اشاره/عرفه، خاطره پرشکوه و شورانگیز دعای عرفه معلّم بزرگ عشق، ایمان و ایثار سیدالشهدا اباعبدالله الحسین(ع) را نیز بر سینه دارد. شیعیان امام حسین(ع) که مهرش را در ژرفنای جان نهاده‌اند، و روزها و شب‌های فراوانی، در رثای آن چهره خونین مویه کرده اشک ریخته‌اند.
اکنون می‌خواهند در زیر آسمان عرفات جایی که حسین(ع)- این معلم بزرگ عشق، عرفان و شهادت، باخدایش زمزمه کرده با او هم نوا شوند و با کلمات شورانگیز و هیجان بار حسینی باخدای خود رازگویند، زائران با این احساس که با امامشان هم نوایند سرشار از شوق و آکنده از طلب بودند، دعا با صدایی دل پذیر خوانده می‌شد و زائران آرام، آرام زمزمه می‌کردند. فضای ملکوتی عرفات، مضامین بلند دعا، تضرّع نهفته در واژه‌ها، کلمات اندیشه سوز و آتشین، قلب‌ها را می‌لرزاند و چشم‌ها را اشک‌بار می‌کرد. آنان به پیروی از امامشان که با دیدگان اشک‌آلود عاشقانه زمزمه می‌کرد: «اللهم اجعَلْنى أَخشاكَ كانى اراك و أسعِدْنى بتقويك ولا تسقينى بمعصيك و خيّرلى فى قضائك و بارك لى فى قَدَرِكْ حتى لا احِبُّ تَعْجيل ما أخّرْت ولا تأخير ما عجَّلْتَ، اللّهم اجْعَلْ غنایتی فى نَفسى واليقين فى قلْبى ...». با خدا گفتگو می‌کنند.
سرویس علمی فرهنگی خبرگزاری حوزه در گفتگو با آیت‌الله محمدعلی گرامی به واکاوی برخی از آموزه‌های دینی مرتبط با این روز بزرگ پرداخته، آنچه در ادامه می‌خوانید، حاصل این گفتگوست:
وجه تسمیه عرفه:
ما دقیقاً نمی‌دانیم که چرا به روز نهم ذیحجه عرفه و به مکانی که حجاج در بیرون مکه توقف می‌کنند عرفات گفته می‌شود عرفات در خارج از محدوده حرم است و وقوف در آن؛ یعنی بیرون رفتن حاجی از محدوده حرم و بازگشت به درون حرم تفسیر شده است. درباره نام گذاری این منطقه به عرفات، وجوهی گفته‌اند مانند:
الف- وقتی جبرئیل امین مراسم حج را به آدم (ع) یا به ابراهیم خلیل (ع) آموخت، در پایان به او گفت: عَرَفْت؟ آیا شناختی؟ ب- آدم و حوّا، در این منطقه یکدیگر را شناختند (تَعارَفا) و باز یافتند.
3. عرفات از آن رو به این نام شناخته شد که مردم در آنجا به گناهان خود اعتراف می‌کنند. در روایتی از امام صادق (ع) نقل شده است که درباره نام گذاری عرفات فرمودند: جبرئیل در ظهر عرفه از ابراهیم (ع) پرسید: ای ابراهیم! به گناهان خود اعتراف کن و مناسک را بشناس. عرفات را به خاطر این سخن جبرئیل که گفت: «اعْترف»؛ عرفات نامیدند. د- برخی هم عرفه را به معنای کوه گرفته‌اند. اما به نظر می‌رسد مسئله ما فوق این‌هاست، خداوند زمان و مکانی را معین کرده است هم برای شناخت حقایق عالم و هم حصول معرف، که مهم آن هم معرفت الله تعالی است.
*تأثیر زمان و مکان در تکامل روح آدمی
امتیازات و درجات مکان‌ها و زمان‌های خاص موجب شده که مکان‌ها و زمان های خاص، از نظر حصول قرب الهی، تأثیر داشته باشند و برای انسان‌ها تکامل بیشتری حاصل شود، اما این که چرا خداوند این زمان و مکان را برای عرفات انتخاب کرده دقیقاً نمی‌دانیم. یا این که چرا جمعه در اسلام اهمیت یافته است، دقیقاً مشخص نیست؟ این‌ها مطالبی است که انسان از درک آن عاجز است و حقایقی در پشت پرده غیب عالم وجود دارد که ما نمی‌فهمیم.
*عرفه روز تحصیل معرفت
بهر حال این زمان را خداوند قرار داده برای تحصیل معرفت و افرادی که در آن زمان و در آن مکان حضور دارند، برکات خاصی نصیب ایشان می‌شود و افرادی هم که در آن زمان خاص در آن مکان نیستند، از برکات این روز بهره‌مند می‌شوند.
