کیست که در وادی علم و عمل دستی حتی از دور بر آتش داشته باشد و این سرسلسله سلاله معرفت و عشق به اندیشه ورزی و قلم را بزرگ ندارد.
تاریخ را که ورق بزنی و صفحات زرین و سبز و سرخ زندگی عالمان شیعی را یادآور شوی، به روشنی، صلابت، مظلومیت و اوج، خواهی دید که این فرزانگان سپیدموی دانشجوی، تا چه حد و تا کجا بر عهد خویش با خدای زیبایی‌ها استوار ماندند و بر مصایب راه فایق آمده، در پروازی باشکوه در آسمان جان و آستان جانان، دلنواز ترین جلوه های عظمت و رشادت را رقم زدند.
آری؛ کیست که نام علامه حلی را بشنود و صبر و مقاومت و ممارست در راه فهم و خرد را در برابر خویش چونان تصویری نورانی و خطیر در تجلی نبیند.
او که جمال الدین بود و حسن.
دین را با همه ارزشها، معنویات و منویاتش می شد در جمالش به نظاره نشست و حسن فکر، رفتار، سیره و صورت را در وجود باهرالنورش به تماشا نشست.
عالمی ذوفنون و منشوری از علوم کثیره
او فقیهی بزرگ در جهان تشیع و در زمره علمایی بود که حق مطلب را در اصول، کلام، حدیث، تفسیر، منطق، فلسفه، ادبیات عرب، ریاضی، رجال و دیگر رشته ها, طناب مستحکم و استوار حق جویی و آگاهی و خرد را به جای آورد.
این تلاش‌های علمی و سعی و جهاد فکری تابدان حد بود که با وجود همه مضایق، دقایق و ظرافت‌های علمی و سختی‌های آن روزگار، از این عالم فرزانه در حدود یکصد کتاب برجای مانده که نورافشان حلقه عشاق معرفت و طالبان حقیقت است.
کتاب‌هایی در تراز اثر ارجمندش «تذکرة الفقهاء» که به درستی و راستی، معرفی کننده وجودی مستعد، نابغه ای متفکر و پژوهشگری بلندمرتبه در عرصه علم و عمل است.
این رادمرد عرصه وجود تربیت یافته محضر پدری بزرگوار، عالم و دوست‌دار رشادت و تربیت دینی است و از همین مجرا و در همین مجلا هم بود که از دامان پرمهر آن پدر چنین نوگلی رست، به شکوفایی رساند و جهانی را از شربت ناب و طهور فکر و خرد خویش، سیراب نمود.
سدید الدین یوسف ابن مطهر حلی که خود از اهالی دانش و اعزه فقهای مربی مرشد و مدیری موثر بود و توانست چنین فرزند برومند را به جامعه اسلامی تقدیم نماید.
گفته اند علامه حلی «هنوز به سن بلوغ نرسیده بود که به درجه اجتهاد رسید» و کار نگارش تألیفاتش را عمدتا در جوانی به سرانجام رساند.
آزادگی در فکر و دوری از جهالت تعصب
از جمله ویژگی‌های فکری و روحیات اخلاقی، علامه حلی نداشتن تعصب و نیز آزادگی اندیشه و بزرگی روحش دانسته اند و اینکه بر این عقیده بود که:
«تعصب داشتن گذشتگان، تنها و تنها مشکلات را بیشتر و پیچیده تر کرده است.»
علامه حلی در بیان بزرگان فکر و اندیشه در فرق مختلف، به عظمت، شوکت و بلندمرتبگی یاد می شود و در این وادی در بیان دیگران، سرّ دلبران به تمامی یادآور رشادت و رادمردی است.
«حافظ ابروی شافعی» می گوید که ایشان به هیچ وجه در مباحث، تعصب نداشت. «ابن حجر» او را به رهبر و مصنف شیعی تعبیر می کند و می گوید که آیتی از آیات الهی در هوش و ذکاوت است.
