به گزارش سرویس بین الملل خبرگزاری حوزه، منطقه جبل عامل لبنان از صد ها سال پیش تاکنون مهد مدارس دینی متعددی بوده که این مدارس تاثیر زیادی در حفظ هویت و جنبش و پیشرفت این منطقه داشته اند. مدارسی که به دست علمای بزرگ این دیار تاسیس شد و طلاب بی شماری در آنها تربیت یافته و در مناطق مختلف به تحصیل خود ادامه دادند و خود به علمای بزرگ و فقها و مجتهدان نامداری تبدیل شدند و راه اساتید خود را در تدریس و تالیف ادامه دادند و تالیفات و کتب آنها در تمام مدارس شیعه تدریس می شود.
* وضعیت مدارس شیعی قبل از اشغال لبنان در قرن16
در اینجا به اختصار می گوییم که مدارس دینی شیعی در جبل عامل پیش از اشغال لبنان و سوریه در سال 1516 میلادی توسط عثمانی ها، با حضور علما و بزرگان و طلاب علوم دینی آباد و پر رونق بود، اما پس از اشغال عثمانی ها اوضاع وارونه شد و مدارس دینی این دیار کمرنگ و علما و ادبا نیز پراکنده شدند و برخی از آنها به ایران و برخی به عراق و حجاز مهاجرت کردند و برخی نیز در این منطقه باقی مانده و راه تقیه پیش گرفتند چنان که از زندگی شهید ثانی و خانواده ایشان تا زمان نوه ایشان یعنی شیخ زین الدین متوفای 1064ه در مکه نیز چنین چیزی استفاده می شود.
لازم به ذکر است که شهید اول یعنی محمد بن مکی متولد جزین سال 734ه، 1334م مؤسس مدرسه دینی در جبل عامل است که سرانجام به خاطر بدگویی از وی در سال 786ه( 1384م) در دمشق به شهادت رسید.
اما شهید ثانی، زین الدین بن نور الدین بن علی بن احمد العاملی الجبعی متولد سال 911 هجری است که در مدارس متعددی در جبل عامل و دمشق و مصر و عراق و بیت المقدس و قسطنطنیه فعالیت داشته و بیشتر تالیفات خود را نیز در منطقه اخیر به رشته تحریر در آورده و سپس به بعلبک و جبع باز میگردد و سر انجام در راه رسیدن به قسطنطنیه و در راه اناضول در سال 965ه و در سن 54 سالگی به شهادت رسید. گفته میشود قبر وی در شهر جباع است.
از میان مدارس دینی آن دوران می توان از مدرسه جزین، مدرسه میس الجبل، مدرسه جویا، مدرسه جبع، مدرسه الکوثرية و مدرسه شقراء نام برد.
از این مدارس شمار زیادی از علما فارغ التحصیل شدند که شهرت آنها از این منطقه فراتر رفت و آوازه آنها به شهرها و کشورهای دیگر نیز راه یافت. این مدارس همچنین یکی از اسباب اصلی و مهم فعال شدن یک جریان فکری و فرهنگی و ادبی بود و تاثیر زیادی در غنای معرفتی طلاب داشت و یادگیری مراحل مقدماتی و مبانی اولیه لازم برای استفاده از دروس عالی نجف اشرف را برای طلاب هموار میساخت.
نهضت علمی جدید در اوائل قرن20
در اواخر قرن 19 و اوائل قرن 20 نهضت علمی جدیدی در جبل عامل شکل گرفت که بر مدرسه دینی این سامان نیز تاثیر گذار بود و این تاثیر موجب تغییر روش و طرز تفکر این مدرسه و خروج آن از روش همیشگی و سنتی مرسوم در عصر انحطاط شد.
پس از آن بود که فکر تاسیس یک مدرسه دینی در این منطقه و ایجاد مدارس علمیه جدید بر اساس روش های جدید شکل گرفت و این در حالی بود که در آن دوره توجه ویژه ای به روزنامه و مطبوعات و مطالعه و تاسیس و ایجاد انجمن های ادبی و علمی و ایجاد رابطه با کشورهای عرب همسایه وجود داشت.
