنا ندارد کسي از عبادالله الصّالحین باشد و دعایش مستجاب نشود.
اساساً امکان ندارد کسی توبه کند و توبه او قبول نشود، ممکن نيست کسي در معرض رحمت خداوند واقع شود، اما رحمت ذات باري تعالي شامل حال او نگردد.
آيه شريفه 53 سوره زمر، نظير برخي ديگر از آيات و سور نوراني قرآن کريم، چندين مرتبه نازل شده است و در هر مرتبه، نزول آن از حکمتي برخوردار بوده است که در اين جلسه به سه شأن نزول اين آيه اشاره مي‌کنيم:
آيه مزبور يک مرتبه پس از پشيماني قاتل حضرت حمزه«عليه‌السّلام» نازل شد. غلام يکي از مشرکين، حضرت حمزه را به شهادت رسانيد و جگر ايشان را برای هند جگرخوار هدیه برد، اما بعد پشیمان شد و خجالت میکشید به محضر رسول الله«صلّي‌الله‌عليه‌وآله‌وسلّم» شرفياب شود. ديگران نيز تصوّر مي‌کردند توبه او قبول نمي‌شود و پيامبر گرامي«صلّي‌الله‌عليه‌وآله‌وسلّم»، او را نمي‌پذيرند. در اين هنگام، آیه نازل شد:
«قُلْ يا عِبادِيَ الَّذينَ أَسْرَفُوا عَلى أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَميعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحيمُ»
پیغمبر اکرم«صلّي‌الله‌عليه‌وآله‌وسلّم» نيز قاتل حضرت حمزه را پذیرفتند و توبه او را قبول کردند.
مرتبه ديگر نزول آيه، پس از فتح مکّه واقع شد. آن کسانی که سیزده سال در مکه، پیامبر اکرم«صلّي‌الله‌عليه‌وآله‌وسلّم» را آزرده بودند و با هشتاد و چهار جنگ در مدينه، مسلمانان را اذيّت کرده بودند، در خانه خدا جمع شده بودند و با يادآوري کردار گذشته، سخت‌ترين مجازات از سوي پيامبر گرامي را براي خود انتظار مي‌کشيدند. خود آنان و ديگران مي‌دانستند که کمترين عقاب برايشان جهنّم است و تصوّر مي‌کردند که حضرت ختمي مرتبت«صلّي‌الله‌عليه‌وآله‌وسلّم» اعلام قتل عام کند و همه آنان را به سزاي اعمالشان برساند. امّا آیه شریفه نازل شد:
«قُلْ يا عِبادِيَ الَّذينَ أَسْرَفُوا عَلى أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَميعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحيمُ»
پیغمبر اکرم«صلّي‌الله‌عليه‌وآله‌وسلّم» همه آنها را پذيرفتند و توبه آنان را قبول کردند و فرمودند: همان‌طور که برادرم یوسف، توبه همه برادرانش را قبول کرد و به آنان گفت:«لَا تَثْرِيبَ عَلَيْكُمُ الْيَوْمَ»[4]، من هم همه شما را بخشیدم.
اين آيه شريفه، بار ديگر در زمان توبه يک جوان نازل گرديد. ماجرا اين بود که آن جوان در زمان حيات رسول خدا«صلّي‌الله‌عليه‌وآله‌وسلّم»، به قصد دزديدن کفن، قبر زني را نبش کرد، امّا در اثر فريب شيطان، به جنازه آن زن تجاوز نمود. سپس پشيمان شد، ولي مي‌دانست که گناه او بسيار بزرگ است و یقین داشت که خداوند توبه او را قبول نمیکند. با اين حال خود را به خدمت پيامبر اکرم«صلّي‌الله‌عليه‌وآله‌وسلّم» رسانيد تا دست او را بگيرند، امّا شدّت و بزرگي گناه او، حضرت رحمة‌للعالمين را نيز عصباني کرد، امّا بعد آیه شریفه نازل شد:
«قُلْ يا عِبادِيَ الَّذينَ أَسْرَفُوا عَلى أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَميعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحيمُ»
و خداوند رحمان و رحيم، آن جوان را نيز چون توبه واقعي داشت، آمرزيد.
