به گزارش خبرگزاری «حوزه»، نشریه علمی-فرهنگی رهنامه پژوهش به تولید، جمع آوری و انتشار مطالب اختصاصی طلاب و فضلا می پردازد که در شماره های گوناگون به ارائه مطالب این نشریه خواهیم پرداخت.
* معجم رجال الحدیث و ارزش آن | آیت الله مسلم داوری دولت آبادی
اشاره
آیت الله خویی در اواخر دو نگرش جدید پیدا کردند؛ یکی اختصاص توثیقات کامل الزیارات به مشایخ ابن قولویه فقط، نه تمام سند که قضیه آن مفصل است. دوم، روش تعویض یا تبدیل سند که این حقیر آن را به ایشان ارائه دادم و ایشان قبول نمودند و حتی فرمودند برای من یک جدول از افرادی که شیخ یا نجاشی در تمام کتب و روایات آنها طریق صحیح دارند تهیه کنید و در اواخر درس فقه به آن عمل می‌کردند.
سؤال: حقیقتا علم رجال در حوزه شیعه با تالیف معجم رجال الحدیث وارد دوران جدیدی شد. درباره تالیف کتاب توضیحی بفرمایید؟
پاسخ: همان‌طور که اشاره فرمودید تالیف معجم رجال الحدیث در علم رجال و حدیث یک تحول و ابتکار به شمار می‌رود. هر‌چند در زمان‌های سابق کتب رجالی مهمی تصنیف و تالیف شده است، ولی جامع بودن و شمولیت این کتاب از چند نظر مورد اهمیت خاص است:
۱ـ ضبط تمام روات کتب اربعه با عناوین مختلف و ثبت هر کدام از آنها در محل خود، با لحاظ راوی و مروی‌عنه که به ترتیب منسجم و ترتب به حروف تهجی می‌باشد و این امر بی‌سابقه بوده است. هر‌چند جامع الرواه خواسته این کار را بکند ولی به‌طور ناقص مانده است و البته این جمع‌آوری و ترتیب در آن زمان که وسایل رایانه و کامپیوتر نبود بسیار سخت و مهم بوده به‌طوری که در یکی از ملاقات‌های دو آیات عظام خویی با حکیم رحمهما الله تعالی همین مساله مطرح می‌شود. جناب آقای حکیم می‌فرماید مگر می‌شود این همه روات را جمع‌آوری کرد که جناب آقای خویی می‌فرماید بله ما این کار را کردیم و جمع‌آوری نمودیم.
۲ـ آقای خویی تطبیق روات را با آنچه در کتاب‌های معتبر رجالی مانند رجال کشی و رجال نجاشی و رجال و فهرست شیخ طوسی و رجال برقی آمده، انجام داده و بحث ها و نظریات مختلفی که درباره هر راوی بوده را گردآوری و تحلیل کرده تا به توثیق و تضعیف و یا جهالت راوی برسد.
۳ـ استقصاء و بیان موارد اختلاف کتب اربعه با یکدیگر در اسناد از صحبت شخص معنون یا راوی یا مروی‌عنه آن و ملاحظه نسخ مختلف کتب و بالاخره حکم به صحت یا ترجیح بعض آنها بر بعض دیگر و همچنین اختلاف نسخه در یک کتاب از کتب اربعه به‌طور مستقل یا در ذیل اختلاف کتب ذکر شده است و ترجیح یا صحت نسخ هم بیان شده است و البته شرح و بسط اموری که ذکر شد دقت بیشتری را می‌طلبد و اینها اموری است که سبب اهمیت این کتاب شده است.
سؤال: وضعیت علوم حدیث و رجال را در حوزه چگونه ارزیابی می‌کنید؟
پاسخ: بسیار خوب و امید‌وار کننده است و کتبی در این زمینه تالیف و مورد استفاده قرار گرفته و ان شاء الله ادامه دارد.
سؤال: نجاشی در مورد کلینی عبارتی دارد که ظاهرا در مورد کسی این عبارت را نیاورده است (اوثق الناس بالحدیث). اگر تنها با تصحیح سندی به روایات کافی نگاه کنیم بسیاری از آنها ضعیف‌السند می‌شوند آیا می‌توان گفت ملاک کلینی فقط سند نبوده است و برای وثوق به جهات دیگر هم توجه داشته است؟
پاسخ: نجاشی در مورد محمد بن مسلم هم این کلمه را ذکر نموده است. ولی ما راه‌هایی را در علم اصول ذکر نموده‌ایم که حتی با لحاظ سندی هم می‌توان کثیری از روایات کافی را تصحیح نمود که بعض از آنها را جناب حجت‌الاسلام دکتر راغبی در پایان‌‌نامه‌ای که تحت اشراف اینجانب بود تالیف نموده‌اند و بسیار مورد تحسین لجنه داوران قرار گرفت و امتیاز کامل را آوردند. در کتاب اصول علم رجال ما شش معیار برای تصحیح روایات کافی ذکر نموده‌ایم که اگر آنها مورد عمل واقع شودجل روایات کافی را با آنها می‌توان تصحیح نمود. البته قسمتی از این معیارها راجع به تصحیح سند و قسمتی راجع به راه‌های دیگر است.
سؤال: آیا فقط عمل اصحاب و توثیقات عام راه جبران احادیث ضعیف السند هستند؟
پاسخ: عمل اصحاب مورد خلاف است ولی توثیقات عامه یکی از راه‌های تصحیح احادیث است و راه‌های دیگری هم هست. پنج راه یا بیشتر که مشروحا در کتاب علم اصول رجال بیان نموده‌ایم.
سؤال: آیا می‌توان برای نقل روایت به کتاب وسائل الشیعه اکتفا کرد و برای سند به معجم رجال الحدیث؟
پاسخ: کتاب وسایل الشیعه کتاب بسیار ارزشمند و مفیدی است ولکن احتیاطا به کتاب مستدرک الوسائل هم مراجعه شود و اما کتاب معجم رجال الحدیث بسیاری از طلاب از من سوال نموده‌اند، در جواب گفته‌ام بلی می‌توان اکتفاء نمود ولی با ملاحظه کتاب اصول علم رجال که در واقع این کتاب راه‌های تصحیح روایت را نشان می‌دهد که در معجم بیان نشده است.
سؤال: آیت الله خویی در پایان عمر شریفشان چه نگرش‌های جدیدی در علم رجال پیدا کردند؟
پاسخ: آیت‌الله خویی در اواخر دو نگرش جدید پیدا کردند یکی اختصاص توثیقات کامل الزیارات به مشایخ ابن قولویه فقط، نه تمام سند که قضیه آن مفصل است. دوم، روش تعویض یا تبدیل سند که این حقیر آن را به ایشان ارایه دادم و ایشان قبول نمودند و حتی فرمودند برای من یک جدول از افرادی که شیخ یا نجاشی در تمام کتب و روایات آنها طریق صحیح دارند را برایم تهیه کنید و در اواخر درس فقه به آن عمل می‌کردند.
سؤال: منهج و روش شما و آیت الله خویی معیار مباحث رجالی است؟ برای حضرتعالی بعد از معجم رجال الحدیث چه دیدگاه‌های جدیدی در رجال ایجاد شده است؟
پاسخ: حقیر هم همان روش و دیدگاه حضرت استاد را معیار می‌دانم. لکن به اضافه راه‌های دیگری که می‌توان روایات را با آنها تصحیح نمود و غالب این نظریات و راه‌ها را که در مباحث فقهیه خصوصا در شرح رسائل به نام الدلائل ذکر شده می‌توان پیدا نمود.