برخی مدارسی که در آن دوره تجدید یا تاسیس شده عبارتند از:
مدرسه جبع، مدرسه حناویة، مدرسه کفره، مدرسه بنت جبیل، مدرسه الحمیدیة، مدرسه النورية، مدرسه عیناثا، مدرسه شقراء، مدرسه النمیریة، مدرسه شحور، مدرسه مجدل سلم، مدرسه عیتا الزط (عیتا الجبل) مدرسه طیر دبا، مدرسه الخیام، مدرسه النبطية.
و تدریس در این مدارس نیز شامل مراحل مختلف زیر می شد:
مرحله اول: شامل قرائت قرآن، حفظ و تجوید قرآن، نوشتن و رسم الخط.
مرحله دوم: فراگیری دانش نحو، خواندن و حفظ کتاب الاجرومیة و سپس اعراب گذاری آن. در برخی مدارس شرح الکفراوی بر الاجرومیة نیز خوانده می شد.
مرحله سوم: خواندن کتاب قطرالندی و بل الصدا از ابن هشام انصاری در نحو که این کتاب در سطحی بالاتر از الاجرومیة قرار داشت و پس از آن هم خواندن شرح الفاکهي بر قطر الندی و شرح الشذور ابن هشام و سپس الفیه ابن مالک و پس از آن کتاب مغنی ابن هشام.
مرحله چهارم: فراگیری بلاغت و بیان و بدیع.
مرحله پنجم: خواندن برخی کتب فقهی به ویژه معالم الاصول شیخ حسن بن شهید ثانی و خواندن شرح اللمعه در فقه و خواندن کتاب هایی در علم کلام و الهیات و علم تفسیر و علم حساب و فنون ادبی...
نقش نجف اشرف برای طی کردن تحصیلات تکمیلی
پس از انتهای این مراحل که در مدرسه دینی العاملیه سپری می شد، هر طلبه ای که می توانست به عراق می رفت و در آنجا به ویژه در نجف اشرف به تحصیل خود ادامه می داد.
نجف اشرف آن دوره با مدارس دینی و بزرگانی که در خود داشت، نقش دینی و علمی مهمی در حوزه علمیه شیعی داشت و طلاب علوم دینی از هرسو برای فراگیری علوم دینی رهسپار این شهر می شدند و این مهاجرت علمی تا قرن ها ادامه داشت اما اتفاقاتی که برای علمای شیعه نجف رخ داد و سخت گیری هایی که با آنها صورت گرفت تاثیری منفی از خود برجای گذاشت و باعث شد بیشتر طلاب لبنانی یا علمایی که مراحل مهم تحصیل خود را پشت سر گذاشته بودند از نجف بازگردند و تحصیلات خود را در لبنان نزد اساتید بزرگ تکمیل کنند.
با وجود اینکه در آن زمان هنوز مهاجرت به ایران برای تحصیل علوم دینی مرسوم نبود و حتی بعضی طلاب ایرانی نیز در نجف تحصیل می کردند، با این حال برخی طلاب لبنانی برای تکمیل تحصیلات خود راهی ایران شدند. گفته می شود که اولین کسی که مهاجرت های علمی جدید را به قم سازماندهی کرد، سید جعفر مرتضی از عیثا الجبل در جنوب لبنان بود.
اما دروسی که طلاب در نجف تحصیل می کردند عبارت بود از:
- خواندن اصول فقه به روش استدلالی.
- خواندن علم توحید و علم کلام همراه دروس اصول و فقه.
- فراگیری علم حساب با خواندن کتاب خلاصة الحساب شیخ بهایی.
- مراجعه به کتب تالیف شده در علم رجال مانند فهرست شیخ طوسی و رجال نجاشی و نقد الرجال.
- خواندن علم النفس و کتب تالیف شده در آیات الاحکام و تاریخ و حفظ برخی اشعار.
که تمام این دروس حدود 12 سال طول می کشید.
مرحوم شیخ محمد جواد مغنیه این دروس را در دو مرحله ساماندهی کرد:
مرحله اول شامل فراگیری نحو و صرف و منطق ارسطویی و معانی و بیان و خواندن الاجرومية و قطر الندی و الفیه ابن ناظم و مغنی اللبیب که این مرحله سه سال طول می کشید.
