به گزارش خبرنگار خبرگزاری حوزه، کرسی علمی- ترویجی «زندگانی حضرت حمزه (ع) از دیدگاه شیعیان و اهل سنت» در قالب بیست و چهارمین پیش‌نشست همایش بین‌المللی حضرت حمزه (ع) به همت پژوهشکده علوم اسلامی و با همکاری مجتمع آموزش عالی تاریخ، سیره و تمدن اسلامی، پیش از ظهر امروز ۲۵ دی ماه ۱۴٠٠ به صورت حضوری و برخط در قم برگزار شد.
دکتر منصور داداش‌نژاد عضو هیأت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه که ارائه این نشست را برعهده داشت اظهار کرد: مشکل مهمی که برای تألیف کتاب در خصوص حضرت حمزه (ع) با آن مواجه بودیم محدودیت منابع و کتاب‌های تاریخی بود. قرن یک کتاب با این موضوع در قرن چهارم نوشته شده است که آن هم اکنون موجود نیست.
وی اضافه کرد: اغلب کتاب‌هایی که در دوره معاصر پیرامون حضرت حمزه (ع) نوشته شده است بر اساس هدف نویسندگان، وی به عنوان فردی دلیر و شهادت‌طلب معرفی شده و مخاطب این کتاب‌ها عموم مردم هستند.
عضو هیأت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه تصریح کرد: حجم بسیاری از کتاب‌هایی که در عصر حاضر پیرامون حضرت حمزه (ع) به چاپ رسیده است کم و قطع آن‌ها جیبی است که نشان می‌دهد منابع موجود پیرامون حضرت حمزه (ع) کم و غیر کافی است.
داداش‌نژاد عنوان کرد: مطالعات در زمینه حضرت حمزه (ع) در سه مرحله صورت گرفت که پنج رویداد کلی مربوط به قبل از اسلام استخراج شد.
وی پیمان‌هایی که با حضرت حمزه (ع) بسته شده است را یکی از رویدادهای مهم زندگانی ایشان در برهه قبل از اسلام دانست و گفت: این مسئله نشان می‌دهد که حضرت حمزه (ع) فرد مطرحی بوده که از خارج از مکه برای پیمان بستن به سوی او می‌آمدند؛ دو شاهد تاریخی نیز برای تصدیق این مهم پیدا شده است.
عضو هیأت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه اضافه کرد: پنج رویداد کلی نیز مربوط به زندگانی حضرت حمزه (ع) در زمان پس از بعثت پیامبر اکرم (ص) استخراج شد که پذیرش پیامبر (ص) و حمایت از ایشان، حضور در شعب ابی‌طالب و رفتن به عقبه منا از جمله این موارد است.
*تفاوت‌های منابع شیعی و سنی در خصوص حضرت حمزه (ع)
داداش‌نژاد با اشاره به تفاوت‌هایی که میان منابع شیعی و سنی در خصوص حضرت حمزه (ع) وجود دارد گفت: منابع شیعی عنوان کرده‌اند حمزه (ع) در سال دوم بعثت اسلام را پذیرفته و منابع سنی آورده‌اند که ایشان در سال ششم بعثت مسلمان شده است؛ زمان پذیرش اسلام توسط حضرت حمزه (ع) یکی از محورهای تفاوت میان منابع شیعی و سنی در این عرصه است.
وی بیان کرد: اساس پذیرش اسلام توسط حضرت حمزه (ع) یکی دیگر از محورهای تفاوت‌های میان منابع کهن شیعی و سنی است؛ در منابع سنی آمده است که وی بر مبنای حمیت یعنی برای حمایت از قوم و قبیله خود اسلام را پذیرفته است در حالی که امام سجاد (ع) فرموده است: «هیچ حمیتی به بهشت نمی‌رود مگر حمیت حمزة بن عبدالمطلب»؛ بر این اساس غیرتمندی و دفاع از حریم حق را اساس مسلمان شدن حضرت حمزه (ع) دانسته است.
عضو هیأت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه اذعان کرد: نقش مادر معاویه یعنی «هند بنت عتبه» در زمینه به شهادت رسیدن حضرت حمزه (ع) نیز مورد اختلاف میان منابع شیعی و سنی است. برخی منابع با توجه به اینکه سه تن از بستگان نزدیک «هند» یعنی پدر، برادر و عموی او در جنگ بدر کشته شده بودند انگیزه‌اش را برای انتقام قوی برشمرده‌اند. همچنین برخی منابع رابطه «زنا» را عامل تشویق «وحشی بن حرب» توسط «هند» در راستای به شهادت رساندن حضرت حمزه (ع) دانسته‌اند.
