اشاره؛

ایام شهادت آیت الله مرتضی مطهری، تنها بهانه ای است برای تجلیل از مقام  رفیع استاد و معلم و به راستی مگر تجلیلی از کسی که شغل انبیا را بر عهده دارد، به همین سادگی است.

در حوزه های علمیه نیز از دیرباز ، معلم و استاد از جایگاه والایی در بین شاگردان برخوردار بوده است و امروز نیز همچنان رابطه شاگرد و استادی در حوزه های مقدس شیعی، یک رابطه صمیمانه، محترمانه و توأم با تکریم معنوی است.

به بهانه هفته معلم و به یاد استاد حوزه و دانشگاه، شهید مطهری، به سراغ برخی از اساتید حوزه علمیه قم رفته و با آنان درباره خاطراتشان از اساتید خود به گپ و گفت نشسته ایم. اساتید حوزه در این گفتگو همچنین نکاتی ارزنده ای از بایسته های تحصیل و تدریس در حوزه های علمیه بیان داشته اند که بی شک مطالعه آن ها خالی از لطف نخواهد بود.

خاطراتی شنیدنی از اساتید حوزه نجف

آیت الله علی آزاد قزوینی، از اساتید درس خارج حوزه با بیان این که هم حوزه علمیه قم و هم حوزه علمیه نجف را درک کرده است، اظهار داشت: بنده از طلاب قم بودم که نزد مرحوم آیت الله العظمی مرعشی نجفی مکاسب می خواندم، بعد از مدتی تحصیل در قم به نجف اشرف رفتم.

وی همچنین افزود: یکی از اساتید من در آن جا مرحوم آیت ا... سید ابراهیم استهباناتی بود. بزرگانی چون مرحوم آیت الله العظمی خویی، آیت الله العظمی مرعشی نجفی(ره) از شاگردان ایشان بودند و خدمت ایشان کفایه می خواندند.

این استاد حوزه علمیه قم ادامه داد: از دیگر اساتید بنده می توان به مرحومین آیات عظام سید محسن حکیم،  سید محمود شاهرودی، سید حسن همامی، شیخ حسین حلی، شیخ محمد فاضل قائنی و میرزا حسن بجنوردی اشاره کرد که از محضر این بزرگان واقعاً استفاده کردیم .

پرورش شاگردان بنام در دوران عسرت مالی

وی با بیان این که در آن ایام اساتید و طلاب و فضلای حوزه علمیه نجف در وضعیت سختی به لحاظ مسایل مالی و معیشتی زندگی می کردند، گفت: در نجف معمول بود که داماد ها را می بردند محضر علما و آنها  به داماد ها هدیه ای می دادند. در همان ایام، داماد  ما به همراه پدرشان خدمت مرحوم میرزا حسن بجنوردی می رسند. بعد ایشان به خود من گفت که دلم می خواست که پنج دینار( معادل صد تومان)  به داماد شما بدهم، اما به جده ام  زهرا(س) قسم  که مالک این پنج دینار هم نیستم "هروقت گیرم آمد تقدیم می کنم" و تا آخر عمرشان هم فرمودند که "گیرم نیامده  است"؛ این ها نشان می دهد اساتید برجسته ما در چه فشار و سختی بودند و با این همه چگونه توانستند آن شاگردان بزرگ در حوزه را تربیت کرده و تقدیم اسلام نمایند.

آیت الله آزاد قزوینی همچنین بیان داشت: خاطره ای از دیگر استاد ما مرحوم شیخ حسین حلی به یاد دارم و آن هم این که ایشان به جهت وضعیت کهولت سن و مشکلات جسمی، یک چشمشان نمی دید. با این حال در خانه محقری که داشتند کاغذ های پاره را بلند می کرد تا روبه روی صورتشان و نگاهی کرده  و به ما می فرمودند ما که پول  نداشتیم دفتر بخریم و رئوس مطا لب استاد را بنویسیم؛ بنابر این به این کاغذ پاره ها نگاه  می کنم تا مطا لبی  که استادمان پیشترها به ما گفته را بتوانم بخوانم و بعد آن را برای شما بیان کنم.

