همین چراغهای هدایت و انوار الهی و آسمانی عنایت بودند و هستند که به زندگی معنا و آبرو می بخشند و مسیر هدایت همگان را تعین می دهند.
بی تردید یک از فروزنده ترین و درخشنده ترین ستاره های آسمان علم و عمل، و از تنومندترین و اصیل ترین درختهای خوش بار و زیبا و ماندگار باغ ایمان و تقوا کسی است که شهید ثانی می خوانندش.
آری؛ زین الدین شهید ثانی که در روز 13 ماه شوال سال 911 هجری در دهكده ی "جبع" جبل عامل، در خاندانی بزرگ از منظر علم و اصالت و ایمان دیده به دنیا گشود. نیاكانش از پدر تا جد پنجم، و همچنین فرزندان و بسیاری از نوادگان پسری و دختری او، همه از دانشمندان مشهور و عالیمقام شیعه بوده اند، و از همه معروفتر فرزند نابغه اش شیخ حسن مؤلف كتاب معروف "معالِم" در اصول، و دخترزاده اش سید محمد علی عاملی است كه دانشمندی محقق ومؤلف كتاب مشهور "مدارك" در فقه می باشد.
دانشمند معروف سید محمد باقر خوانساری مؤلف بزرگوار "روضات الجنات" كه شرح حالی کامل و جامع و مانع از شهید عزیز ثانی آورده و دانشمندان بعد از وی نیز قول او را به راستی و درستی تعبیر نموده و از او نقل کرده اند اینچنین می گوید:
تا این زمان كه سال 1263 قمری است هیچكس از علمای بزرگ را به یاد ندارم كه در بزرگواری، وسعت فكر، مقام بلند، خوش فهمی، تصمیم و اراده، حسن سلیقه، شیوه ی معتدل، برنامه ی منظم تحصیلی، استادان بسیار، ظرافت طبع، كارهای بدیع، معنویت كلام و تصنیفات جامع و كامل به پایه ی شهید ثانی رسیده باشد، بلكه می توان گفت: شهید از لحاظ اخلاق و ملكات فاضله در حدود مقام معصوم بوده است!
وی از لحاظ مقام علمی همچون نقطه ای بود كه دائره معارف وعلوم را در برگرفته، و مركزی بود كه كره ی فضایل ارباب فضیلت آن را احاطه كرده بود. ...(1)
شیخ حُر عاملی دانشمند نامی و هموطن او در كتاب "امل الآمل" كه قسمت اول آن راجع به زندگانی علمای جبل عامل است، می نویسد: شیخ اجل زین الدین بن علی بن احمد عاملی جبعی، شهید ثانی، شخصیت وی از لحاظ وثوق و علم و فضل و زهد و عبادت و ورع و تحقیق و تبحر و جلالت قدر و عظمت شأن و جمیع فضایل و كمالات مشهورتر از آنست كه ذكر شود و خوبی ها و اوصاف حمیده اش بیشتر از آن است كه به شمارش آید، مصنفاتش نیز مشهور می باشد. از جماعت بسیاری از علماء خاصه و عامه در شام و مصر و بغداد و قسطنطنیه و غیره روایت كرده است.(2)
سید مصطفی تفرشی از او بدین گونه یاد می كند: چهره ای درخشان از چهره های درخشنده طائفه شیعه و علمای موثق آنهاست، محفوظاتش زیاد و نوشته هایش پاكیزه است. او راست شاگردانی بزرگ، و كتابهای نفیس و نیكو، به جرم تشیع در سال 966 در قسطنطنیه به شهادت رسید.(3)
مؤلف امل الآمل یادآور می شود که:
او فقیهی محدث، نحوی، مُقْری، متكلم، حكیم، جامع فنون علم بود، و نخستین دانشمند شیعه است كه در علم درایة الحدیث كتاب نوشته است.
شهید ثانی فضلی به تمام معنا و مجمع علوم اسلامی اعم از معقول و منقول و فروع و اصول، و مردی وارسته و زاهد پیشه و پرهیزكار پیراسته و نمونه ی كامل و اعلای یك دانشمند اسلامی و شیعه حامی و مدافع مكتب اهل بیت عصمت و طهارت بوده است. به گفته ابن عودی: "اگر هیچ كاری جز مشكلات آمد و رفت واردین و پذیرایی از مهمانان نداشت، كافی بود كه اوقات او را به كلی بگیرد. با این وصف او بدون مساعدت دیگران و خدم و حشم، زندگی شخصی و تأمین مخارج و امور روحانی خود را بر اساس یك برنامه صحیح و منظم به خوبی انجام می داد، با اینكه غالباً در حال ترس و اضطراب از دشمن می زیست، و پیوسته درهول و هراس به سر می برد!"
