خبرگزاری حوزه | بیانیه گام دوم تجدید مطلعی است خطاب به ملت ایران و به مثابه منشوری است برای دومین مرحله خودسازی،جامعه پردازی و تمدن سازی. (۱)
برای تحقق گام دوم انقلاب و ایجاد تمدن نوین اسلامی، داشتن تفکر صحیح برای شناخت درست شرایط و تصمیم مناسب ضروری به نظر می رسد.
یکی از آفات بینش صحیح، پیش داوری و قضاوت نادرست است. حال پرسش اینجاست که پیش داوری چیست و در نصوص دینی و منابع روانشناسی چه راهکارهایی برای رهایی از آن وجود دارد؟
مقدمه
رهبر معظم انقلاب در بیانات بسیاری مردم را به حسن ظن نسبت به خدا و مسئولین و .. دعوت می کنند و درباره قضاوت منفی معتقدند که “قضاوت نادرست از تخلفات شرعی محسوب می شود؛ آنجایی که باید حرف بزنیم سکوت می‌کنیم، آنجایی که باید سکوت کنیم حرف می زنیم؛ باید اینها را مراعات کرد، مراقبت کرد؛ این تخلق به معنای واقعی کلمه، روح تدین است”( ۲)
مفهوم پیشداوری
پیشداوری (۳)، قضاوت زود هنگام ، پندار یا احساس ویژه نسبت به یک موضوع است که معمولاً قبل از جمع آوری و بررسی اطلاعات لازم پدید می آید و بر شواهد ناکافی یا حتی خیالی مبتنی است.
پیشداوری مفهومی عام است که در متون روان شناسی اجتماعی در اغلب موارد فقط پیشداوری منفی نسبت به اعضای گروه های اجتماعی بررسی گردیده است.
پیشداوری ممکن است نسبت به اشخاص، اشیاء و حتی مکان ها باشد.
پیشداوری معمولاً به صورت رفتار تبعیض آمیز آشکار می شود. البته نگرش ها همیشه در رفتار آشکار تجلی نمی نماید.
در برخی موارد اشخاصی که نسبت به اعضای گروه های مختلف اجتماعی نگرش های منفی دارند نمی توانند نظر خویش را مستقیماً ابراز کنند؛ زیرا محدودیت های اجتماعی و ترس از انتقام آنان را از چنین امری باز می دارد.
در سطح شناختی، پیش داوری با انتظاراتی مبنی بر این که اعضای یک گروه، رفتاری منفی مرتکب خواهند شد، همراه است.(۴)
مفهوم پیش داوری در گزاره های اسلامی با تعابیری مانند ظن به کار رفته است.
مرحوم طبرسی، ظن را حدیث نفسی می داند که درون آدمی جاری شده و بر قلب او غلبه پیدا می کند(۵)
ظن در اصطلاح به معنای حدیث نفسی و خطور خاطری است که از درجه توهم تا درجه علم پیش می رود. چه شواهد بر این ظن کافی باشد، چه نباشد. (۶)
علل پیش داوری
۱- تکیه برظنّ و گمان بجای علم و یقین
قرآن کریم، عقل را مبرّای از خطا و اشتباه ندانسته است، و لذا لغزشگاه های آنرا مشخص نموده است و می فرماید: «وَ إنْ تُطِعْ أکْثَرَ مَنْ فِی الأرْضِ یضِلُّوکَ عَنْ سَبِیلِ اللّهِ إنْ یتَّبِعُونَ إلاّ الظَّنَّ وإنْ هُمْ إلاّ یخْرُصُونَ/ و تو ای رسول، اگر از اکثر مردم روی زمین پیروی کنی تو را از راه خدا گمراه خواهند کرد که اینان جز از پی ظنّ و گمان نمی روند و جز اندیشه باطل و دروغ چیزی در دست ندارند.» (انعام، ۱۱۷)
امروزه از منظر فلاسفه مسلّم شده است که یکی از عوامل عمده خطاها و اشتباهات عقل، پیروی از حدسیات و ظنّیات (بجای پیروی از یقینیات) است.
