در این کتاب عنصر تغییرپذیری احکام فقهی قرآن از منظرهای گوناگون از پیشینه تاریخی گرفته تا مستندات حکمی و از شاهد مثالهای عینی گرفته تا زمینه ها و اهداف و حکمتهای این امر، مورد مداقه و بررسی پژوهشگرانه نویسنده قرار گرفته است.
نویسنده در این کتاب ابتدا به تعریف مسئله، ضرورت، پرسش ها و اهداف تحقیقش می پردازد و کلیات امر را مورد اشاره قرار می دهد.
سپس به موضوع منابع قانون گذاری در شریعت اسلام می پردازد و کتاب و سنت و عقل را مورد تمرکز قرار می دهد.
در فصل بعد به بررسی تغییرپذیری احکام قرآن باسنت و سپس بررسی تغییرپذیری احکام قرآن با عقل می پردازد و نهایتا رابطه نسخ با تغییرپذیری احکام قرآن را مورد توجه قرار می دهد.
نویسنده اهداف تحقیقش را بر چهار پایه بنیان می نهد؛
بررسی رهیافت تغییر در قوانین فقهی قرآن؛ شناخت قواعد تطبیق احکام فقهی قرآن بر شرایط و مقتضیات متغیر زمان و مکان؛ آگاهی از چگونگی تعامل منابع استنباط احکام با قرآن در دگرگون سازی احکام آن و بالاخره بررسی رابطه نسخ با تغییرپذیری احکام قرآن.
لحن و زبان کتاب مجتبی خطاط، لحن رسا و نسبتا روانی است که تلاش نموده در آن به یک همسانی و یکدستی برای انتقال مفاهیم و معارف دست یابد. ضمن آنکه تلاش او وقتی ارزش مضاعف می یابد که به یکی از جدی ترین و خطیرترین و حساس ترین مقولات روز کلامی هم نظر داشته است یعنی بحث زمان و مکان در فهم و اجرای احکام اسلامی و قرآنی مبتنی بر یک سری اصول متقن و اصیل دینی.
در واقع پرسش اصلی که کتاب در صدد پاسخ به آن است، این است که آیا احکام فقهی قرآن ثابت است و برای همیشه تشریع شده یا تغییر در آن راه دارد؟
در کنار این سئوال اساسی به موارد دیگری هم نظر دارد و در پی یافتن پاسخشان و از آن جمله اینکه؛
منابع قانون گذاری در شریعت اسلام کدام است؟ گستره و اعتبار هر یک از منابع قانون گذاری در فقه شیعه در چه حد است؟ هر یک از منابع استنباط احکام چه جایگاهی در تغییر پذیری احکام قرآن دارد؟
آیا تغییرپذیری احکام اسلام در خود قرآن نیز پیش بینی شده است؟ مفهوم نسخ در قرآن چیست؟ آیا احکام قرآن برگرفته از شرایط عصر نزول و متناسب با فرهنگ آن زمان است؟ آیا احکام شرعی موجود در قرآن صرفا امضای سنن رایج و سیره مردم روزگار نزول است؟ سیره عقلا چه جایگاهی در تشریع احکام قرآن دارد؟ آیا احکام منسوخ قرآن به طور کلی، از قرآن برداشته شده است و کاربردی نخواهد داشت؟ و نهایتا اینکه آیا پدیدۀ نسخ، امروزه نیز می تواند وجود داشته باشد؟
کتاب «قرآن و مقتضیات فقه» را می توان در شمار آثار زمینه ساز و متقنی به شمار آورد که نویسنده اش تلاش کرده موجبات ایجاد یک زمینه و سابقه ذهنی و معقول را در زمینه بحث قرآن و مقتضات روز برای خواننده اش فراهم آورد و در این راه نکته ای را مغفول نگذارد .
ضمن آنکه چیدمان و ترتیب و ترتب مباحث هم به شکل و اسلوبی اصولی پیش رفته و انتظام خوبی بر توالی و تنقیح مناط مباحث حکم‌فرماست.
و نویسنده خود بر آنچه می خواسته و می‌توانسته در این رهیافت و رویکرد علمی اش بیان کند تفوق و اگاهی داشته است؛
آنچنانکه می گوید؛ بررسی تغییر پذیری احکام قرآن و دست یابی به قواعد آن، از نیازهای فقه پویا و پاسخگوی شرایط نوظهور می باشد. شناخت منابع معتبر استنباط احکام، جایگاه هریک را در دگرگون سازی احکام قران روشن می سازد.
سنت و عقل دو منبع معتبر استنباط احکام در فقه شیعه است که هر یک در تغییر احکام فقهی قرآن کارآیی دارند.نسخ آیات نیز جای گزینی قوانین روزآمد می باشد که بر انعطاف پذیری احکام دلالت می کند. مفهوم و گستره نسخ قرآنی و بررسی امتداد آن به دوره های پس از عهد رسالت نشان می دهد که امروزه نیز ممکن است با تبدیل شرایط، احکام پیشین زنده شود و جای قوانین جاری را بگیرد.
اینها همه بخشی از ساز و کارهای پیش بینی شده نظام تشریع است که به روزآمدی احکام شرعی می انجامد.
این مقاله مختصر تلاشی است در جهت بازشناخت و تبیین راه های کشف و استنباط احکام روزآمد فقهی از قرآن؛ نخستین منبع استنباط احکام.
کتاب «قرآن و مقتضیات فقه» نوشته مجتبی خطاط از فضلای حوزه توسط انتشارات تمهید به چاپ رسیده است.
نویسنده این کتابی را به روح آسمانی احیاگر علوم قرآن، مایه فخر جهان اسلام، مفسر و فقیه زمان شناس علامه محمدهادی معرفت(ره) تقدیم کرده است.