وی افزود: ایشان کسی بود که در بسیاری مواقعی که به علت بدهی برق منزلشان قطع بود با چراغ های فانوسی مطالعه می کرد  و هم خودش و هم زن و بچه اش در عسرت و سختی بودند.

رابطه صمیمانه و پدرانه اساتید با طلاب

این استاد حوزه اضافه کرد: مرحوم آقای استهباناتی در یک خانه 70 متری زندگی می کرد که بسیار محقر و ساده بود؛ این خانه نه لوله کشی آب داشت و نه برق، ایشان همیشه می گفت؛ ما باید به تاسی از امیرالمومنین(ع) ساده زندگی کنیم. خلاصه این که اساتید و علمای قدیم در حوزه نجف این گونه زندگی می کردند اما با این همه رابطه شان با شاگردان بسیار صمیمی و پدرانه بود و از همین رو هم از حیث علمی و هم معنوی بر روی طلاب بسیار تاثیرگذار و الگو بودند.

جایگاه تقوای الهی در علم آموزی

آیت الله محسن فقیهی، استاد خارج فقه و اصول نیز در ابتدای سخن با اشاره به این که یکی از مسایل بسیار مهم و کلیدی در امر تعلیم و تربیت ناظر به مساله تقواست، گفت: طبعا در تخصص های علمی دیگر مثل ریاضی، فیزیک و شیمی مساله علمیت بیشتر مطرح است، اما در علوم دینی علاوه بر تخصص و این که باید فقیه و اصولی و کلامی بود، باید قبل از این ها متقی بود.

وی همچنین افزود:  این که گفته اند" العلم یقذف الله فی قلب من یشاء" مربوط به مساله تقواست و از این رو استادی دارای ارزش است که هم ملا باشد و هم متقی؛ یعنی تعهد و تخصص را توأمان در وجود خود داشته باشد که بی شک اگر این طور بود آن وقت بیان استاد و همه حرکات و رفتارش برای شاگردان مایه درس است و آنچه ما از اساتیدمان آموخته ایم، همین رفتار و گفتار متقیانه و اخلاق مدارانه آن ها بوده است.

توفیق شاگردی در محضر استاد مطهری

این استاد حوزه در ادامه ضمن ابراز خرسندی از این که توفیق شاگردی در محضر استاد شهید مطهری را داشته است، بیان داشت: بنده این توفیق را داشتم که در درس اسفار استاد شهید آیت الله مرتضی مطهری شرکت کنم. چندین سال مانده بود به پیروزی انقلاب، ایشان در مسجد رضویه و یا حسینیه ارک قم درس اسفار را در روزهای تعطیل برگزار می کردند که جلسات خصوصی بود و عده ای از بزرگان امروز حوزه هم در آن جلسه پرمایه شرکت می کردند.

ویژگی های درسی استاد شهید

وی خاطرنشان کرد: شهید مطهری حقیقتا هم در تدریس و مایه های علمی در حد اعلایی بود و هم در جنبه اخلاق و تقوا نمونه یک استاد برجسته به شمار می رفت. از خصوصیات درس ایشان این بود که در مساله تفهیم و تفهم درس بسیار قوی بودند و خیلی از مسایل به ظاهر دشوار را به خوبی تفهیم می کردند و مطالب مشکل را با مثال های خیلی راحت بیان می نمودند.

آیت الله فقیهی ادامه داد: بنده همچنین توفیق این را داشتم که از درس بزرگانی چون مرحوم آیات عظام گلپایگانی، اراکی، آملی، مرتضی حایری، فاضل لنکرانی و از بزرگان کنونی آیات عظام وحید خراسانی و دیگران بهره ببرم که هر کدام از این اساتید معظم شیوه خاص خود را داشتند و ما بیش از هر چیز حقیقتاً عاشق و شیفته تقوای بالای آنان بودیم و هستیم.