در روایت است که امام سجاد علیه السلام در روز عرفه جمعی را دید که گدایی می‌کردند، فرمود: وای بر شما در چنین روزی حاجت‌های خود را از غیر خدا طلب می‌کنید! همانا در این روز امید می‌رود که بچه‌ها در شکم مادر خوشبخت شوند. لذا باید از این زمان و مکان استفاده کرد و بهترین استفاده‌ها دعا است. تعجب می‌کنم از کلام یکی از فقهای عامه - قبل از چهار فقیه معروف اهل سنت - به نام لیث بن سعد می‌گوید: من در نمازم قنوت می‌خواندم و دعا می‌کردم و بعدها در حدیثی دیدم که پیامبر در حال قنوت بودن آیه شریفه نازل شد که «لَيْسَ لَكَ مِنَ الْأَمْرِ شَيْءٌ أَوْ يَتُوبَ عَلَيْهِمْ أَوْ يُعَذِّبَهُمْ فَإِنَّهُمْ ظالِمُونَ(آل عمران آیه 128 )»
ترجمه: هیچ یک از این کارها در اختیار تو نیست؛ یا [خدا] بر آنان می‌بخشاید، یا عذابشان می‌کند، زیرا آنان ستمکارند.
وقتی این آیه نازل شد، هرگز قنوت نخواندم و اوهم می‌گوید منهم از موقعی که این حدیث را دیدم، در نماز قنوت نخواندم، او فکر می‌کند قنوت فقط دعاست در حالی که قنوت مطلق خشوع و خضوع در مقابل خداست و اختصاص به دعا ندارد از طرفی مفهوم این آیه ربطی به قنوت ندارد،دعا سلاح مؤمن است و تعجب است که ایشان متوجه نشدند و در کتاب‌های فقهی ایشان هم آمده و در نمازها قنوت نمی‌گیرند، مگر در "نوازل" به تعبیر خودشان.
دعا سلاح مؤمن و مخ و مغز عبادت است و اگر دعای انسان‌ها و توجه ایشان به خدا نبود زمینه سقوط انسان فراهم می‌گردد «قُلْ ما يَعْبَؤُا بِكُمْ رَبِّي لَوْ لا دُعاؤُكُمْ فَقَدْ كَذَّبْتُمْ فَسَوْفَ يَكُونُ لِزاماً (فرقان؛آیه 77)»
ترجمه: بگو: «اگر دعاى شما نباشد، پروردگارم هيچ اعتنايى به شما نمىكند. در حقيقت شما به تكذيب پرداختهايد و به زودى [عذاب بر شما] لازم خواهد شد».
خداوند کریم است و خواست از کریم، مورد اجابت است؛ حدیث داریم که اگر می‌خواهی دعایت مستجاب شود، اول و آخر آن صلوات بفرست: یعنی درود بفرست بر محمد و آل او چون خداوند این دعا را مستجاب می‌کند، وقتی دعای اول و آخر مستجاب شود، دعای وسط هم مستجاب می‌شود.
*عظمت دعای عرفه سید الشهداء
اگر کسی بخواهد اهمیت عرفه را درک کند، باید نگاهی به دعا و حالات سید و سالار شهیدان کربلا حضرت اباعبدالله الحسین علیه السلام در روز عرفه داشته باشد، بِشر، و بَشیر، فرزندان غالب اسدی می‌گویند: روز عرفه در کنار حسین بن علی علیه السلام بودیم، چون عصر فرارسید، آن حضرت با اعضای خانواده، گروهی از یاران و فرزندان و شیعیان خود از خیمه‌ها بیرون آمدند و با نهایت وقار و اظهار کوچکی در مقابل خدای متعال، در قسمت راست دامنه کوه (جبل‌الرحمه) قرار گرفتند، درحالی‌که روی خود را به سوی کعبه و دست‌ها را به جانب آسمان، در برابر صورت بلند کرده بودند و مانند گرسنگانی، که جویای غذا باشند، با اشک و آه و گریه و ناله، به خواندن دعای عرفه پرداختند. در این دعای امام علیه السلام در مقام مناجات با حضرت حق هستند و معارف بلندی را در فقرات این دعا بیان نموده‌اند؛ شخصیت عظیمی مانند حسین بن علی علیه السلام که به تعبیری " یدرک و لا یوصف" بلکه "لایدرک و لا یوصف" هستند این‌گونه با اصحاب به زیر آسمان رفته‌اند و با آن حال دعا می‌خواندند و همه این امور نشان از عظمت این روز بزرگ دارد.
