به گزارش خبرگزاری حوزه، به مناسبت فرارسیدن ماه محرم الحرام و ایام تبلیغی طلاب و روحانیون،در نشست مجازی جمعی از مبلغان اعزامی به مناطق مختلف کشور،حجت الاسلام ایمان شکیبایی به تبیین اسباب توفیقات تبلیغی در پرتو نهج البلاغه پرداخت.
وی در ابتدا به عظمت مقام تبلیغی مبلغان اشاره کرد و گفت: شهید آیت الله مطهری در جلد اول کتاب حماسه حسینی می گوید اگر بگوییم مقام تبلیغ اسلام، رساندن پیام اسلام به عموم مردم، معرفی و شناساندن اسلام به صورت یک مکتب، از مرجعیت تقلید کمتر نیست، تعجب نکنید،تبلیغ مقامی است در همان حد مرجعیت،که برای این نعمت بی نظیر باید شاکر خدای متعال بود.
حجت الاسلام شکیبایی پس از ذکر مقدماتی در باب تبلیغ گفت: به عدد چهارده نور مقدس که آسمان دلها را نورافشانی کردند و پیام الهی را به جانهای تشنه معارف رساندند،از چهارده عامل و سبب رونمایی خواهم کرد که باعث موفقیت یک مبلغ در عرصه تبلیغ دین و معارف اهل بیت علیهم السلام می شود.که در ادامه گزارش به موارد آن به طور مختصر اشاره خواهیم نمود.
۱ - شناخت و ایمان به هدف
استاد حوزه در بیان اولین سبب از اسباب توفیقات تبلیغی گفت:یک مبلغ باید نسبت به راهی که انتخاب کرده - که همان هدف اوست - آگاهی کامل داشته باشد; به سخن دیگر باید هدف را خوب بشناسد و با شناخت در راهی که انتخاب کرده، تلاش کند و انسانها را با آگاهی به صراط مستقیم الهی دعوت کند که «العامل بالعلم کالسائر علی الطریق الواضح; (خطبه ۱۵۴) کسی که از روی آگاهی عمل می کند، همچون رهروی است که در جاده روشن قدم برمی دارد .»
یک مبلغ نیز باید با ایمان به هدف خویش، راه پیامبرصلی الله علیه وآله را با همان قوت و قدرت در پیش گیرد و با الگو قرار دادن رسول اکرم صلی الله علیه وآله - که رسالتش تبلیغ دین الهی بود - دین خدا را تبلیغ کند . امام علی علیه السلام - که خود اولین مبلغ اعزامی به یمن بود - در این باره می فرماید: «انظروا اهل بیت نبیکم فالزموا سمتهم واتبعوا اثرهم فلن یخرجوکم من هدی ولن یعیدوکم فی ردی فان لبدوا فلبدوا وان نهضوا فانهضوا ولا تسبقوهم فتضلوا ولا تتاخروا عنهم فتهلکوا; (خطبه ۹۷)
به اهل بیت پیامبرتان نگاه کنید.از آن سمت که آنها گام برمی دارند، منحرف نشوید و قدم به جای قدمشان بگذارید . آنها هرگز شما را از جاده هدایت بیرون نمی برند و به پستی و هلاکت بازنمی گردانند . اگر سکوت کردند، سکوت کنید و اگر قیام کردند، قیام کنید . از آنها پیشی نگیرید که گمراه می شوید، از آنان عقب نمانید که هلاک می گردید .»
حجت الاسلام شکیبایی افزود:یکی از آفات کار تبلیغی خصوصا برای کسانی که در محل تبلیغ مستقر و یا در هجرت بلند مدت به وظیفه خویش عمل می کنند، گم کردن هدف یا دنبال کردن اهداف متعدد در منطقه است؛حضرت علی در ضمن توصیه ای به چنین افرادی که دنبال اهداف متعددی هستند، فرمودند: «من اوما الی متفاوت خذلته الحیل; (حکمت ۴۰۳) کسی که به کارهای مختلف بپردازد،چاره ها از او گرفته می شود»؛به بیان دیگر یعنی درمانده و بیچاره می شود.