الگوهای راستین علم و عمل

حجت الاسلام و المسلمین سید محمد واعظ موسوی، استاد حوزه علمیه قم نیز این گونه کلام خویش را آغاز کرد و گفت: به لطف الهی از بدو ورود در حوزه توفیق آشنایی و بهره گیری در محضر بزرگان را پیدا کرده و از خرمن علم و عمل نورانی آن ها خوشه چینی کرده ام؛ بزرگانی همچون آیات آدینه وند، فشارکی، وجدانی و اعتمادی و بعد در درس خارج از برخی مراجع فقید و یا در قید حیات همچون آیات عظام جواد تبریزی، بهجت، فاضل لنکرانی، وحید خراسانی، مکارم، شبیری زنجانی و .. که حقیقتا همواره تلاش های این بزرگان علم و عمل برای ما سرلوحه و الگو بوده است و تشویق هایی که به جا و مناسب داشتنه اند، برای ما موجب ترغیب بیشتر و انگیزه بالاتر در مسیر ادامه بحث و تعمیق مسایل علمی بوده است.

 وامدار بزرگان و اساتید حوزه هستیم

این عضو مجلس خبرگان رهبری با تاکید بر این نکته که ما وامدار بزرگان حوزه و اساتید و علمای برجسته آن هستیم، ابراز داشت: یادم نمی رود در بسیاری از جلسات که در محضر آقایان بودیم گاهی به جهت تاخیری که پیش می آمد و نرسیدن به اصل مطلب مشکلی پیدا می شد، اما تا مشکل درسی را مطرح می کردیم، استاد با آغوش باز استقبال می کرد و راهکار ارایه می داد که هم مشکل حل می شد و هم ما با انگیزه بیشتر به درس و بحث می پرداختیم؛ این روحیه و منش علمی و اخلاقی در حوزه های علمیه واقعا سرمایه گرانسنگی است که باید در روابط میان استاد و شاگرد همچنان حفظ شده و روز به روز تقویت گردد.

استادی که تا پایان عمر مستاجر ماند!

حجت الاسلام و المسلمین سید عبدالامیر علم الهدی، یکی دیگر از اساتید حوزه علمیه قم  نیز با اشاره به این که دروس سطح را در محضر مرحوم آیت الله ستوده خوانده است، گفت: ایشان به راستی بسیار بزرگوار و متقی بود و در اوج سادگی و دوری از زخارف دنیوی زندگی می کرد؛ به طوری که تا پایان عمر نیز مستاجر بود.

اساتید حوزه مایه خیر و برکتند

وی بیان داشت: واقعا انسان احساس می کرد همه مقصد و مقصود ایشان، خدمت به امام عصر(عج) و مکتب تشیع است و البته این مشی و مرام علمای ما بوده که هر چقدر می توانند قدمی در راستای اعتلای مذهب جعفری برداشته و برای رونق دین خدا گام بردارند؛ البته به لطف الهی امروز هم وضع همین گونه است و علما و مراجع ما ، چشم و چراغ حوزه های علمیه هستند و در کسوت استادی مایه خیر و برکت برای همه ما به شمار می روند.

یادی از دو استاد بزرگ حوزه علمیه قم

حجت الاسلام و المسلمین حسنعلی خزائلی، دیگر استاد خارج فقه و اصول حوزه نیز این گونه از اساتید خود یاد کرد: از وقتی که توفیق حضور در قم و تحصیل در حوزه مقدسه آن را داشته ام، در خدمت آیات عظامی چون مرعشی نجفی و گلپایگانی بوده ام.

وی با بیان این که مرحوم آیت الله العظمی گلپایگانی به مساله تربیت و پرورش شاگرد اهمیت خاصی می دادند، گفت: یادم نمی رود که در درس این استاد بزرگ، بعضی اوقات که شاگردان اشکال می کردند می فرمودند که غرض این بود که بحث روشن شد و شما دیگر سماجت نکنید.