در مرحله دوم که هفت سال بود دروس سطح یعنی دروس فقه واصول خوانده می شد.
معروف است که دانشگاه های دینی نجف در آن زمان باب اجتهاد را برای طلاب خود باز کرده بودند و به آنها این فرصت را داده بودند که در راه رسیدن به حقیقت از طریق جدال علمی پیشی بگیرند.
رابطه استاد و شاگرد در آن حوزه رابطه گفتن و شنیدن نبود بلکه یک رابطه گفتگوی دوطرفه و کاملا آزادانه بود و شاگرد می توانست موضوع درس را در خارج از کتاب درسی نیز پیگیری کرده و با نظر استاد خود مخالفت کند به گونه ای که هر طلبه ای که در درس شرکت می کرد، می توانست یک نظر و رای و موضع خاص داشته باشد.
تدریس در این حوزه همراه بود با آمادگی کامل استاد و شاگرد به گونه ای که استاد درس خود را قبل از ارائه به خوبی آماده می کرد و شاگرد نیز قبل از رفتن به کلاس، پیش مطالعه میکرد تا با بحث جدید استاد غریبه نباشد و شیوخ و اساتید هم برای انتقال معارف به شاگردان خود تلاش بسیاری می کردند تا دروس را به شکلی پخته و ساده به طلاب انتقال دهند و طلاب هم پیوسته اساتید را از لحاظ معلومات و روش تدریس ارزیابی می کردند و گاه اتفاق می افتاد که استادی را به خاطر روش تدریس یا ناتوانی علمی رها می کردند.
در مورد شروع دروس نیز در آن زمان به خاطر استحباب، دروس از روز چهارشنبه آغاز می شد و این به خاطر عمل به روایتی بود که میفرماید: هرکاری که در روز چهارشنبه آغاز شود به اتمام می رسد.
ایام تعطیل آن دوره فقط جمعه بود که از طلاب خواسته می شد این روز را با مطالعه و مراجعه به دروس جبران کنند اما باقی تعطیلات، فصلی و مناسبتی بود مانند ماه مبارک رمضان و اعیاد دینی.
مدرسه دینی لبنان
با هدف انتقال مشعل فروزان علم و معرفت به نسل های بعد، برخی علما مدارس و حوزه های علمیه در لبنان تاسیس کردند و به حمایت علمی و معنوی این مدارس همت گماشتند تا نسلی دیگر از علمای دینی در این مدارس تربیت شوند. این حوزه ها تاثیر زیادی بر جامعه ایمانی دوستدار اهل بیت (ع) داشت.
بدین ترتیب علمای بی شماری در این حوزه ها با تلاش علمی و دستاوردهای علمی و فرهنگی خود مطرح شدند و مؤمنان نیز در مقابل این علما را به عنوان الگوهای ایمانی و مشعل های نورانیت خود برگزیدند و از آنها قدردانی کردند.
در دوره دهه هشتاد میلادی و حتی اندکی پیش از آن حوزه های دینی متعددی در جبل عامل تاسیس شد، اما سطح علمی آنها در حد حوزه نجف اشرف نبود به ویژه اینکه یکی از اهداف آنها فارغ التحصیل شدن تعداد معینی روحانی بود تا بتوانند امور دینی شهرها و روستاها را بر عهده بگیرند به گونه ای که هیچ شهر و روستایی بدون روحانی نباشد.
هدف دیگر این مدارس حوزوی نیز بنای مؤسسات فکری و فرهنگی شیعی بود.
نظام آموزشی این حوزه ها نیز تا حد زیادی شبیه حوزه نجف اشرف بود و هر شاگردی می توانست به درس استاد دیگری برود و استاد نمی توانست کسی را به شرکت در دروس خود ملزم کند.
اساتید حوزه همچنین درخواست اجرت نمیکردند و معروف است که حوزه لبنان و نجف اشرف این چنین بوده و از وجوه مردمی استفاده می کردند به این ترتیب می توان گفت که حوزه از لحاظ مادی به نهاد یا جای خاصی وابسته نبوده است.
