به گزارش خبرگزاری حوزه، حجت الاسلام محمدحسین ایراندوست، مدیرمسئول مجله مطالعات فقهی فلسفی یادداشتی با موضوع «پیشرفت بشریت از نگاه امام کاظم (ع)» برای رسانه رسمی حوزه های علمیه ارسال کرده است:

برداشت و تفسیر پیشرفت فرد یا  جامعه، کاملا به نوع جهان‌بینی افراد بستگی دارد. انسانی که دارای جهان‌بینی مادی است، پیشرفت را صرفا یک حرکت مادی رو به جلو در زمینه دانش و ثروت و اقتصاد می داند. برای این افراد، نفسِ این حرکت، هدف است و توجهی به ارزشهای دیگر دینی و انسانی ندارد.   معیار این پیشرفت هم  افزایش آماری و کَـمّی است.  بنابر این پیشرفت یا « progress» در جهان بینی مادی معادل «پیشرفت دَر» است. و کاری به پیشرفت خود انسان و تعالی فاعلِ پیشرفت کننده ندارد. او پیشرفت در چیزهایی غیر خودش دارد مثل : «ثروت»، «اقتصاد» و...

در دیکشنری کمبریج «پیشرفت» چنین تعریف شده است :

«حرکت شخص به یک وضعیت بهتر، یا به یک موقعیت رو به جلو»    نگاه آنها به حرکت رو به جلو، کاملا مادی و در قلمرو محسوسات است. مثالهای کاربردی «پیشرفت دَر» که  این دیکشنری مطرح کرده، چنین است:

الف- طی چند سال گذشته پیشرفت در فناوری بسیار سریع بوده است. (پیشرفت در فناوری)

ب- من در زبان اسپانیایی پیشرفت زیادی ندارم. (پیشرفت در زبان اسپانیایی)

ج- دکتر گفت که بیمار پیشرفت خوبی داشته است (پیشرفت در سلامتی جسمانی)

د- انتخابات آزاد اخیر گام بعدی در پیشرفت کشور به سوی دموکراسی است. (پیشرفت در دموکراسی)

هـ - خدمه قایق بادبانی گفتند که آنها پیشرفت نسبتاً کندی دارند. [۱]

گویا حرکت مورد (هـ) که کاملا یک حرکت مکانی و فیزیکی رو به جلوست. در دیگر پیشرفتها هم ملاک است. شما کافی است در چیزی مثل علم، فنآوری، ثروت، اقتصاد، جلوتر باشید  و کمیت آنها برای شما افزایش یابد. این پیشرفت شماست. همین و بس. خودتان و تعالی نفس و روح و ذهن شما محل بحث نیست.

معیارهای پیشرفت مادی

این معیارها در سند «اهداف توسعه هزاره» آمده است. این بیانیه  در سال ۲۰۰۰ در سازمان ملل بر سر آن‌ها توافق شد، اهداف توسعه هزاره ( Millennium Development Goals)  هشت آرمان است که باید به آن‌ها تا سال ۲۰۱۵ دست یافته شود. اگرچه برخی معیارها مطلوب است. ولی همه این آرمانها و معیارها مادی است و یکی از  از آنها یعنی آرمان سوم، با تعالی انسان مغایرت دارد:

آرمان ۱: از بین بردن فقر شدید و گرسنگی

آرمان ۲: دست یافتن به آموزش ابتدایی همگانی

آرمان ۳: گسترش و ترویج برابری جنسیتی و توانمندسازی زنان

آرمان ۴: کم کردن مرگ کودکان

آرمان ۵: بهبود سلامت مادران

آرمان ۶: مبارزه با ایدز، مالاریا، توبر کلوز و دیگر بیماری‌ها

آرمان ۷: تضمین پایداری محیط زیست.