شهید خود در كتاب مشهورش "شرح لمعه" می نویسد: "این كتاب را در ضیق مجال و تراكم احوال كه خود موجب تشویش فكر بود، در شب 11 جمادی الاولی سال 975 هـ نوشتم."
تربیت نسلی از شاگردان برجسته و بزرگان عرصه علم و ایمان و تألیف آثاری ارزنده و تألیفات گرانقدر و كم نظیری در علوم عقلی و نقلی از فقه و اصول و حدیث و درایه و تفسیر و رجال و كلام و معانی و بیان و شعر و ادب از دیگر فیوضات و یادگارهای گرانسگ و سترگی شهید ثانی است.آثار قلمی برجسته ای که کمتر می توان نظیر آنها یافت.
تألیفات شهید را تا حدود 70 كتاب برآورد نموده اند و برخی نیز چندین جلد بوده است كه به نقل "امل الآمل" برای ثبت در تاریخ اسامی آنها مسطور می گردد. تألیفاتی که همچون شهید اول همگی به زبان عربی است.
نخستین تألیف او كتاب "روض الجنان" در فقه و شرح ارشاد الاذهان علامه حلی است كه آن را در سال 948 كه 37 ساله بوده، نوشته است . دیگر از تألیفات شهید عبارتند از:
منار القاصدین فی اسرار معالم احكام الدین، رساله مسایل اسطنبولیه فی الواجبات العینیه، رساله فی الولایة و ان الصلوة لا تقبل الا بها، رساله فی دعوی الاجماع فی مسائل من الشیخ و مخالفة نفسه، التنبیهات العلیه فی وظائف الصلوة القلبیه، جواهر الكلمات فی صیغ العقود و الایقاعات، رسالة فی نجاسة البئر بالملاقات و عدمها، جواب المسائل الشامیه، رساله اعمال یوم الجمعه، جواب المسائل الخراسانیه، منیه المرید فی آداب المفید و المستفید، شرح الفیه شهید اول، كتابی مختصر است. شرح دیگر الفیه، متوسط، و شرح دیگر آن كه مفصل است. شرح نفلیه شهید اول، تمهید القواعد الاصولیة و العربیه، مسالك الافهام فی شرح شرایع الاسلام(در هفت جلد)، حاشیه فتوی خلافیات الشرایع، حاشیة القواعد، حاشیة تمهید القواعد، حاشیه ارشاد علامه، حاشیه مختصر نافع محقق حلی، اسرار الصلاة، رسالة فی تیقن الطهاره و الحدث و الشك فی السابق، رسالة فی من احدث فی اثناء غسل الجنابه، رسالة فی تحریم طلاق الحائض الحامل الحاضر زوجها المدخول بها، رسالة فی طلاق الغائب، رسالة فی صلاة الجمعه، رسالة فی الحث علی صلاة الجمعه، رسالة فی آداب الجمعه، رسالة فی حكم المقیمین فی الاسفار، منسك الحج الكبیر، منسك الحج الصغیر، رسالة فی نیات الحج و العمره، رساله فی احكام الحبوه، رسالة فی میراث الزوجه، رسالة فی جواب ثلاث مسائل، رسالة عشرة مباحث مشكلة فی عشرة علوم، مسكّن الفؤاد عند فقد الاحبه و الاولاد، كتاب كشف الریبه عن احكام الغیبه، رسالة فی عدم جواز تقلید المیت، رسالة فی الاجتهاد البدایة فی الدرایة، شرح الداریه، غنیة القاصدین فی اصطلاحات المحدثین، رسالة فی شرح حدیث "الدنیا مزرعة الآخره"، كتاب الرجال و النسب، كتاب تحقیق الاسلام و الایمان، رسالة فی تحقیق النیه، رساله فتوی الخلاف من اللمعه، رسالة فی تحقیق الاجماع، كتاب اجازات، حاشیة علی عقود الارشاد، منظومه در نحو، شرح آن، رسالة فی شرح البسمله، سؤالات شیخ زین الدین و اجوبتها، سؤالات شیخ احمد و اجوبتها، فتاوی الشرایع، فتاوی الارشاد، مختصر منیة المرید، مختصر مسكن الفؤاد، مختصر الخلاصه، فتاوی المختصر، رسالة فی تفسیر قوله تعالی: والسابقون السابقون، رسالة فی تحقیق العداله، جواب المباحث النجفیه، جواب مسائل الهندیه، البدایه فی سبیل الهدایه، اجازه الشیخ حسین بن عبد الصمد، فوائد خلاصة الرجال، رساله فی ذكر احواله، الروضه البهیه فی شرح اللمعة الدمشقیه، معروف به شرح لمعه و جز اینها از رسائل و اجازات و حواشی دیگر. (4)
از میان كتب چاپ شده شهید ثانی شرح لمعه، مسالك منیة المرید، كشف الریبه، مسكن الفؤاد، تمهید القواعد، التنبیهات العلیه، تحقیق الایمان والاسلام به نام حقایق الایمان در دست ماست.