«دکارت» دانشمند غربی، هزار سال پس از نزول قرآن توانست به این نتیجه برسد و لذا می گوید: «هیچ چیز را حقیقت نمی دانم، مگر اینکه بر من بدیهی باشد و از شتابزدگی و سبق ذهن و تمایل بپرهیزم و آنرا نپذیرم، مگر آنکه چنان روشن و متمایز باشد که جای هیچ گونه شک و شبهه در آن نباشد».(۷))
پیش داوری بر پایه مجموعه ای از فرضیات، مفاهیم نیمه درست و گمانه زنی ها شکل می گیرد و مبتنی بر تعمیم غلط و انعطاف ناپذیر است.
این تعمیم ها رفتار ما را تحت تاثیر قرار می دهد و سبب می شود که در مورد بخش های مختلف اجتماع تبعیض قائل شویم و یا حقایقی را به غلط تعمیم دهیم.
این امر نتیجه تمایل طبیعی ما برای قالب بندی جهان به منظور معنا دادن به آن است.(۸)
۲- پیروی از امیال و هواهای نفسانی
قرآن کریم، امیال و هواهای نفسانی را نیز یکی از عوامل لغزش عقل برمی شمارد و می فرماید: «إنْ یتَّبِعُونَ إلاّ الظَّنَّ وَمَا تَهوی الأنْفُسُ/ این قوم ناسپاس و مشرک، چیزی غیر از گمان باطل و هوای نفس فاسد خود را در بت پرستی پیروی نمی کنند».(نجم، ۲۴)
انسان برای آنکه بتواند در هر امری، تشخیص درست و صحیحی داشته باشد، باید بی طرفانه و بدون تمایل و اصرار برخواسته خویش به تفکُّر بنشیند و برای کشف حقیقت کوشش نماید؛ یکی از علل پیش داوری در شخص، نیاز وی به توجیه رفتار خویش است.
افراد با توجیه عقلانی رفتار خود و استفاده از تسویل رفتار زشت خود را زیبا جلوه می دهند و از این طریق وجدان خود را از احساس گناه رها می کنند.
۳- برتری طلبی و قدرت طلبی
برتری طلبی از تمایلات نفسانی است که سبب دگرگونی معیارهای ارزش گذاری صحیح می شود و تاثیر قابل توجهی در بروز پیش داوری ها دارد.
برتری طلبی ، مانعی جدی در مسیر دریافت اطلاعات واقعی به شمار می آید.
شخص متکبر، اندیشه خود را برترین اندیشه و آن را مبرا از هرگونه عیب و نقص می داند و این نگرش او را در داوری به اشتباه می اندازد.(۹)
طبق نتایج به دست آمده بین قدرت طلبی و پیش داوری به صورت های مختلف، همبستگی مثبتی وجود دارد. (۱۰)
۴- شتابزدگی
هرگونه اظهار نظر و قضاوتی باید مستظهر به دلایل و مدارک کافی و معتبر باشد و شتاب و تعجیل در آن، یکی از لغزشهای اندیشه است.
قرآن کریم که سرمایه علمی و فکری بشر را اندک و ناکافی می داند، اظهار جزم در قضاوت های بزرگ را دور از احتیاط و غیر عقلانی می داند؛ «وَمَا أوتِیتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إلاّ قَلِیلاً»(اسراء، ۸۶)
امام صادق علیه السلام می فرماید: «خداوند متعال در قرآن مجید، بندگانش را با دو آیه تأدیب فرموده؛ «أَلَمْ یؤْخَذْ عَلَیهِمْ مِیثاقَ الْکِتابِ أنْ لا یقُولُوا عَلَی اللّهِ إلاّ الْحَقِّ» (اعراف، ۱۷۰.) و «بَلْ کَذَّبُوا بِمَا لَمْ یحِیطُوا بِعِلْمِهِ»(یونس، ۴۰.)