وی ادامه داد:اگر ما وظیفه و هدفی جز تبلیغ دین نداریم و اگر هر روز دشمنان اسلام به بهانه های مختلف با شگردهای رنگارنگ، سعی در خاموش کردن نور دین با القای شبهات در بین نسل جوان و تشکیک در مبانی دینی و آلوده کردن فضای ایران اسلامی دارند، باید عالی ترین هدفمان نابودی باطل و پایداری حق باشد . چنان که حضرت علی در نامه ای به عبدالله بن عباس فرمودند: «. . . ولکن اطفاء باطل او احیاء حق; (نامه ۶۶) [باید بهترین امور نزد تو] خاموش کردن باطل یا زنده کردن حق باشد .»
۲ - آگاهی
استاد نهج البلاغه در بیان دومین سبب توفیق تبلیغی گفت:آگاهی دادن به شنوندگان وظیفه یک مبلغ است.یک مبلغ باید همواره بر معلومات و اطلاعات اسلامی خود بیافزاید و خود را هیچ وقت بی نیاز از مطالعه نداند . چرا که امام علی علیه السلام توصیه فرمودند که باید سخن را با آگاهی بیان کرد که: «لا تقل ما لا تعلم; (حکمت ۳۸۲) پیرامون چیزی که آگاهی کامل نداری، سخن مگو .»
با توجه به شرایط زمانی، و هجمه و تبلیغات سوء دشمنان علیه نظام مقدس اسلامی - که متاسفانه گاه در لباس خودیها صورت می گیرد - ضروری است یک مبلغ موفق چون مولای خویش از مسائل سیاسی روز، آگاهی کافی داشته باشد که حضرتش فرمودند: «والله لا اکون کالضبع تنام علی طول اللدم حتی یصل الیها طالبها ویختلها راصدها; (خطبه ۶) به خدا سوگند مانند کفتار نیستم که به خاطر صدای شکارچیان [سر در لانه خود فرو برده و] می خوابد تا طلب کننده اش به او برسد و دستگیر کننده اش به او نیرنگ بزند .» یعنی، از آگاهی لازم برخوردارم و هرگز غافلگیر نمی شوم .
۳ - پیشگامی در عمل
حجت الاسلام شکیبایی در بیان سومین سبب گفت:یکی از مهمترین وظایف مبلغ، رهبری و هدایت مردم است و رهبر باید پیشگام دیگران باشد . مبلغ باید در عمل کردن به آنچه تبلیغ می کند، یک قدم از دیگران جلو باشد.حضرت علی علیه السلام فرمودند: «من نصب نفسه للناس اماما فلیبدا بتعلیم نفسه قبل تعلیم غیره; (حکمت ۷۳) هر کس خود را امام و رهبر مردم قرار دهد، قبل از تعلیم دیگران باید خود را تعلیم دهد .»
وی گفت: کسی که امام علی را در کار تبلیغی برای خود الگو قرار می دهد، باید بداند که امام در آنچه بدان سفارش می کرد، خود پیشگام و پیشقدم بود و در همه صحنه ها چون چراغی روشنایی می بخشید . خود درباره پیشگامی خویش فرمودند: «ونطقت حین تعتعوا ومضیت بنور الله حین وقفوا وکنت اخفضهم صوتا واعلاهم فوتا فطرت بعنانها واستبددت برهانها کالجبل لاتحرکه القواصف ولا تزیله العواصف لم یکن لاحد فی مهمز ولا لقائل فی مغمز; (خطبه ۳۷) و همان زمان که همه لب فرو بسته بودند، من سخن می گفتم و آن وقت که همه توقف کرده بودند، من با [راهنمایی] نور خدا به راه افتادم . صدایم از همه آهسته تر اما از همه پیشگامتر بودم . زمام امر را به دست گرفتم و جایزه سبقت در فضایل را بردم . همانند کوهی که تند بادها آن را به حرکت در نمی آورد و طوفانها آن را از جای برنمی کند، هیچکس نمی توانست عیبی در من بیابد و هیچ سخن چینی جای طعن در من نمی یافت .»
