سرویس علمی فرهنگی خبرگزاری «حوزه»، در این نوشتار پاسخ به این سوال که آیا شاگردان امام صادق (علیه‌السلام) تمام مطالبی که آن حضرت می فرمود را می نوشتند؟ آن ها از چه ابزاری برای نوشتن استفاده می کردند؟ را منتشر می کند.
پاسخ: در صدر اسلام خواندن و نوشتن در عرب معمول نبود و به ندرت یافت می شد و با توجه به تشویق های فراوان قرآن و رسول خدا (ص)، کم کم خواندن و نوشتن رواج گرفت.
البته متأسفانه بعد از وفات رسول خدا (ص) با منع از نوشتن و گفتن حدیث و سخن پیامبر (ص)، در این جریان وقفه ای ایجاد شد تا این که کم کم این منع سست شد و بالاخره عمر بن عبدالعزیز اموی در زمان امام سجاد (ع) دستور کتابت سنت نبوی (ص) را صادر کرد. (البته شیعه از همان زمان رسول خدا (ص) و بعد از ایشان به نقل و کتابت همت داشت؛ ولی با توجه به منع شدید، این کار را مخفیانه و با رعایت اصول حفاظتی انجام می داد.)
زمان امام باقر (ع) و امام صادق (ع) دوران اوج نقل و کتابت حدیث بوده است و این دو امام بزرگوار در ترویج اسلام ناب در ابعاد معرفتی، اخلاقی و فقهی تلاش بسیار کردند و شاگردان مخلص آن دو امام (ع) هم در ثبت و نوشتن احادیثی که از آن دو بزرگوار می شنیدند، تلاش فراوان داشتند و بیشتر کتب اولیه حدیث شیعه که به "اصول اربع مأۀ؛ اصول چهارصدگانه" معروف اند، در این دوران نوشته شد و منابع جوامع روایی، همچون کتاب کافی، همین اصول اربع مأۀ گشتند.
البته طبیعی است که شاگردان به تناسب روحیه خود و در زمینه ای که علاقه و تخصص داشتند، احادیثی که از امام می شنیدند، را ثبت می کردند و بسیاری از نوشته های فراوان آن شاگردان از امامان با توجه به خفقان شدید عباسی از بین رفت و شاگردانی هم ناباب شدند و به دست بردن در احادیث همت گماردند و امامان هم درصدد راه یاددادن و القای اصول بودند تا شیعیان، خود به استنباط از قرآن و سنت سوق یابند.
این گونه نبود که امامان (ع) توانسته باشند افراد و گروه هایی را برای کتابت احادیث سازمان دهی کنند و کار را بین آن ها تقسیم نمایند و... خفقان حکومت طولانی عباسی اجازه این سازمان دهی ها را نمی داد و امامان (ع) برحسب مقدورات اقدام می کردند.
این که نوشت افزارهای زمان امام صادق (ع) چه بوده، را باید با مراجعه به کتاب های تاریخی به دست آورید.
در مورد نوشت افزارهای زمان رسول خدا (ص) برای کتابت وحی و سنت آمده:
قرطاس (کاغذ)، قلم، مداد (به معنای مرکب)، صحف (برگه هایی از کاغذ که روی آن نوشته شده)، سجلّ (نوشت های لوله شده)، رَقّ (پوست نازکی که روی آن می نوشتند).
عُسُب؛ جمع عسیب به قسمت پهن جریده و شاخه نخل که برای نوشتن بر روی آن استفاده می شد و "لخاف" جمع لخفه، به سنگ های سفید و نازک و "رقاع" جمع رقعه، به برگ پهن درخت و گیاه یا به پوست گفته می شد که این ها هم مورد استفاده قرار می گرفت. (1)
پی نوشت ها:
1. پژوهشی در تاریخ قرآن، ص 216 به نقل از: الفهرست، ص36 و الاتقان، ج1، ص99.
منبع: مرکز ملی پاسخگویی به سؤالات دینی.