یعنی تا به چیزی علم پیدا نکرده اند، آن را تصدیق نکنند. و تا به غلط بودن چیزی یقین حاصل نکرده اند، آن را ردّ و نفی ننمایند.
راهکارهای مقابله با پیش داوری
۱- اقامه دلیل و برهان روشن
از محتوای آیه شریفه ۱۲۶ سوره مبارکه «نحل» چنین مستفاد می شود که پذیرفتن هر ادعایی، منوط است به اقامه براهین و دلایل روشن؛ چراکه برهان و دلیل، پایه های استواری هر مدّعایی هستند:« أدْعُ إلی سَبِیلِ ربِّکَ بِالْحِکْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَجَادِلْهُمْ بِالّتِی هِی أحْسَنُ».
ابوعلی (علیه الرحمه) در «اشارات» می گوید: «مَنْ تَعَوَّدَ أنْ یصَدِّقَ بِغَیرِ دَلِیلٍ فَقَدِ انْخَلَعَ مِنْ کِسَوَةِ الإنْسانِیة»؛ «کسی که هرحرفی ر بدون برهان و دلیل بپذیرد، از لباس آدمی بیرون رفته است». و متقابلاً می توان گفت که هرکسی هم که هرحرفی را بدون دلیل انکار نماید، او هم آدم نیست! آنگاه جناب بوعلی ادامه می دهد: «کُلُّ ما قَرَعَ سَمْعَکَ مِنَ الْعَجَائِبِ فَذَرْهُ فِی بُقْعَةِ الإمْکانِ مَا لَمْ یذُرْکَ عَنْهُ قَائِمُ البُرْهانِ»؛ «اگر کلام عجیبی شنیدی، مادامیکه دلیلی برامکان یا عدم امکانش نداری، نه آنرا ردّ کن و نه قبول، تا وقتی که دلیل و برهانی بدست آوری، در خود قرآن کریم نیز از ابزار استدلال و برهان استفاده شده و برای معتبر شناختن استدلال و تعقُّل، چه دلیلی از این بالاتر که خود قرآن مجید، در بسیاری از مسایل به استدلال عقلی واقامه برهان عقلانی روی آورده است. مثلاً در آیه «قُلْ لَوْ کانَ فِیهما آلِهَة إلاّ اللّه لَفَسَدَتا»، یک قیاس استدلالی و برهان عقلی بکار رفته است.(۱۱)
روانشناسان اجتماعی یکی از راهکارهای کاهش پیشداوری منفی را تغییر تصورات قالبی می دانند؛ این امر به‌وسیله دادن اطلاعات واقعی در برابر اطلاعات نادرست به افرادی که دچار پیش داوری هستند امکان‌پذیر است.
۲. پشتوانه علمی
مایه تفکُّر، علم است و امر به هرچیزی، امر به مقدمه آن است و چون تفکُّر بدون علم میسّر نیست، لذا امر به تفکّر، خود امر به سرمایه آن (کسب علم) نیز هست.
امام کاظم در ادامه آن حدیث موصوف (که خطاب به «هشام بن حکم» ایراد فرموده اند) می فرمایند: «یا هشام أنّ العَقلَ مع العِلْمَ، فَقَالَ: وَتِلْکَ الأمْثال نَضْرِبُها للنّاسِ وَمَا یعْقِلُها إلاّ العالِمَونَ».(۱۲)
پس انسان برای تفکُّر، ابتدا باید علوم مورد نیاز را کسب نماید و آنگاه با تکیه برآن به تجزیه و تحلیل و تعقُّل روی آورد که تفکُّر بدون پشتوانه علمی، در مَثَل چون کارخانه ای است که مواد خام اولیه کم دارد و قهراً محصولش نیز کم خواهد بود . چنین است که قرآن کریم می فرماید: «وَلا تَقْفُ مَا لَیسَ لَکَ بِهِ عِلْم»(سوره اسراء، آیه ۳۷)
۳ـ ژرف نگری
تفکُّر اگر سطحی و پراکنده باشد، فایده و اثری برآن مترتّب نیست، ولی اگر مبتنی برمطالعات و آزمایش ها و حسابگری های دقیق باشد، بسیار مفید و سرمایه بزرگی برای پیشرفت جامعه بشری واقع خواهد شد.
