به گزارش خبرگزاری «حوزه»، کتاب «دروغ» اثری از مرحوم آيت الله سيد رضا صدر است که در آن، نکاتی زیبا و قابل استفاده پیرامون موضوع دروغ آمده و «حوزه نیوز» منتخبی از این نکات را در شماره های گوناگون تقدیم علاقمندان می نماید.
* دروغ هاى روا
- گناه در اسلام
در گذشته معناى گناه روشن گرديد. اكنون شايسته است كه بحثى كوتاه دربارهگناه بشود. گناهانى را كه دين اسلام، حرام و ناروا قرار داده است بر دو گونه اند:
دستهاى گناهانى هستند كه خود به خود، مصداق زشتى و ناپسندى هستند: آدمكشى، دزدى، خيانت هاى ناموسى و مانند اينها كه فطرت بشرى از آنها بيزار است.
دسته ديگر، گناهانى هستند كه مقدميت براى سياه كارى دارند و راه وصول به گناهان نخست را نزديك و آسان مىسازند.
- ناروايى دروغ
ناروايى دروغ و گناه بودنش، از نظر آن است كه در زمره دسته دوم قرار دارد.
در گذشته گفته شد كه دروغ، كليد ارتكاب گناهان است. بنابراين اگر دروغى براى جلوگيرى از گناه گفته شد يا ظلمى را از مظلومى دفع كرد، جان كسى را خريد، زيانى را از كسى برطرف كرد، ناروايى اش بر طرف مى شود و از زمره گناهان دسته دوم خارج مى گردد و كارش به جايى مى رسد كه پسنديده مى شود، زيرا داراى قبح ذاتى نبوده و قبح عرضى آن هم بدين وسيله بر طرف گرديده است.
- راستگوى دروغ گو
حضرت خليفه ششم امام جعفر صادق عليه السلام مى گويد:
«ايما مسلم سال عن مسلم، فصدق و ادخل على ذلك المسلم مضرة كتب منالكاذبين; (1)/ مسلمانى كه سراغ مسلمانى را از او بگيرند و راست بگويد و بر اثر سخنش زيانى به آن مسلمان برسد، در زمره دروغ گويان نوشته خواهد شد.»
يعنى گناه كار خواهد بود؛ يعنى آثار شومى كه دروغ داشت و آن را گناه قرار داده بود، اكنون سخن راست اين مرد، همان اثر را دارد و گوينده اش گناهكار مى باشد.
رفتارى كه حسن عقلى داشته باشد، اگر مقدميت براى جنايت و خيانت قرار گيرد، حسن آن بر طرف مى شود و نزد عقل ناپسند مى گردد.
- راست ناروا
حضرت رسول صلى الله عليه وآله فرمود: سه چيز است كه راستى در آنها زشت و ناروا مى باشد:
سخن چينى كردن؛ به شوهرى از زنش خبر دادن، خبرى كه خوش نداشته باشد؛ تكذيب كردن كسى را كه خبرى مى دهد. (2) .
سخن چينى، بدگويى هاى دو تن را به يكديگر رسانيدن و خيانت هاى يكى را به ديگرى گزارش دادن است. آيا نتيجه اين كار، جز آتش افروزى و خانمان سوزى است؟ در تاريخ كنونى و گذشته، چه جنايت ها بر اثر گزارش هاى سخن چينانرخ داده و چه بدبختى ها و بيچارگى ها دامن گير كسانى شده است.
سعادت و خوشبختى شوهر، به داشتن زنى است كه به آن دلخوش باشد، چنينمردى سعادتمند است و چنين زنى خوش بخت.
آيا خبر ناروايى از زنى به شوهرش دادن جز واژگون كردن كاخ سعادت دو بشر، بلكه دو خانواده مى باشد؟ چه فرزندانى چه پدر و مادرانى از اين كار شوم، بدبخت و بيچاره شده اند و به خاك سياه نشسته اند!
تكذيب كردن خبر كسى، آبروى او را بردن و با حيثيتش بازى كردن و به محبوب او تعدى و تجاوز نمودن است؛ اين خود ظلم و جنايت مىباشد، زيرا آبرو و حيثيتنزد بسيارى از مال و جان ارجمندتر و گرانبهاتر مى باشد.
- دروغگوى راست گو
حضرت صادق عليه السلام مى فرمايد:
«و من سئل عن مسلم فكذب وادخل على ذلك المسلم منفعة كتب عند الله منالصادقين; (3) / كسى كه مسلمانى را از وى بپرسند و دروغ بگويد و بر اثر دروغ او سودى به آن مسلمان برسد، نزد خدا در زمره راست گويان خواهد بود.»
دروغ او از دروغ ها جداست، زيرا نه تنها مقدمه براى گناه نيست، بلكه نيكوكارى و خدمت به خلق است. اين وقت است كه ناپسندى دروغ، بر طرف مى شود و سخنى سودمند و پسنديده خواهد بود.
اى خوش آن دروغى كه مسلمانى از آن سودى ببرد. در مثل آمده كه دروغ مصلحت آميز، بهتر از راست فتنه انگيز است. چه مصلحتى از سودرساندن به مسلمان بالاتر مى باشد؟ چنين كسى شايستگى دارد كه نزد خدا در زمره صادقان نوشته شود.
- دروغ هاى روا
پيغمبر عالیقدر فرمود: سه چيز است كه دروغ در آنها زيباست: نيرنگ در جنگ؛ وعده شوهر به زن؛ اصلاح ميان مردم.