۴ - ایجاد هماهنگی
پژوهشگر حوزه و دانشگاه گفت:از جمله وظایف یک مبلغ موفق، ایجاد هماهنگی و انس و الفت در میان مردم است.امام علی علیه السلام درباره جایگاه و نقش رهبری - که مبلغ نیز همان نقش را در جامعه نسبت به شرایط زمانی و مکانی ایفا می کند - فرمودند: «ومکان القیم بالامر مکان النظام من الخرز یجمعه ویضمه فان انقطع النظام تفرق الخرز وذهب ثم لم یجتمع بحذافیره ابدا; (خطبه ۱۴۶) موقعیت زمامدار همچون ریسمانی است که مهره ها را در نظام می کشد و آنها را جمع کرده، ارتباط می بخشد . اگر ریسمان از هم بگسلد، مهره ها پراکنده می شوند و هر کدام بجایی خواهد رفت و سپس هرگز نتوان همه را جمع آوری نمود [و از نو نظام بخشید ].»
۵ – اخلاص
این مبلغ حوزوی گفت:در سایه خالصانه عمل کردن است که یک مبلغ به همه اهداف خود خواهد رسید و تبلیغش مؤثر خواهد شد. مبلغ دینی باید به نیت اطاعت از دستورات خداوند و تقرب به حضرت باری تعالی، کار تبلیغی خویش را به دور از ریا و منافع مادی انجام دهد تا سخنش بر دلها نشیند . علی علیه السلام فرمودند: «رحم الله امرا . . . قدم خالصا وعمل صالحا; (خطبه ۷۶) خداوند رحمت کند کسی را که . . . اعمال خالص [به دور از ریا] پیش فرستد و عمل صالح [و شایسته] انجام دهد .» همچنین فرمودند: «واعملوا فی غیر ریاء ولا سمعة فانه من یعمل لغیر الله یکله الله لمن عمل له; (خطبه ۲۳) در کارها ریا و تظاهر و خودنمایی به خرج ندهید، چون هر کس کاری برای غیر خدا انجام دهد، خداوند او را به همان که برای او کار کرده است، وامی گذارد .»
۶ - صبر و استقامت
وی در بیان ششمین سبب گفت:مبلغ در محل تبلیغ خود با انواع مشکلات روبروست و کمتر کسی است که بدون مشکل و مانع بتواند وظیفه تبلیغی خویش را انجام دهد . حضرت امیرعلیه السلام به همگان توصیه کرده اند که اگر به گرفتاری برخورد کردید، صبر کنید که سرانجام نیک، در سایه بردباری است . «وان ابتلیتم فاصبروا فان العاقبة للمتقین; (خطبه ۹۸) اگر مبتلا شدید، پس استقامت و بردباری را پیشه خود سازید که سرانجام نیک [و پیروزی راستین] از آن تقوی پیشگان است .»همچنین فرمودند: «واستشعروا الصبر فانه ادعی الی النصر; (خطبه ۲۶) پایداری و استقامت را پیشه خود سازید که این خصلت مایه پیروزی است .»