آرمان ۸: گسترش مشارکت جهانی برای توسعه و پیشرفت[۲]

علاوه بر معیارهایی که در سند «اهداف توسعه هزاره» بیان شد، غالب متفکران مادی این معیارها را برای پیشرفت مطرح کردند:

۱- افزایش ثروت:

بسیاری از متفکرین اقتصادی، پیشرفت را برابر با انبوه محصولات وطنی و ارائه‌ی کالا و خدمات بیشتری برای هر فرد در کشور  می‌دانند و آن را پیشرفت قلمداد می‌کنند. و معتقدند افزایش کمّی درآمد،  موجب راحت‌تر شدن زندگی مردم، آسایش بیشتر، گزینه‌های بیشتر، و افزایش تمایل به تفریح و لذت می‌شود. و این معیارهای پیشرفت است

۲-  کاهش مرگ نوزادان و مادران

آرمان پنجم سند پیشرفت و توسعه هزاره، که بهبود وضعیت سلامت مادران را در حوزه گسترده بهداشت باروری در بر می گیرد چند نشانگر مشخص دارد. نخستین نشانگر نرخ مرگ و میر مادران ناشی از عوارض بارداری و زایمان در ۱۰۰ هزار تولد زنده است که باید در فاصله سال‌های ۲۰۱۵-۱۹۹۰ تا سه چهارم کاهش یابد. آرمان پنجم هم به کم کردن مرگ کودکان باز می گردد، این معیار متوجه  کم کردن دو سوم از نرخ مرگ و میر میان کودکان زیر پنج سال است. یعنی نگاه مادی و آماری و کَـمّی است.

۳- افزایش طول عمر

نتیجه همان معیارهای قبلی و آرمانهای سند «اهداف توسعه هزاره» همین است.

۴- کاهش بی‌سوادی

وقتی طبق شاخصه های آرمان دوم، این تأمین و تضمین تحقق یافت که  تمام پسران و دختران بتوانند تمام پایه‌های مقطع ابتدایی را بگذرانند و ضریب خالص ثبت نام در آموزش ابتدایی افزایش آماری و کَـمّی یابد و برابر شاخصه سوم نرخ باسوادی سنین ۱۵ تا ۲۴ سال، مردان و زنان افزایش یافت، طبیعی است که بیسوادی هم کاهش می یابد.

ضمن تاکید بر مطلوب بودن برخی آرمانهای سند مذکور، دقت می شود که همه نگاهها بر افزایش آماری و کَـمّی است و همه آنها «پیشرفت دَر» است و روی تعالی و رشد معنوی و فکری اشخاص هیچ توجهی نشده است.

پیشرفت از نگاه حضرت امام کاظم (ع)

پیشرفت از نگاه امام کاظم (ع)   باید به خود فاعل و شخص پیشرفت کننده برگردد. پیشرفت انسان معلول تعالی شخص و رشد علمی و رشد عملی اوست، جامعه‌ای که خوب بفهمد و فهمیده‌ها را خوب عمل کند پیشرفت می‌کند، رشد علمی به ایمان برمی‌گردد و رشد عملی به عمل صالح  و در نگاه امام کاظم (ع)  ایمان و عمل صالح دو رکن پیشرفت هستند.

امام کاظم (ع) در روایتی فرمودند:

«الإمامُ الکاظمُ علیه السلام : مَنِ استَوی یَوماهُ فهُو مَغبونٌ، و مَن کانَ آخِرُ یَومَیهِ شَرَّهُما فهُو مَلعونٌ، و مَن لم یَعرِفِ الزِّیادَةَ فی نفسِهِ فهُو فی نُقصانٍ، و مَن کانَ إلی النُّقصانِ فالمَوتُ خَیرٌ لَهُ مِنَ الحیاةِ [۳]»

یعنی: هر که دو روزش برابر باشد، مغبون است و هر که امروزش بدتر از دیروزش باشد ملعون و از رحمت حق به دور است و هر که پیشرفتی در نفس و وجود خودش  نبیند در کمبود به سر برد و هر که در مسیر کاستی باشد، مرگ برای او بهتر از زندگی است.

این پیشرفت واقعی خود انسان است نه «پیشرفت دَر» که مستلزم  افزایش آماری و کَـمّی در چیزهایی غیرِ  انسان باشد.  