«صفدی» علامه را دانشمندی شیعی می‌داند که در حال پیاده و سواره، تصنیف می کرد.
می دانیم که شمار تألیفات علامه بسیار قابل توجه و به نوعی کم‌نظیر است.
اینکه فردی در طول مدت زندگیش آثاری را برجای گذارد که چه در کمیت و چه در کیفیت اگر بناباشد تعداد اوراق دستنوشته های او را بر روزهای عمرش تقسیم نماییم شاید به هر روز و ساعت بهره ای در رسد و در این میان نشانه های فهم و خرد و عظمت علمی، چونان مرواریدهایی در صدف وجود ذیجودش درخشندگی کند.
«سید بحرالعلوم»، در وصف علامه می گوید: علامه از زمره آن گروه از بنی آدم است که خداوند از هر خرمنی، بهره ای به او عطا کرده است.
از جمله اساتید ایشان می توان در شمار این بزرگان و فحول علمی، نام های بلندی را به نظاره نشست:
1- پدر بزرگوارش، سدید الدین یوسف
2- خواجه نصیرالدین طوسی
3- برهان الدین نسقی
4- دایی اش؛ محقق حلی، نجم الدین حلی
5- شمس الدین محمد کیشی
6- غرالدین ابوالعباس واسطی
7- سید علی بن طاووس
8- تقی الدین صباغ کوفی
9- ابن میثم بحرانی
10- سید احمد بن موسی طاووس
11- جمال الدین ایاز نحوی
و در گروه شاگردان مبرز و شاخص علامه نیز می توان ردی نورانی از عالمان ربانی را برشمرد:
1- فرزندش، ابوطالب محمد فخرالمحققین
2- جمال الدین ابوالفتوح بن علی آوی
3- سراج الدین حسن بن بهاءالدین سرابشنوی
4- سید محمد بن قاسم معیه
5- عمید الدین و ضیاءالدین اعرجی حسینی
و آنک آثار و تألیفات برجسته و پرشمار و گهرآسا و ارزنده این مرد دینی و عالم آیینی و حکیم معنوی که سیاهه ای عزیز و عظیم و پرجلال و جبروت است در تاریخ علم دین:
1- منتهی المطلب فی تحقیق المذهب
2- تبصرة المتعلمین فی احکام الدین
3- تحریر الاحکام الشرعیه علی مذاهب الامامیه
4- قواعدالاحکام فی معرفة الحلال و الحرام
5- کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد
6- منهاج الکرامه فی معرفة الامامه
7- نهج الحق و کشف الصدق
8- الباب الحادی عشر
9- النکت البدیعه فی تحریر الذریعه
10- تهذیب طریق الوصول الی علم الاصول
11- ایضاح المقاصد
12- الاسرار الخفیه فی العلوم العقلیه
آری؛ اینک و پس از این تورق تاریخی و گل‌گشت معنوی در بوستان یاد و خاطره علمای ربانی، می توان بر آن کلام اول صحه ای دوباره گذاشت که که نام علامه حلی یادآور صبر و مقاومت و ممارست در راه فهم و خرد است که همه جد و جهدش بر این بود تا دین را با همه ارزشها و معنویات و منویاتش در حسن فکر و رفتار و سیره و صورت خویش به تجلی دراورد تا بتوان در وجود باهرالنورش به تماشاگه راز نشست.
و سرانجام در شب 21 محرم سال 726 هـ.ق، پس از گذشت 78 سال از عمر جهادگرانه این مرد معرفت پیشه، در شهر حله، عالم فانی هجرت نمود و به سرای باقی و دیدار یار در ملکوت اعلی شتافت.
پیکر مطهرش را در جوار حرم امیرالمومنین علی (ع) به خاک سپردند.
خدایش بیامرزاد و راه و روش و منش و فکرش هماره زنده و تپنده و در تجلی و پررهرو باد!
*پی نوشتها:
دائرة المعارف تشیع
الذریعه
روضات الجنات
اعیان الشیعه