شهید ثانی همانطور که گفتیم شاگردان برجسته ای تربیت نمود كه هر یك از آنها جزء مفاخر فقهاء و دانشمندان فاضل و گرانمایة شیعه به شمار می روند. چند تن از ایشان به گفته "ابن العودی": سید بزرگوار نورالدین علی بن الحسین موسوی عاملی است كه به واسطه علاقه سرشاری كه شهید به وی داشت، او را به دامادی خود پذیرفت، و همچون فرزندش در آموزش و پرورش وی اهتمام ورزید، تا اینكه به مقام عالی علمی و عملی رسید و از خواص وی به شمار آمد.
و نیز نورالدین علی، از دختر شهید، دارای فرزندی شد كه او را "محمد" نام گذاشت، و او همان "سید محمد عاملی" مؤلف عالیقدر كتاب مشهور "مدارك" است كه از بزرگان فقهاء بوده است.
و همچنین فقیه محقق و محدث نامور سید علی حسین جزینی عاملی مشهور به "صائغ" مؤلف كتاب" شرح شرایع" و "شرح ارشاد" علامه حلی و غیره.
و أیضا شیخ حسین بن عبدالصمد عاملی، پدر شیخ بهائی، فقیه و دانشمند عالی مقام است. وی نخستین شاگرد شهید است كه در سفر مصر همراه او بود و بار اول كه شهید به "اسلامبول" رفت، نیز با وی بود، و هنگام مراجعت، در عراق ماند و بعد از مدتی به ایران و به خراسان رفت.
و علی بن زهره جبعی پسر عم شیخ حسین بن عبدالصمد عاملی است. وی دانشمندی پاك سرشت و پرهیزكار و مردی نیك نفس بود. او نیز همراه شهید به مصر رفت و همانجا نیز وفات یافت.
و نیز دانشمند بزرگوار شیخ محمدبن حسین مشعری عاملی، به گفته "امل الآمل" وی از فقهای جلیل القدر آن دیار بوده است.
و سید نورالدین كركی عاملی است كه در "دمشق" می زیست و از بزرگان علماء و خواص اصحاب شهید بوده است.
همچنین شیخ عبد النبی بن علی، برادرش كه از علی بن عبد العالی میسی نیز استفاده نموده و استاد صاحب معالم برادرزاده اش بوده است.
و بهاء الدین محمد بن علی عودی جزینی معروف به "ابن العودی" دانشمند مشهور است. وی سالها از محضر پر فیض "شهید ثانی" استفاده كرد و از سال 1945 تا سنه ی 962 كه به ایران و خراسان رفت، در خدمت وی سرگرم كسب علم و فضیلت بود و از سرچشمه دانش آن فقیه بزرگ استفاده ها نمود.
شهید ثانی که عمری را در راه نشر معارف الهی اسلام و تشیع صرف نمود در عین حال زندگی تلخ و پایان غم انگیزی داشت که تا همیشه بر دل علاقه مندان مکتب حقه جعفری و ارادتمندان آستان مقدس علم علوی و ایمان شیعی سنگینی می کند.
علامه نوری در "خاتمه مستدرك" می نویسد سید علی صائغ شاگرد دانشمند شهید در آخر جلد سوم شرح شرایع به خط خود نوشته است: "شهید هنگام طواف خانه خدا در مسجد الحرام (مكه معظمه) اسیر شد، آنگاه او را به اسلامبول بردند و روز جمعه در ماه رجب سال 966 در حالی كه قرآن تلاوت می نمود به جرم تشیع شهید شد، با این كه وی در آن موقع مهاجر الی الله و غریب بود."(5)
درود و رحمت خدا بر آن عالم وارسته و سالک پیوسته که خورشید فروزان آسمان علم و آستان ایمان بود.
پی نوشتها:
1- روضات الجنات، ص286.
2- امل الآمل، جلد 1، ص85.
3- نقد الرجال، ص145.
4- امل الآمل، جلد 1 ص86.
5- مستدرك وسائل، جلد 3 ، ص428.