لذا این آیه شریفه، به ما میفهماند که گناه، هرچه بزرگ و هرچه فراوان باشد، اگر واقعاً توبه شود، پروردگار عالم توبه را قبول میکند.
ارکان توبه
آنچه توجه جدي مي‌طلبد، این است که توبه واقعی، نبايد صرفاً لقلقه زبان باشد. متأسّفانه بسياري تصور مي کنند که گفتن «أستغفرالله»، براي آمرزش گناهان کافي است. در حالي که همراه با توبه زباني، دل انسان بايد نادم و پشيمان باشد. در واقع کسي که مي‌خواهد توبه او پذيرفته شود، بايد احساس ندامت قلبي داشته باشد و در مقابل حق تعالي پشيمان، خجالت‌زده و سرافکنده باشد.
شرمندگی در مقابل خداوند و درک اینکه بندگان بدي هستيم، براي توبه لازم است. يادآوري نعمت‌هاي فراوان الهي و مخالفت‌ها و نافرماني‌هاي متعدّد آدميان، راه توبه را براي آنان هموار مي‌سازد. يادآوري اينکه هرکسي با گناهان خود، علاوه بر نافرماني خداوند، اهل بيت«سلام‌الله‌عليهم» را رنجانده و آزرده است، انسان را شرمنده و خجالت زده مي‌کند.
شخصي به محضر ثامن‌الائمه حضرت رضا«سلام‌الله‌عليه» رسيد و به ايشان «التماس دعا» گفت. آن حضرت فرمودند: چه مي‌گويي؟! بعد فرمودند: به خدا سوگند اعمال شما هر شب و روز به من عرضه مي‌شود. آن شخص تعجب کرد. امام رضا«سلام‌الله‌عليه» فرمودند: مگر قرآن نخوانده‌ای که مي‌فرمايد:
«اعْمَلُوا فَسَيَرَى اللَّهُ عَمَلَكُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنُونَ»[5]
يعني هر روز ما می‌بینیم شما با معصیت‌ها و مخالفت‌هاي خود، کمر ما را می‌شکنید. آنگاه التماس دعا هم داريد؟
انسان بايد یک حالی پيدا کند و از اعماق دل، از خداوند سبحان و اهل بيت«سلام‌الله‌عليهم» عذرخواهي کند و توجه داشته باشد که امام زمان حضرت مهدي«ارواحنافداه»، در طول سال، اعمال بد او را دیده و تحمل کرده اند.
پس از آن بايد تصميم جدي بگيرد که ديگر گناه نکند، يعني عزم واقعي مبني بر اصلاح اعمال خود داشته باشد. و مهم‌تر از آن، اصلاح اعمال است که در همه آيات مربوط به توبه به آن تصريح شده است:
«إِلَّا مَن تَابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ عَمَلًا صَالِحًا فَأُوْلَئِكَ يُبَدِّلُ اللَّهُ سَيِّئَاتِهِمْ حَسَنَاتٍ»
به عبارت ديگر، اگر لفظ توبه و «يارب، يا رب» و «بک يا الله» و نظاير آن نباشد، توبه محقّق نمي‌شود، ولي لفظ توبه، باید از دل سرچشمه بگیرد، یعنی دل حاضر باشد و جداً احساس پشیماني کند و علاوه بر زبان، دل هم خدا را صدا بزند و طلب عفو و بخشش کند. بعد هم تصميم جدي براي ترگ گناه داشته باشد و از همان لحظه، اعمال خويش را اصلاح نمايد.
اگر خداوند سبحان، تصميم واقعي بنده را مبني بر ترک گناه و اصلاح اعمال ببيند، قطعاً توبه او را خواهد پذيرفت و دعاي او را نيز مستجاب خواهد فرمود.