وی اضافه کرد: همچنین مرحوم آیت الله العظمی مرعشی نجفی نیز سبک خاص خودشان را داشتند و جالب این بود که بعضاً کسانی در درس ایشان شرکت می کردند، که از حیث سنی از ایشان بزرگتر بودند؛ از خصوصیات اخلاقی این استاد بزرگ حوزه های علمیه این بود که به شاگردان زیاد توجه می نمودند. قبل از شروع درس مدتی می نشستند تا اگر طلبه ای سوالی دارد به راحتی بپرسد و ایشان هم با سعه صدر پاسخ می دادندو بعد برای آغاز رسمی درس، بالای منبر می رفتند.

حجت الاسلام و المسلمین خزائلی همچنین با تاکید بر این که اساتید حوزه در دو جنبه علمی و اخلاقی در مرتبه والایی بوده و هستند، ابراز داشت: ایشان بسیار متواضعانه برخورد می کردند و کسانی که می خواستند دست ایشان را ببوسند نمی گذاشتند.

خاطره به یادماندنی از جلسه درس زیر بمباران عراق

وی در ادامه سخنان خود یادی هم از مرحوم آیت الله العظمی میرزا جواد تبریزی کرد و گفت: یادم هست که زمان جنگ و ایام بمباران که قم تا حدی خالی از سکنه شده بود و برخی بزرگان رفته بودند ایشان دو نکته بسیار مهم را به من متذکر شدندکه بنده این ها را درکتاب شرح حال میرزا جواد تبریزی آورده ام؛ این بزرگوار می فرمودند: من در این راه و با این وضعیت قدم می گذارم تا برای مردم مایه دلگرمی باشند و ببینند که قم خالی از سکنه نشده تا به این وسیله مردم هم شهر را ترک نکنند.

نکته دوم این بود که ایشان می فرمود من در ایام بمباران نگران کتابخانه ها و کتاب هایی هستم که با مشقت زیاد جمع کرده ام و می ترسم که خدای ناکرده با بمب های صدام این گنجینه ارزشمند برای حوزه های علمیه از بین برود.

وی اضافه کرد:  البته ایشان و دیگر بزرگان و اساتید حوزه، حقیقتا دغدغه شان حفظ اسلام و میراث عظیم آن بود و به طور کلی همه بزرگان ما هدفشان، اسلام و حفظ مکتب و حراست از آن بوده و هست.

این استاد حوزه یادآور شد: از دیگر خصوصیات استادم مرحوم حضرت آیت الله تبریزی این بود که گاهی که طلاب اشکال درسی وارد می کردند و البته مطلب تا حدی روشن بود ، حضرت استاد با حالت تواضع می گفتند که من بیشتر از این سواد ندارم که این حرف یعنی شما هم بحث را بیشتر ادامه ندهید.

سخنی که اشک استاد را درآورد!

وی اظهار داشت: یادم هست که روزی طلبه متدین و موجهی به ایشان در سر درس اشکال کرد و ایشان هم مطلب را توضیح دادند، باز آن طلبه اشکال کرد و بعدش هم گفت که مگر این جا مجلس روضه است که حرفی نزنیم که مرحوم آیت الله تبریزی اشکشان جاری شد و خطاب به حضار گفت: "ای کاش اینجا محفل روضه بود و من هم توفیق رفتن روی منبر و روضه خوانی را داشتم؛ شما فکر می کنید که روضه خوانی کم جایگاهی دارد". خلاصه این طور با کلام نافذ و اخلاق مدارانه خویش ، طلاب را در کنار مسایل علمی از حیث معنوی هم پرورش می دادند.

حجت الاسلام و المسلمین خزائلی  ادامه داد: ایشان یک روز که درس می دادند، بمباران رژیم بعث عراق شروع شد که خطاب به ما شاگردان گفتند اگر در درس ما موشک هم بخورد شما درس را رها نکنید که ما هستیم.

وی در بخش دیگری از سخنان خود به بیان خاطره دیگری از مرحوم آیت الله شیخ محمد تقی ستوده پرداخت و گفت: ایشان صبح که برای درس به مسجد امام حسن عسکری(ع) می آمدند، سه درس می گفتند گاهی دو تا کفایه و یک مکاسب و گاهی هم برعکس. ویژگی ایشان این بود که بسیار شوخی می کرد که یک روز بنده به ایشان عرض کردم آقا شما این شوخی ها را نکنید که ایشان گفت خواهش می کنم شما این حرف ها را نفرمایید و خلاصه با طلبه ها صمیمی بوده و شوخی می کردند.