در حدیث است که امام علیه السلام دائماً یارب یارب می‌گفتند و همچون ناودان اشک می ریختند! ایشان چه چیزی می‌دیدند که این‌گونه اشک می‌ریختند؟! در این دعا بیشتر بر مسئله حب و محبت تاکید شده تا خوف؛ این دعا پر از مفاهیم عرفانی و فلسفی است که برای اهلش قابل توجه است.
*لزوم توجه به این دعای شریف در طول سال
این دعا از اول تا آخرش اگر ترجمه شود، در تمام ایام سال مورد توجه بندگان صالح خدا قرار بگیرد بسیار در تکامل روحی موثر است؛ ضمناً لازم نیست دعا به عربی خوانده شود و اگر حتی به زبان شعر ارتباط ما به ذات احدیت حاصل شود، آثاری دارد ارتباط ما گاهی به صورت نجوا و گاه دعا و درخواست و گاهی به صورت ذکر است که اوصاف وجودی حضرت حق را بیان می‌کنیم و گاه به صورت ورد است که اذکاری مکرر تکرار می‌شود؛ انشالله همه ما موفق باشیم و اهل دعا و نیایش با ذات احدیت بوده و در درجه اول برای جامعه‌مان دعا کنیم چرا که این جامعه تنها جامعه‌ای است که بنا دارد در مسیر اهل‌بیت(ع)ش باشد. و متوجه باشیم که دعای عرفه آن قدر شیرین است که انسان از خواندن آن دچار ملال و خستگی نمی‌شود، به نظر من دعایی شیرین تر از دعای عرفه اباعبدالله الحسین علیه السلام نیست به نظر من این دعا از نظر حلاوت و شیرینی در بیا همه ادعیه ممتاز است.
[1] - حجّاج بیت الله الحرام در روز عرفه؛ یعنی نهم ذیحجه، از ظهر تا مغرب شرعی در این منطقه حضور می‌یابند و در اصطلاح فقهی، این حضور «وقوف» نامیده می‌شود. اهمیت حضور در عرفات تا آنجاست که گفته‌اند: «الحجُّ عرفة» یا «الحَجُّ عرفات»؛- سنن ترمذی، ج 5، ص 214، ش 2975، عوالی اللئالی، ج 2، ص 93- این وقوف یکی از ارکان حج تمتّع است و در صورت تحقق نیافتن آن، حج محقق نمی‌شود.
[1] - علل الشرایع، ج 2، ص 436
[1] - علل الشرایع، ج 2، ص 436
[1] - در شمال شرقی عرفات، «جبل‌الرحمه» قرار دارد. این کوه مستقل از کوه‌هایی است که منطقه را در حصار خود گرفته‌اند. در قرن ششم هجری، جمال الدین اصفهانی وزیر موصل و شام، از پایین تا بالای کوه را پله ساخت تا صعود به آن آسان شود. گفتنی است در فقه شیعه، در زمان وقوف- در روز نهم ذیحجه از ظهر شرعی تا مغرب شرعی است- صعود به کوه عرفه کراهت دارد. روایت شده است که رسولخدا (ص) خطبه حجّةالوداع را بر فراز این کوه ایراد کرد.؛ درباره عرفات بنگرید: فصلنامه «ميقات حج»، ش 12، صص 162- 142
[1] - به نقل از کتاب کتیبه های محبت، نوشته سید حسین اسحاقی ص: 96
[1] - درکتب شیعه روایات معتبری از رسول اکرم صلی الله علیه وآله وسلم و ائمه علیهم السلام وارد شده بر استحباب و فضیلت قنوت در تمام نمازها و ما شیعیان طبق آن روایات عمل می‌کنیم و قنوت را مستحب می‌دانیم و چون فضیلت بسیار دارد لذا در تمام نمازها قنوت می‌خوانیم ولی اهل تسنّن با اینکه در کتاب‌هایی که نزد خودشان صحیح و معتبر است روایاتی وجود دارد که رسول‌خداصلی الله علیه وآله وسلم در نمازها خصوصاً در نماز مغرب و عشاء قنوت می‌خوانده است. [صحیح بخاری، کتاب الوتر، باب 7 القنوت... ح 1001 تا 1004.] و مالکی‌ها و شافعی‌ها نیز طبق همان روایات حکم به استحباب قنوت در نماز صبح و در هر پیش آمد ناگوار نموده‌اند، [الفقه علی المذاهب الاربعة، ج 1، عدّ سنن الصلاة مجتمعة] در عین حال قنوت نمی‌خوانند و از فضیلت آن محروم هستند.
[1] - بحارالانوار، ج 95، ص 214، مستدرک الوسائل، ج 10 ص 22 و 26