سند تحول حوزه های لبنان
پس از آن تلاش زیادی برای حفظ جایگاه حوزه های علمیه و تحول آن صورت گرفت تا این حوزه ها دچار عقب رفت و انحراف نشود و این امری است که هم اکنون نیز ادامه دارد و شماری از علما که قیّم و سرپرست حوزه هستند، در تاریخ هفتم اکتبر 2002 سندی را با این هدف تنظیم کرده و ضوابطی را برای پیشبرد امور حوزه ها و ارتقای سطح علمی و التزام تبلیغی تصویب کردند تا تصویری صحیح و زیبا و شایسته از حوزه و طلاب ترسیم کنند.
در این سند بر امور متعددی تاکید شده که مهم ترین آنها عبارتند از: تعریف حوزه و اهداف آن، ضوابط اولیه تاسیس آن، شروط لازم برای مؤسس حوزه، شروط هیئت آموزشی و طلاب، مراحل آموزشی که گذر از هر مرحله نیازمند فراگیری مرحله پیشین است.
این سند همچنین شامل موضوع هماهنگی میان حوزه ها و رعایت زیّ طلبگی و لباس روحانیت و ضوابط مربوط به آن و همچنین احکام مخالف نظام حوزه و قانون پاداش و مجازات و هیئت امنا است که از علمای لبنانی تشکیل می شود که شرایط لازم برای اشراف بر حوزه های علمیه را دارا میباشند و با این سند نیز موافق هستند و بر اجرای این سند در حوزه های خود اشراف و نظارت دارند.
در این زمینه باید گفت که برخی علمای فاضل لبنان پیگیر تشکیل این سند بوده و از آن حمایت کرده اند و خواستار اجرای آن در تمام حوزه ها برای خدمت به دین هستند به ویژه اینکه این سند حاصل تلاش و مجاهدت دلسوزانه و آگاهانه و برای رضای خداوند صورت گرفته است.
از میان علمایی که در تهیه این سند نقش داشته اند این شخصیت ها به چشم می خورد: شیخ محمد مفید الفقیه، سید جعفر مرتضی العاملی، شیخ عبدالامیر شمس الدین، سید عبدالکریم فضل الله، شیخ عفیف النابلسی، سید حسن نصرالله و شیخ عبدالامیر قبلان.
لازم به ذکر است که هم اینک حوزه های دینی جنوب لبنان از این قرار است:
حوزه نجف اشرف با دو شعبه حاریص و الحوش، حوزه اهل بیت در النبطیه، حوزه البیاض، حوزه شهید ثانی در مرکبا، حوزه صور، حوزه صدیقین، حوزه علامه سید محمد حسین فضل الله، حوزه محقق سید جعفر مرتضی.
تاثیرگذاری انقلاب اسلامی ایران بر وضعیت حوزه ها
انقلاب اسلامی ایران تاثیری مثبت بر وضعیت حوزه های دینی داشت به ویژه با توجه به اینکه ادامه تحصیل در نجف اشرف برای بسیاری از طلاب علوم دینی دشوار شد و شهر قم به مکان مناسبی برای طلاب جهت تحصیل علوم دینی تبدیل شد، به ویژه پس از تاکید امام خمینی قدس سره بر نقش پیشتاز حوزه علمیه در تقدیم علمای ربانی که برپایی دین و ترویج شریعت و اصلاح مردم به دست آنها محقق می شود.
از آنجا که منطقه بنت جبیل حوزه ای دینی که این وظیفه مورد نظر امام را بر عهده بگیرد نداشت، حوزه بنت جبیل به نام معهد آل البیت علیهم السلام تاسیس شد. این مرکز بنا به رسالت خود مؤسسه ای دینی است که هدف از آن تربیت علمای مجتهد و مبلغ است، تا از لحاظ علمی و مهارت، آماده تبلیغ شوند. این مرکز دارای رشته های تخصصی مختلف است و زیر نظر نماینده حضرت آیت الله خامنه ای در لبنان اداره میشود.