داداش‌نژاد با بیان اینکه لقب حضرت حمزه (ع) نیز در کتب شیعی و سنی به صورت متفاوت ظاهر شده است مطرح کرد: در کتاب‌های شیعی و کلام اهل‌بیت (ع) اغلب لقب «سیدالشهدا» به حضرت حمزه (ع) نسبت داده شده است ولی در اشعار مربوط به آن زمان این لقب ذکر نشده و همچنین منابع سنی لقب «اسدالله» و «اسد رسول‌الله» را به ایشان نسبت داده‌اند.
وی تشریح کرد: پیرامون سرنوشت قاتل حضرت حمزه (ع) یعنی «وحشی» در منابع سنی آمده است که وی بعدها یک فرد مرتد به نام «مُسیلمه» را کشت و این کفاره و جبران خطای او شد ولی منابع شیعی نه تنها نقش «وحشی» را در کشتن «مسیلمه» پررنگ نمی‌داند بلکه حتی تحقق این مسئله را جبران خطای وی محسوب نمی‌کند.
عضو هیأت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه عنوان کرد: روایت‌های مربوط به حضرت حمزه (ع) در طول تاریخ دچار تغییر شده‌اند و روایاتی که زیر تأثیر این روند قرار گرفته‌اند متعدد هستند.
داداش‌نژاد افزود: در منابع کهن شیعی مثلثی شکل گرفته است با نام امام علی (ع)، جعفر و حضرت حمزه (ع) که این مورد در جاهای مختلف به چشم می‌خورد.
وی با بیان اینکه در تفاسیر کهن شیعه و اهل سنت زیر ۲۹ آیه مختلف نام حضرت حمزه (ع) در بحث جری و تطبیق ذکر شده است اضافه کرد: زیر این آیه‌ها پنج الگو شناسایی شده است که یکی از این موارد امام علی (ع)، حضرت حمزه (ع) و عبیده در خصوص جنگ بدر بوده است و البته در برخی الگوها جعفر جایگزین عبیده شده است
عضو هیأت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه ادامه داد: در الگوهای دیگر که زیر ۲۹ آیه مذکور شناسایی شده است، انصار به الگوی اول اضافه شده‌اند؛ الگوی نخست قریشی بود و این روایات می‌خواهند با شکستن انحصار قریشی‌ها، انصار را هم مطرح سازند.
داداش‌نژاد بیان کرد: در سومین الگو، انصار خاص مانند حضرت حمزه (ع)، ابوذر و سلمان زیر پرچم امام علی (ع) یاد شده‌اند.
وی تصریح کرد: در چهارمین الگو به مرور به مطرح شدن پنج تن (ع) و ۱۲ امام (ع)، نام حضرت حمزه (ع) به اضافه اصحاب کساء یا حضرت حمزه (ع) و حضرت مهدی (ع) جزو رستگاران ذکر شده است.
عضو هیأت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه اذعان کرد: در پنجمین الگو هر چه نبوت پررنگ‌تر شده، نام حضرت حمزه (ع) کمرنگ‌تر شده است و این نشان می‌دهد شخصیت استقلالی وی زیر پرتو مسئله مهم‌تری قرار گرفته است.
داداش‌نژاد عنوان کرد: امام علی (ع)، امام حسن (ع) و امام حسین (ع) از حضرت حمزه (ع) به عنوان «سیدالشهدا» نام برده‌اند ولی در کلام امام سجاد (ع) و امام صادق (ع) «سیدالشهدا» دیگر لقب حضرت حمزه (ع) نیست که این زیر تأثیر شهادت امام حسین (ع) بوده است. حتی خاک مزار حضرت حمزه (ع) که تا قبل از شهادت امام حسین (ع) متبرک بوده نیز پس از شهادت امام حسین (ع) به مرتبه پایین‌تر نزول کرده و تربت امام حسین (ع) در مرتبه برتر قرار گرفته است.