اعتبار لفظ، دل و عمل در امور معنوي
به طور کلّي مثلث لفظ، دل و عمل، در ساير امور معنوي نيز معتبر است؛ مثلاً شیعه حقيقي را نيز با همين مختصات مي‌توان شناخت. به عبارت روشن‌تر، شيعه، بر اساس روايات متعدّد، کسي است که اوّلاً تشيّع خود را با زبان و به وسيله شعائر تشيّع، اظهار کند. ثانياً اعتقاد قلبي و باطني به حقّانيّت تشيّع داشته باشد و ثالثاً از حيث عمل، پيرو اهل‌بيت«سلام‌الله‌عليهم» باشد.
صِرف به کارگيري لفظ در همه امور معنوي ثواب دارد، امّا نتیجه‌اي که بايد داشته باشد، ندارد. صرف پشیمانی در توبه يا صِرف اعتقاد قلبي در ساير موارد، مطلوب است، امّا نتیجه بخش نيست. ولي وقتی که عمل، ضميمه دو رکن لفظ و دل شود، مثمر ثمر خواهد بود.
تأثير توسّل در پذيرش توبه
نکته مهم و شايسته عنايت ديگر در مبحث توبه، تأثير به سزايي است که توسّل در پذيرش توبه دارد. پذيرش توبه و استجابت دعاي بندگان، نیاز به واسطه دارد. در واقع، فیض و رحمت الهی بدون واسطه به بندگان نمی رسد.
«يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ ابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسيلَةَ»[6]
اي كسانى كه ايمان آوردهايد، از خداوند پروا كنيد و (براي تقرّب) به سوي او وسيله بجوييد.
خداوند متعال، در آیاتی به بیان تأثیر توسّل در استجابت دعا و به خصوص در پذیرش استغفار بندگان می‌پردازد. روایات شریف اهل‌بیت«سلام‌الله‌عليهم» در شرح آن آیات، نيز بر تصریح نکات آیات شريفه می‌افزاید:
«وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جَاءُوكَ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّابًا رَحِيمًا»[7]
و اگر آنها هنگامی که به خویشتن ستم کردند نزد تو می‌آمدند، آن گاه از خداوند آمرزش می‌خواستند و رسول خدا نیز برای آنان طلب آمرزش می‌کرد، بی‌تردید خدا را بسیار توبه پذیر و مهربان می‌یافتند.
بر این اساس، پیامبر اکرم«صلّي‌الله‌عليه‌وآله‌وسلّم» و امیرالمؤمنین«سلام‌الله‌عليه»، در دعاهاي خود، یکدیگر را واسطه قرار می‌دادند؛ پیامبر گرامي«صلّي‌الله‌عليه‌وآله‌وسلّم» در نماز می‌فرمودند:
«اللَّهُمَّ بِحَقِّ عَلِيٍّ بن أبِی طاَلِب عَبْدِكَ اغْفِرْ لِلْخَاطِئِينَ مِنْ أُمَّتِي»
خدايا به حقِّ بنده‌ات علي بن ابي‌طالب، گناهکاران از امّت مرا بيامرز.
و اميرالمؤمنين«سلام‌الله‌عليه» در رکوع و سجود نماز خویش می‌گفتند:
«اللَّهُمَّ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ عَبْدِكَ اغْفِرْ لِلْخَاطِئِينَ مِنْ شِيعَتِي.»[8]
خدايا به حقِّ بنده‌ات محمد«صلّي‌الله‌عليه‌وآله‌وسلّم»، گناهکاران از شيعيان مرا بيامرز.
بنابراين، توبه نيازمند توسّل است و همان‌طور که انجام سایر امور عالم به سلسله اسباب و علل نیازمند است، خداوند متعال به واسطه توسّل به اهل‌بیت«سلام‌الله‌عليهم» توبه بندگان را می‌پذیرد.