۷. سعه صدر
استاد حوزه گفت: تحمل مشکلات اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و عقاید مخالفین در تبلیغ امری است لازم و ضروری که اگر کسی نتواند از نعمت الهی سعه صدر استفاده کند، در امر تبلیغ دچار مشکل می‌شود. هرچقدر انسان در، درگیری‌های پیش آمده قدرت و قوت خود را بکار گیرد و با تحمل، سختیها را به جان بخرد، بازده تبلیغش بیشتر خواهد بود. حضرت امیر علیه السلام در فقراتی از نامه‌ای که به عثمان بن حنیف انصاری فرماندار بصره نوشتند بامثالی زیبا ضمن فرق گذاردن بین انسانهایی که دارای توان تحمل بیشتری هستند و کسانی که از قدرت تحمل کمتری برخوردارند، فرمودند: «الا وان الشجرة البریة اصلب عودا والرواتع الخضرة ارق جلودا والنائبات العذیة اقوی وقودا وابطا خمودا؛(نامه ۴۵)آگاه باشید درختان بیابانی چوبشان محکمتر است اما درختان سرسبز [که همواره در کنار آب قرار دارند] پوستشان نازکتر [و کم دوام ترند] . درختانی که در بیابان روئیده و جز با آب باران سیراب نمی‌گردند، آتششان شعله ورتر و پردوام‌تر است.»مبلغان اعزامی به مناطق مختلف کشور که با انواع و اقسام محرومیت ها و مشکلات مواجه می‌شوند، باید با سعه صدر چون درختان بیابانی با تحمل شدائد در راه تبلیغ دین خدا، با شعله‌های بیشتر و پرتوانتر انسانهای بیشتری را جذب فرهنگ اهل بیت علیهم السلام کنند.
۸. مخاطب شناسی
محقق حوزوی ادامه داد: شناخت دقیق مخاطبان و گیرندگان پیام یکی از وظایف عمده مبلغان و مربیان بشمار می‌آید. چه بسیار مبلغان و پیام رسانانی که علی رغم دارا بودن بسیاری از امتیازات و امکانات به دلیل کم توجهی و بعضا بی توجهی به این مهم، در جلب و جذب مخاطبان ناکام و ناتوان مانده اند. امام خطبا نه تنها خود از شناخت کافی مخاطبان خویش برخوردار بود، بلکه نسبت به سطح فرهنگ مناطق دیگر کشور اسلامی نیز دارای اطلاعات لازم بود، به طوری که خصوصیات مردم مناطق را برای فرمانداران آنجا بیان می‌کرد؛ چنان که در سال سی و شش ه.ق پس از جنگ جمل در نامه‌ای به عبد الله بن عباس فرماندار بصره فرمودند: بدان که بصره امروز جایگاه شیطان و کشتزار فتنه هاست. با مردم آن به نیکی رفتار کن و گره وحشت را از دلهای آنان بگشای. بد رفتاری تو را با قبیله بنی تمیم و خشونت با آنها را به من گزارش دادند، و نیز فرمودند: «وان بنی تمیم لم یغب لهم نجم الا طلع لهم آخر وانهم لم یسبقوا بوغم فی الجاهلیة و لا اسلام؛(نامه۱۸)همانا بنی تمیم [مردانی نیرومندند که] هرگاه دلاوری از آنها غروب کرد، سلحشور دیگری جای آن درخشید و در نبرد در جاهلیت و اسلام کسی از آنها پیشی نگرفت.»
چه بسا یک مبلغ به جهت ناآشنایی با سطح مخاطبان خویش نتواند آن چنان که شایسته است، پیام خود را انتقال دهد، مبلغ باید بداند با چه گروه سنی در ارتباط است و هر کدام از اصناف و گروهها دارای چه خصوصیاتی هستند تا سخنی مناسب و در خور فهم آنها بیان کند.
۹. رعایت تناسب سخن با مخاطبین
حجت الاسلام شکیبایی در بیان نهمین سبب گفت:مبلغ باید قبل از سخن، اندیشه کند و سخن را با شرایط بسنجد و اگر مصلحت بود، آن را بیان کند.حضرت علی علیه السلام فرمودند: «لان المؤمن اذا اراد ان یتکلم بکلام تدبره فی نفسه فان کان خیرا ابداه وان کان شرا واراه؛(خطبه ۱۷۶) البته انسان مؤمن، هنگامی که می‌خواهد سخن بگوید، پیش خود جوانب آن را می‌سنجد. اگر تشخیص داد که [سخن گفتن به مصلحت و] خوب است، سخن می‌گوید وگرنه آن را ابراز نمی‌کند.»