توصیه استاد مبنی بر پرهیز جدی طلاب از غیبت

وی افزود: خصوصیت دیگر ایشان که بنده گاهی با این بزرگوار همراه بودم این بود که قبل از وارد شدن به حرم حضرت معصومه زیارت نامه را با کمال احترام و خضوع می خواندند و بعد هم وارد حرم می شدند . یکی از تاکیدات و خواسته های ایشان این بود که شاگردان مراقب باشند که در طول روز غیبت نکنند چرا که معتقد بودند رمز موفقیت انسان پرهیز جدی از غیبت و دیگر محرمات است.

این استاد حوزه ادامه دادند: البته همه بزرگان ما بر روی مساله غیبت حساس بودند؛ به طوری که مثلا مرحوم آیت الله مرعشی نجفی در وصیت نامه شان خطاب به پسرشان آقا محمود می نویسد"شب ها تا می توانید از مجالس خانگی بپرهیزید چرا که معمولا توام با غیبت است و بنده خودم هم امتحان کرده ام هر گاه در مجلسی باب غیبت باز می شود، توفیق درس و شور و نشاط معنوی از آدم گرفته می شود".

شاگردی علمای ربانی مایه افتخار است

حجت الاسلام و المسلمین ناصرالدین انصاری قمی، از اساتید سطوح عالی حوزه نیز با تاکید بر این نکته که بی شک حضور در حوزه های علمیه و شاگردی کردن در محضر عالمان و بزرگان این حوزه واقعا مایه مباهات و افتخار است، ابراز داشت: بنده از محضر اساتیدی چون مرحوم وجدانی فخر، شیخ علی پناه اشتهاردی و ... بهره ها بردم، به ویژه در خدمت استادمان آیت الله وجدانی فخر استفاده های معنوی و علمی زیادی کردم؛ ایشان واقعا حال خوش معنوی و حالت بکاء داشت؛ به گونه ای که طلاب در ارتباط با ایشان بسیار متوجه حضرت ولی عصر(عج) می شدند. این بزرگوار عصرهای چهارشنبه حدیث می خواند و با توسل حال و هوای خاصی به مجلس درس می بخشید.

 لزوم تقویت فضای علمی و معنوی حوزه

وی در عین حال تصریح کرد: متاسفانه به نظر می رسد تا حدی این حال و هوا در حوزه کم شده که شاید بخشی از دلایلش به خاطر آن است که در عین افزایش تعطیلات، حجم کتب درسی زیاد شده و استاد مجبور است به هر طریقی کتاب را به پایان برساند و لذا کمتر فرصت حشر و نشر معنوی با طلاب و شاگردان را پیدا می کند.

حجت الاسلام و المسلمین انصاری قمی همچنین گفت: در اوایل دوران طلبگی ما حال و هوای خاصی بر حوزه علمیه قم حاکم بود، چه آن که از همان طلوع صبح درس ها به صورت منظم برگزار می شدو طلاب مقید به حضور جدی در درس بودند. مباحثه و مطالعه انجام می شد و مثل حالا نبود که اینترنت و سی دی و نرم افزار جای کتاب درسی را بگیرد.

وی در پایان صحبت های خود به تقویت مساله تعلیم و تهذیب در بین طلاب و فضلای حوزه تاکید کرد و افزود: باید بنیه علمی طلاب را تقویت کرد و با برنامه ریزی بهتر هم طلبه ها را از حیث علمی و هم اخلاقی و معنوی، هرچه بیشتر رشد داد، ضمن آن که می بایست حتی الامکان از حجم تعطیلات حوزوی کاست. در ایام طلبگی ما در تعطیلات مطالعات و مباحثات قوی داشتیم و همین روحیه باید در حوزه وجود داشته باشد تا بتوانیم همچنان موفق باشیم.

گزارش: سید محمد مهدی موسوی