*نقدهای وارده بر محتویات کتاب همایش بین‌المللی حضرت حمزه (ع)
دکتر محمد الله‌اکبری عضو هیأت علمی جامعة المصطفی العالمیه که نقد مطالب ارائه شده در این نشست را بر عهده داشت نیز در ادامه این جلسه اظهار کرد: مطالب گردآوری شده در این زمینه، نقاط مثبت فراوانی داشت که اصالت و اعتبار منابع، تعدد و تنوع منابع، توجه به ابعاد مختلف هر موضوع، جمع‌آوری مطالب زیاد با وجود کمبود منابع، پیوست نقد و بررسی به مطالب و همچنین تحلیل علمی در کنار چینش قرینه‌ها از جمله نقاط قوت این تحقیقات است.
وی با اشاره به نواقص احتمالی مطالب گردآوری شده پیرامون زندگانی حضرت حمزه (ع) عنوان کرد: این اثر در ابتدا باید تکلیفش را با خودش روشن کند یعنی اگر می‌خواهد به عنوان یک اثر علمی ظاهر شود باید خیلی از اشعار تاریخی از بدنه آن حذف شود و اگر می‌خواهد یک اثر ترویجی باشد باید این اشعار تاریخی ترجمه شود.
عضو هیأت علمی جامعه المصطفی العالمیه ادامه افزود: چند ضعف ساختاری نیز در پیکره این تحقیقات به چشم می‌خورد؛ نخست اینکه تقسیم‌بندی زمانی محور چینش مطالب قرار گرفته است که سبب می‌شود موقعیت اجتماعی حضرت حمزه (ع) و سایر موضوعات مربوط به زندگانی ایشان به صورت پراکنده در دوران مختلف سنی وی قرار گیرد در حالی که بهتر بود با تقسیم‌بندی موضوعی دسترسی به موضوعات مختلف را راحت‌تر کرد.
الله‌اکبری اضافه کرد: تفاوت زیاد حجم فصل‌های مختلف این کتاب، وجود برخی منابع ضعیف در میان منابع قوی و محکم و ضعف مستندات برخی از تحلیل‌ها و نقدهای درج شده از دیگر ضعف‌های ساختاری این کتاب است.
وی ادامه داد: همچنین لازم بود در بحث پیرامون تفاوت دیدگاه‌هایی که در خصوص حضرت حمزه (ع) در منابع شیعی و سنی آمده است مشخص شود کدام دیدگاه و منبع مربوط به اهل سنت و کدام مربوط به شیعیان است.
عضو هیأت علمی جامعه المصطفی العالمیه تشریح کرد: در تنظیم پاورقی‌های کتاب‌های تاریخی نیز ضروری است که ترتیب زمانی رعایت شود ولی در برخی از پاورقی‌های این کتاب چنیش‌ها مرتب نیست.
دکتر داداش‌نژاد در ادامه این برنامه در پاسخ به نقدهای مطرح شده به بدنه و ساختار این کتاب اظهار کرد: در تحقیق‌های موضوعی معمولاً تکرار محتوا به چشم می‌خورد به همین دلیل مطالب کتاب بر اساس تقسیم‌بندی زمانی تنظیم شد که از تکرار محتوا جلوگیری شود؛ هر چند می‌توان در ضمن تقسیم‌بندی زمانی مسائلی نیز به صورت موضوعی مورد توجه قرار گیرد.
وی بیان کرد: به نظر من منبع تاریخی بد وجود ندارد و اقتضا کار تاریخی این است که به همه منابع رجوع شود و استخراج سیر مطالب از دل کتاب‌های کهن صورت گیرد به همین دلیل به برخی از کتاب‌ها که به نسبت سایر منابع ضعیف‌تر هستند هم استناد صورت گرفته است.
عضو هیأت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه تصریح کرد: علت ترجمه نشدن اشعار موجود در کتاب این است که از سویی خودم به عنوان مؤلف کتاب از عهده ترجمه این شعرها برنمی‌آمدم و به دلیل فرصت کمی که در اختیار بود امکان رجوع به فرد متخصص هم نبود؛ از سویی دیگر نیز صرفاً چون حجم کتاب نیاز به افزایش داشت برای بالا رفتن شمار صفحات کتاب این اشعار درج شد و تشریح اشعار اهمیت چندانی نداشت و علاوه بر آن در این اشعار برخی مسائل مورد اشاره قرار گرفته است که نیاز به بررسی بیشتر دارد و در این کتاب قصد ورود به این مسائل نداشتم.
انتهای پیام / ۶۳ / ۳۱۳