۱۰. تشویق و انذار مخاطبین
این مبلغ حوزوی گفت:به جرات می‌توان گفت با شیوه تشویق و تقدیر می‌توان بهترین استعدادها را کشف کرده، در دلهای مخاطبین نفوذ نمود.امام علی علیه السلام انسانها را به انجام اعمال پسندیده ترغیب می‌کردند، و از ارتکاب اعمال زشت به شدت برحذر می‌داشتند.آن حضرت در نامه خود به مالک اشتر، ضمن تاکید بر استفاده از روش تشویق می‌فرمایند: «ولایکونن المحسن والمسی ء عندک بمنزلة سواء فان فی ذلک تزهیدا لاهل الاحسان فی الاحسان و تدریبا لاهل الاساءة علی الاساءة والزم کلا منهم ما الزم نفسه؛(نامه ۵۳)هرگز نیکوکار و بدکار در نظرت یکسان نباشد. زیرا این موجب می‌شود که نیکوکاران در نیکوکاری بی رغبت و بدکاران در بدکاری تشویق گردند. پس هرکدام از آنان را بر اساس کردارش پاداش ده.»
۱۱. هماهنگی عمل با گفتار
استاد نهج البلاغه گفت:امام علی علیه السلام در جاهای مختلف از نکوهش کسانی سخن می‌گوید که بدون عمل مردم را به فرامین الهی دعوت می‌کنند. آن حضرت فرمودند: «لا تکن ممن یرجوا الاخرة بغیر العمل ویرجی التوبة بطول الامل یقول فی الدنیا بقول الزاهدین ویعمل فیها بعمل الراغبین... ینهی ولا ینتهی ویامر بما لایاتی یحب الصالحین ولا یعمل عملهم ویبغض المذنبین وهو احدهم؛(حکمت۱۵۰)از کسانی مباش که بدون عمل [صالح] به آخرت امیدوار است و همراه با آرزوهای دراز امید توبه دارد، در دنیا چونان زاهدان سخن می‌گوید، اما در رفتار همانند راغبان [دنیا] است،... دیگران را پرهیز می‌دهد اما خود پروا ندارد، به چیزی فرمان می‌دهد که خود انجام نمی‌دهد، نیکوکاران را دوست دارد، اما رفتارشان را ندارد، گناهکاران را دشمن دارد، اما خود یکی از گناهکاران است.»
۱۲. ترغیب به عمل با بیان فواید و نتایج آن
وی ادامه داد: مبلغ باید بتواند با ظرافتی خاص در خطابه خود با بیان فواید و نتایج معنوی و مادی اعمال و کردار، مخاطبین خود را جذب کند. علی علیه السلام در خطابه خود به این مهم توجه داشتند و نتایج اخروی و دنیوی افعال مخاطبین را گوشزد می‌کردند.آن حضرت می‌فرماید: «ان افضل ما توسل به المتوسلون الی الله سبحانه وتعالی، الایمان به وبرسوله والجهاد فی سبیله، فانه ذروة الاسلام وکلمة الاخلاص فانها الفطرة واقام الصلاة فانها الملة و ایتاء الزکاة فانها فریضة واجبة وصوم شهر رمضان فانه جنة من العقاب وحج البیت واعتماده فانها ینفیان الفقر ویرحضان الذنب، وصلة الرحم فانها مثراة فی المال ومنساة فی الاجل وصدقة السر فانها تکفر الخطیئة وصدقة العلانیة فانها تدفع میتة السوء وصنائع المعروف فانها تقی مصارع الهوان...؛(خطبه ۱۱۰) همانا بهترین چیزی که انسانها می‌توانند با آن به خدای سبحان نزدیک شوند، ایمان به خدا و پیامبر او صلی الله علیه و آله و جهاد در راه خدا - که جهاد قله بلند اسلام است - و یکتا دانستن خدا - که همان فطرت [انسانی] است - و برپاداشتن نماز - که آیین ملت [اسلام] است - و پرداختن زکات - که تکلیف واجب الهی است - و روزه ماه رمضان - که سپری در برابر عذاب [الهی] است - و حج و عمره - که نابود کننده فقر و شستشو دهنده گناهانند - و صله رحم - که مایه فزونی مال و طول عمر است - و صدقه پنهانی - که نابود کننده گناه است - و صدقه آشکار - که مرگ بد را باز می‌دارد - و کارهای نیکو که از ذلت و خواری نگه می‌دارد...»