اما مهم ترین اهداف تاسیس این مرکز در بنت جبیل: تربیت طلاب متخصص در رشته های علوم دینی مانند فقه و اصول، فلسفه، کلام و علوم قرآن.. و تربیت مبلغانی که بتوانند وظیفه مهم تبلیغ را به درستی انجام دهند و ایجاد فضای التزام دینی و فضای علمی در حوزه علمیه و مشارکت در شکل گیری جامعه ایمانی و جهادی و تامین نیاز روستاها و شهرها نسبت به علما و مبلغان و ارائه تجربه ای پیشتاز و پویا در زمینه تحصیلات حوزوی در لبنان.
این مرکز نسبت به سند عمومی حوزه های دینی لبنان التزام دارد و طلاب این مرکز به رعایت تمام نظام های آموزشی و شرکت منظم در کلاس ها و برنامه ها و سایر مقررات آموزشی ملزم هستند.
سال تحصیلی این مرکز 9 ماه شمسی می باشد.روزهای درسی هر هفته نیز پنج روز است و با احتساب تعطیلات رسمی و موسم های تبلیغی، هر سال حدود 182 روز درسی دارد. عضویت و تحصیل در این حوزه ها شرایطی مختلفی مانند تدین و خوش رفتاری و التزام به نظام آموزشی و تبلیغ موفق و گذراندن دوره تجربی یک ساله و زیرکی دارد.
علاوه بر این مرحله تحصیل در مرحله مقدمات شرایط خاص خود را دارد و طلبه در این مرحله باید دارای مدرک دیپلم بوده و در امتحان ورودی این مرحله قبول شود.
اما در مرحله سطح، طلبه باید علاوه بر قبولی در آزمون شفاهی، بتواند دروس مرحله مقدمات خود را نیز تدریس کند.
حوزه علمیه بنت جبیل در سپتامبر 2004 تاسیس و در حزیران همان سال آغاز به کار کرد.
شورای اداری این حوزه شامل مدیر کل(شیخ صالح فیاض) و مدیر آموزش (شیخ علی رمیتی) میشود و در این حوزه تعدادی از اساتید برجسته مشغول تدریس هستند.
این حوزه از زمان تاسیس در ساختمانی در منطقه میدان التحریر قرار گرفته و قرار است به ساختمان جدید خود در مجمع آل البیت در محله البرکة بنت جبیل منتقل شود.
تحصیلات این حوزه شامل دو مرحله مقدمات و سطح می شود.
مرحله مقدمات سه سال است و طلبه در این سه سال دروس مربوط به صرف و نحو و بلاغت و منطق و رساله عملیه و عقاید و تجوید و حفظ قرآن و تفسیر و اخلاق را فرا میگیرد.
اما مرحله سطه شامل دو بخش است:
سطح اول که طلبه در ابن بخش دروس اصول فقه (حلقات شهید صدر) و یک دوره کامل فقه و کتاب اللمعة الدمشقيظ و دروس فلسفه و علم رجال و درایه و علم حدیث و قواعد فقهی را فرا میگیرد.
سطح دوم که طلبه در این بخش همان دروس سطح یک را به شکل عمیق تر و تخصصی تر فرا میگیرد. در این بخش همچنین کتاب مکاسب شیخ انصاری و کفایة نیز تدریس میشود.
طلبه پس از طی این مراحل آماده درس خارج می شود که البته در کنار این مراحل، برنامه های جانبی پشتیبانی وجود دارد مانند بحث های علمی که هر طلبه باید بنویسد یا ملزم ساختن طلاب به نوشتن و تحقیق در دروس مورد نظر مانند مبانی علم جامعه شناسی و مبانی اقتصاد اسلامی و مبانی روان شناسی و روش های تفسیر قرآن کریم و غیره.
و در خلال این برنامه ها همایش هایی نیز درباره موضوعات و مسایل فکری برگزار می شود که با پرسش و پاسخ همراه است.
درس خارج نیز یا در ایران و یا نزد برخی مجتهدان معروف لبنان تشکیل می شود. در مورد آمار طلاب نیز این حوزه کار خود را با حدود 20 طلبه آغاز کره و اکنون ده ها طلبه در آن تحصیل می کنندکه نشان دهنده تحول و پیشرفت این حوزه میباشد.