پیشرفت از نگاه امام کاظم (ع) دو رکن دارد:

۱- زیادت در نفس :  (به دلالت عبارت الزِّیادَةَ فی نفسِهِ)

این زیادت دیگر مقدار آماری و کَـمّی نیست. «زیادت» در کلام امام کاظم یک «کیفیت» است. همانطور که در قرآن کاربرد «زیادت» کیفیت است نه کمیت. در سوره توبه آمده است : «إِنَّمَا النَّسِیءُ زِیَادَةٌ فِی الْکُفْرِ» یعنی کفر دارای درجات و مراحلی است. یکی از مراحل کیفی آن «زیادت» است. بخصوص که این کلمه به «نفس» و روح اضافه شده است که قطعا منظور تعالی و پیشرفت کیفی شخصیت انسان است.

۲- شناخت و آگاهی از پیشرفت: (به دلالت عبارت مَن لم یَعرِفِ)

دومین رکن پیشرفت آن است که خود انسان از این تعالی و ترقی باخبر باشد و از درون بفهمد که ترقی و تعالی داشته است.

معیار پیشرفت از نگاه امام کاظم چیست؟

معیار اول : فاعل پیشرفت، دو روزش مساوی و برابر نباشد که مغبون است.

معیار دوم : فاعل پیشرفت،  امروزش بدتر از دیروزش نباشد. که از رحمت خدا به دور است.

از دیدگاه قرآن هم موضوع همینطور است. در نگاه قرآن، کسانی که بینش مادی دارند، پیشرفت را از نظر اقتصادی به پیشرفت اقتصادی و رفاهی و از نظر سیاسی به سیاست بازی می‌دانند. برای نمونه  وقتی قرآن در مورد پیشرفت و پیروزی فرعون سخن می گوید،  پیروزی و پیشرفت را در سیاست‌ بازی آن می‌داند و گفته‌ی آنها را چنین نقل می‌کند:

«قَدْ أَفْلَحَ الْیَوْمَ مَنِ اسْتَعْلَی[۴].»  یعنی :  هر که اهل استعلا و برتری‌طلبی بود به فلاح و رستگاری می‌رسد. این گروه با این ویژگی‌ها در برابر انبیا می‌ایستند و با آنها مبارزه می‌کنند؛ گرچه در مبارزه‌ی خود شکست خوردند؛ یعنی این دسته با همه‌ی امکانات مالی و پیشرفتهای مادی که بر آن افتخار می کردند، و با همه‌ی مکر و فریب و تزویر سقوط کردند.

 خداوند شکست پذیری «پیشرفت دَر» را چنین توصیف می‌فرماید:

«وَکَمْ أَهْلَکْنَا قَبْلَهُم مِّن قَرْنٍ هُمْ أَحْسَنُ أَثَاثًا وَرِئْیًا[۵] »ما بسیاری را پیش از این هلاک کردیم که هم از نظر اثاث و لوازم خانگی از لوازم بیشتری برخوردار بودند و هم از نظر برخورداری از مال و ثروت چشمگیرتر بودند.

یعنی این گروه همان معیارهای پیشرفت را داشتند. هم در تکنولوژی و فنآوری و هم در ثروت پیشرفت داشتند. اینها افرادی بودند که در دید مردم پیشرفته بودند و با چشمگیر بودن، مردم را متوجه خودشان می‌کردند و به عبارت دیگر، در گذشته عده‌ای بودند که از نظر «معیارهای پیشرفت» انسانهای  برخوردار بودند و هم به لحاظ مالی در معرض رؤیت مردم بودند، اما با وجود این هلاک شدند و این امکانات و ثروت، آنها را از سقوط و هلاکت حفظ نکرد. با این نگاه قرآنی است که امام کاظم فرمودند : «و هر که پیشرفتی در نفس و وجود خودش  نبیند در کمبود به سر برد و هر که در مسیر کاستی باشد، مرگ برای او بهتر از زندگی است.»