۱۳. نظم و برنامه ریزی
حجت الاسلام شکیبایی در بیان سیزدهمین سبب گفت:نظم و انضباط در کارها و برنامه‌ریزی برای فعالیتهایی که انجام می‌گیرد، یکی از ارکان موفقیت هر انسانی است. علی علیه السلام یکی از مهمترین فقرات وصیت خود را به داشتن نظم و برنامه‌ریزی در زندگی اختصاص داده است: «اوصیکما وجمیع ولدی واهلی ومن بلغه کتابی بتقوی الله ونظم امرکم؛(نامه۴۷)شما و همه فرزندان و هر کس که نامه‌ام به او برسد را به ترس از خدا و نظم در کارهایتان سفارش می‌کنم.»برای اینکه بتوانیم در امر تبلیغ اثر مثبتی بگذاریم، باید در عمل خود بازبینی کنیم، معمولا بزرگانی که در کار خویش موفق شده اند از برنامه‌ریزی منظم و صحیحی در زندگی بهره جسته اند.
۱۴. مردم داری
استاد حوزه در پایان گفت:یکی از وظایف مهم مبلغ این است که مردمدار باشد و رسیدگی به خواسته‌های مردم را در محل تبلیغ از اولویتهای کاری خویش قرار دهد که در سایه این عمل، بقای نعمتهای خدادادی را نیز فراهم می‌سازد. حضرت امیر علیه السلام به جابر فرمودند: «یا جابر من کثرت نعم الله علیه کثرت حوائج الناس الیه فمن قام لله فیها بما یجب فیها عرضها للدوام والبقاء ومن لم یقم فیها بما یجب عرضها للزوال والفناء؛(حکمت۳۷۲)ای جابر! کسی که نعمتهای خدا زیاد نصیب وی گشت، نیازهای فراوان مردم نیز به او روی آورد، در این صورت آن کس که در این حاجتها به آنچه در آنها واجب است، قیام کرد، خداوند نعمتها را بر او جاودانه سازد و آن کس که حقوق واجب الهی نعمتها را نپردازد، خداوند آن را به زوال و نابودی کشاند.»حضرت علی در یک بیان کلی، روش معاشرت با مردم را چنین تبیین می‌کنند که: «خالطوا الناس مخالطة ان متم معها بکوا علیکم وان عشتم حنوا الیکم؛(حکمت۱۰)آنگونه با مردم زندگی کنید که اگر از دنیا رفتید، برایتان گریان و آنگاه که در کنار آنان بسر می‌برید، به شما عشق بورزند.» پس لازم است که مبلغ دینی در برخورد با توده مردم اولا: عدل و انصاف را رعایت کند و با اقشار مختلف منصفانه برخورد نماید چنانکه فرمود: «انصف الناس من نفسک ومن خاصة اهلک ومن لک فیه هوی من رعیتک؛(نامه۵۳)نسبت به مردم از جانب خود، نزدیکان، و هواداران خود انصاف را رعایت کن.» و ثانیا: دربرخورد با مردم، مساوات را رعایت کند تا خدای نکرده کسی از برخورد او ناراضی نشود: «وابسط لهم وجهک والن لهم جانبک وآس بینهم فی اللحظة والنظرة؛(نامه۴۶)در برابر مردم، گشاده رو باش، نرم خویی و ملایمت را به کار آر و در ملاقات و نگاه مساوات را میان همگان رعایت کن.»
۱۸:۰۳ - ۱۴۰۰/۰۵/۱۶