۴ـ دوری از تعصب
حقیقت جویی، منزّه از جزم اندیشی و تعصّب کور و جاهلانه است. آنکه در پی یافتن حقیقت است، لا جرم باید با دیدی واقع بینانه به ابزار و افکار خود بنگرد و در این راه برفکر و رأی اشتباه خویش پافشاری ننماید.
این اصل از فحوای آیه شریفه ۱۹ از سوره مبارکه «زُمر» براحتی قابل ادراک است.
عقل یکی از مواهب الهی و استعداد مخصوصی است که خداوند متعال به انسان عنایت فرموده تا با بکارگیری آن بتواند در سیر زندگانی خود، راه سعادت درستکاری را بپیماید.
بینش صحیح می تواند انسان را از افتادن در دام ضلالت و گمراهی رها کند و فرد عاقل کسی است که با تکیه بر نیروی عقلانی خود، قدرت تجزیه و تحلیل دارد.
یکی از آفات بینش درست، پیشداوری منفی است. رفتار بر مبنای ظن اشتباه و قضاوت نادرست که در علم روانشناسی اجتماعی از آن به پیش داوری تعبیر می شود، می تواند به نگرش منفی، رفتار تبعیض آمیز و سوء رفتار منجر شود و در نتیجه تهدیدی برای سلامت روان فرد و جامعه قلمداد می گردد و نتیجه اخروی آن نیز عقاب الهی را در پی خواهد داشت؛ بنابراین با راهکارهایی می توان مانع پیشداوری منفی گشت و به بینش درست رهنمون شد.
پی نوشت:
- بیانیه گام دوم مقام معظم رهبری انقلاب خطاب به ملت ایران به مناسبت چهلمین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی،۲۲/۱۱/۱۳۹۷
- بیانات در دیدار اعضای ستاد بزرگداشت مرحوم عسگراولادی۱۷/۱۰/۱۳۹۲
- prejudice
۳) کلاین برگ ، اتو ۱۹۶۸،روانشناسی اجتماعی،مترجم:محمدعلی کاردان
۴) طبرسی ،فضل بن حسن، ۱۳۷۴ق، مجمع البیان فی تفسیر قرآن ج ۱:ص۱۲۸
۵) محصص،مرضیه،۱۳۹۷،مطالعه تطبیقی نگره اسلامی و غربی به پیش داوری،فصلنامه علمی_پژوهشی،سال ششم ،شماره دوم
۶) فروغی،محمدعلی،سیرحکمت در اروپا،ج ۱
۷) سهرابی فر ،محمدتقی، ۱۳۹۱ علم ،ظن وعقیده ،تهران:پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی ،ص ۵۳
۸) آمدی،عبدالواحد،۱۳۳۵ ،غررالحکم و درر الکلم ،ج ۴:ص۱۷۸)،قم ،موسسه الطباعه و تجلید دارالکتب
۹)Adomo,t.w.frenkel-bruswik,E,levinson,d.j&Sanford,R.N(۱۹۵۰):p,۴۵ the authoritarian personality,new York:harper
۱۰) سینا،ابوعلی، اشارات و تنبیهات ،۱۳۹۲،تهران،سروش
۱۱) کلینی، اصول کافی، ج۱، باب «عقل و جهل»
فائزه سادات عظیم زاده اردبیلی
زهرا نجفی منش