مقصود از جنگ، جهاد در راه خدا و نبرد با كفر و مبارزه با ظلم و تعدى مى باشد. در زبان رسول صلى الله عليه وآله لفظ حرب، هيچ گاه براى جهانگيرى و انتقام استعمال نشده است و هميشه در نبرد حق با باطل به كار رفته است. نيرنگ در اين گونه نبردها، موجب نيرومندى حق و ضعف باطل مى شود، پس نيرنگ، زيبا و دروغش مستحسن است، چون سودمند است؛ لذا يكى از استثناهاى دروغ، دروغ در جنگ است؛ دروغ در جنگ به هر جورى كه ممكن باشد؛ هر چند براى تقويت روحيه سربازان باشد.
دومين مورد استثنا وعده شوهر به زن است. اسلام كاخ سعادت زناشويى را هميشه بر پا مى خواهد و براى حفظ اين كاخ كه خوشبختى دو تن يا بيشتر در آن مى باشد، وعده دادن دروغ را اجازه داده است. شوهر اگر بتواند تقاضاى زن را انجام بدهد، بهتر و اگر نتواند يا صلاح نداند، باز هم تلخى زندگى زن و شوهر را نخواسته، زن عواطفش لطيف است، نبايستى نوميد گردد و شكرآبى ميان دو همسر پيدا شود، پس اين دروغ براى بشر سودمند است.
سومين مورد استثنا، دروغ در اصلاح مى باشد. هرگاه ميان دو تن يا دو دسته، اختلافى باشد، بايستى كوشيد كه آن را برطرف ساخت. اسلام دوست مى دارد كه پيروانش در آسايش و يگانگى به سر برند و جنگ و ستيزى در ميان آنها نباشد.
رفع اختلاف ميان دو تن يا دو دسته به سود دو طرف و به سود جامعه مىباشد؛ دروغ براى چنين مقصد مقدسى زيباست. چه قدر پسنديده است كه كسى از دشمنى به سوى دشمنى خبر ببرد كه دشمنى ميان آن دو كاسته گردد، شايد كم كم دوست شوند و در آسايش و صميميت به سر برند.
از يكى از سخنان حضرت امام صادق عليه السلام استفاده مى شود كه دروغ در اصلاح اصلا دروغ نيست، نه آن كه دروغ مى باشد و روا، شايد منظور حضرتش از اين سخن، افاده تاكيد باشد.
آن حضرت مىفرمايد: سخن بر سه گونه است: راست؛ دروغ؛ اصلاح ميان مردم.
از وجود مقدسش توضيحى در باره اصلاح ميان مردم خواسته شد. در جواب چنين فرمود:
درباره كسى سخنى مى شنوى كه اگر به او برسد، سخت ناراحت مى شود. به او مى گويى كه از فلان درباره تو تعريفى شنيدم كه چنين گفت و چنان گفت. سخنى مىگويى كه درست بر خلاف آن چه شنيده اى باشد.
از اين كلام زرين، نكته اى استفاده مى شود و آن، اين است كه اصلاح، اختصاص به صورت اختلاف ندارد، بلكه مقصود از اصلاح، معنايى وسيع تر است و صورتى را مى گيرد كه ميان دو تن هيچ گونه اختلافى نباشد، ولى يكى از آن دو، چيزى درباره ديگرى بگويد كه اگر به گوش او برسد، ايجاد شكرآبى كند؛ در اين جا نيز اسلام اجازه مى دهد كه سخنى بر خلاف واقع گفته شود تا از پيدايش اختلاف جلوگيرى كند.
آرى، دروغ هم در دفع اختلاف زيباست و هم در رفع آن.
باز هم رسول خدا صلى الله عليه وآله فرموده: «لا كذب على مصلح; (4) / كسى كه مىخواهد اصلاح دهد، دروغ ندارد.»
- دفع شر ظالم
چهارمين موردى كه دروغ زيبا و پسنديده است، دروغى است كه بدان وسيله شر ظالمى دفع شود.
امام ششم مى فرمايد: دروغ، زشت و نكوهيده مى باشد، مگر در دو جا: دفع شر ستمگران و اصلاح ميان دو تن.
ناتوان و بيچاره اى نزد شما مخفى شده يا در گوشه اى پناهنده گرديده و شما مى دانيد، در اين وقت، قلدرى ستمكار، به سراغ او مى آيد و از شما نهانگاه او را مى پرسد، اگر راست بگوييد و او را معرفى كنيد، قبيح ترين زشت كارى ها را انجام داده ايد و در جنايت آن قلدر شركت كرده ايد؛ شايسته است دروغ بگوييد تا شر آن ستمگر را از آن ناتوان دفع كنيد.
دور نيست كه روايت شريف، اطلاق داشته باشد و اطلاقش شامل حال خود شخص نيز بشود، يعنى اگر كسى خود را در خطر ظالمى ببيند، جايز است كه دروغى بگويد و خويشتن را از آن خطر برهاند؛ اين هم چهارمين مورد از استثناهاى دروغ.
- قاعده كلى
به طور كلى هر جا كه دروغى گفته شود كه منظور از آن، دفع شر و زيانى از مسلمانى باشد، دروغ، زيبا و پسنديده مىشود؛ اين دروغ كليد گناهان نخواهد بود، بلكه كليد نيكوكارى و خدمت به خلق مى باشد. البته اينگونه دروغ، وقتى زيباست كه راست گويى ممكن نباشد، در اين صورت است كه گاهى دروغ حرام، واجب مىشود و راست، حرام مىگردد.
در مجله رسالة الاسلام قاهره، اين سخن را از اميرالمؤمنين عليه السلام نقل كرده بود:
«الكذب كله اثم، الا ما انفعتبه مسلما، او دفعتبه عن دين/ هر گونه دروغى گناه است، مگر دو دروغ: دروغى كه به مسلمانى سودى برساند، دروغىكه از دين، خطرى را دور كند.»