برخی از طلاب که تحصیلات خود را در این حوزه به اتمام می رسانند برای ادامه تحصیل به ایران می روند و برخی نیز تحصیلات خارج خود را در لبنان و نزد اساتید بزرگ ادامه می دهند.
اشراف و نظارت بر این حوزه و فعالیت های آن نیز علاوه بر مدیر کل و مدیر آموزش توسط یک شورای دیگر نیز انجام می شود که این شورا جلسات دوره ای برای بحث درباره امور مربوط به حوزه اعم از آموزشی و تربیتی و همایش ها برگزار میکند.
سال تحصیلی حوزه هر سال از اول سپتامبر آغاز شده و تا 15 جولای ادامه دارد و روزهای درسی هر هفته پنج روز است و جمعه و شنبه تعطیل میباشد. بیشتر طلاب حوزه اهل شهرها و روستاهایی هستند که در گذشته نوار مرکزی را تشکیل می دادند به ویژه عیثا الشعب و میس الجبل و عیناثا و عیثرون و بلیدا و بنت جبیل.
بیشتر این طلاب فقط به تحصیل و فراگیری علوم دینی اشتغال دارند و برخی ها نیز علاوه بر حوزه مشغول تحصیلات دانشگاهی نیز هستند.
در اینجا ذکر این نکته لازم است که تمرکز نظام آموزشی لبنان بر تدریس کتب و کتاب محوری میباشد به گونه ای که طلاب پیش از آنکه یک کتاب را به اتمام برسانند اجازه ندارند کتاب بعدی را شروع کنند.
در حوزه بنت جبیل دو مرحله امتحان برگزار می شود که یکی در نیمه سال تحصیلی و دیگری در پایان سال برگزار میشود. همچنین لازم به ذکر است که روش تحصیل در حوزه با دانشگاه متفاوت است و حوزه از روش به یاد سپاری ویژه ای بهره مند است که میان طلاب جریان دارد و طلاب از طریق مباحثه دروس روزانه خود، این دروس را به یاد می سپارند و همه طلاب ملزم به مباحثه و همچنین نوشتن دروس روزانه و به روش خاص هستند.
این حوزه در سال تحصیلی جدید 2010 ـ 2011 به مقر جدید خود در محله البرکة و محل معروف به مجمع آل البیت منتقل شد، ساختمانی که توسط رییس شهرداری بنت جبیل و خانواده وی به نیت روح پدر مرحوم آنها عبدالمجید الحاج حسین بزی بنا شده است.
نکته پایانی
جنوب لبنان و منطقه بنت جبیل در دوره میان پایان قرن 19 و طول قرن بیستم شاهد حضور علمایی بزرگ و ربانی و پرهیزگار بوده که تالیفات خود موجب غنای دینی و علمی کتابخانه های این منطقه شده اند و تا به امروز نیز از این کتب و تالیفات استفاده می شود. این علما نقش مهمی در اصلاح دینی و اجتماعی و ارتقای سطح فرهنگی و علمی و جهادی جامعه داشته اند.
بیشتر این علما با سادگی و به دور از تجمل و تشریفات زیسته اند و اعتنایی به زرق و برق دنیا و فریب آن و مادیات نداشته اند و تمام توان خود را در راه جامعه خود به کار گرفته اند. آنها اکنون از بین ما رفته اند اما سیره و خاطره و آثار طیبه آنها پیش چشمان ما است.
از سید محسن الامین که آثار فاخری از خود بر جای گذاشت تا شیخ حسین بزی که کشاورزی می کرد و با دستان خود محصول را درو میکرد و با کرامت تمام زندگی میکرد.
از شیخ موسی شراره که زندگی خود را وقف مدرسه دینی کرد و برای اصلاح دینی و اجتماعی و فرهنگی جامعه تلاش فراوان نمود تا شیخ موسی مغنیه و سید نجیب فضل الله که زندگی خود را وقف تکامل حوزه دینی کردند.
همچنین میتوان گفت که سید عبدالحسین شرف الدین و شیخ عبدالحسین صادق و مشایخ آل الحرّ در جباع و مشایخ آل شرارة در بنت جبیل و مشایخ آلنور الدین و علمای دیگر این منطقه همگی با علم خود چراغ فروزان منطقه بودند.
