به گزارش خبرگزاری حوزه، آقایان محمد حسین صاعد رازی و وحید وفائی نکو در مقاله ای به موضوع «الزامات نظری و عملی آموزش و پرورش در تحقق اهداف گام دوم انقلاب اسلامی» پرداختند که متن آن بدین شرح است:
چکیده:
ابلاغ بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی سرآغاز و طلیعه حرکت جدیدی در افق روشن و امیدبخش انقلاب اسلامی است. این گام نو با نگاه کامل به گام گذشته و آسیب‌شناسی و ظرفیت شناسی و تحلیل دقیق، عالمانه و مجتهدانه مقام معظم رهبری، حضرت آیت الله العظمی خامنه‌ای مد ظله العالی است. برای تحقق اهداف این بیانیه، مهم‌ترین و محوری ترین امر، تعلیم و تربیت است که نهاد متولی آن آموزش است. این رسالت الزامات نظری و عملی‌ای دارد که در این پژوهش مورد بررسی قرار می‌گیرد.
هدف از این پژوهش تبیین الزامات این مهم برای ایفای نقش حقیقی آموزش و پرورش در طریق تحقق بیانیه است.
در کشف الزامات نظری و عملی، از روش تحلیلی تفسیر اندیشه در منظومه اندیشه استفاده شده است. یعنی از منظومه فکری برآمده از مجموع بیانات و مکتوبات مقام معظم رهبری مد ظله العالی در تحلیل استفاده شده است و احیانا تفصیل یافته است. البته در این اثر با توجه به اینکه بسیاری از اندیشه‌های مقام معظم رهبری خود تفسیر و تبیین و تفصیل مجتهدانه و خلاقانه و نوآورانه دیدگاه‌های امام خمینی ره هم می‌باشد، در برخی موارد به ایشان نیز آدرس داده شده است. در برخی از موارد هم از منابع همسو همچون شهید مطهری به عنوان شاهد استفاده شده است.
یافته این پژوهش نیز الزامات نظری و عملی‌ای است که آموزش و پرورش باید برای ایفای نقش در تحقق گام دوم رعایت کرده و اعمال نماید.
واژگان کلیدی: گام دوم، انقلاب اسلامی، آموزش و پرورش، تعلیم و تربیت، تربیت انقلابی
مقدمه:
از آنجا که حکومت اسلامی «حکومتی تربیت‌محور» است، تحقق اهداف هر یک از گام‌های آن جز در فرایند تربیت تحقق نخواهد یافت و بر این اساس در همه گام‌های نظری و عملی آن، آموزش و پرورش بنیادی‌ترین نقش و تأثیر را دارد.
در این راستا در این مقاله الزمات نظری و عملی تحقق اهداف گام دوم انقلاب اسلامی در آموزش و پرورش مورد بررسی قرار می‌گیرد.
مفهوم‌شناسی:
گام دوم:
این تعبیر، عنوانی است که آیت الله العظمی خامنه‌ای مد ظله العالی در بیانیه سالگرد چهلمین سال پیروزی انقلاب اسلامی، برای تعیین افق نظری و عملی پیش روی انقلاب اسلامی در چهل سال دوم، بکار برده‌اند.(آیت الله خامنه‌ای، بیانیه‌ی «گام دوم انقلاب»، تجدید مطلعی است که فصل جدید جمهوری اسلامی را رقم خواهد زد.
حکومت تربیت‌محور:
«حکومت تربیت‌محور» حکومتی است رویکرد اصلی همه اجزای حکومت از صدر تا ذیل، در برنامه‌ریزی‌ها و وضع قوانین و اجرا و همچنین در نظارت و مجازات و یا تشویق‌ها، مطابق با نظام جامع تربیتی توحیدی اسلام است. در این صورت در هنگام تزاحمات نیز نظام تربیتی اولویت‌ها و مرجحات را تعیین می‌کند و هیچ نهاد اقتصادی، سیاسی، امنیتی، اجتماعی، فرهنگی و ... از این امر مستثنی نیست. در این حکومت، حاکم یک مربی جامع اسلامی است و مردم به‌مثابه متربیانی هستند که حکومت وظیفه دارد شرایط لازم برای تربیت آنان را فراهم کند و موانع آن را برطرف نماید. در این صورت ایجاد امنیت، رونق بخشی به اقتصاد، تأمین بهداشت و ... همه و همه در جایگاه شرایط تربیت جزء اهداف غیری و واسطی حکومت خواهد بود. (نظریه حکومت تربیت محور در قرآن، صاعد رازی، محمد حسین، ۱۳۹۷، ص ۲۲)
هدف غایی این حکومت هدایت انسانها به‌سوی هدف غاییشان یعنی قرب الهی است و این امر تنها از فرایند تربیت توحیدی میسر خواهد شد. لذا تربیت توحیدی در این حکومت محوریت دارد. لذا از آن به حکومت تربیت محور تعبیر می‌شود.(نظریه حکومت تربیت محور در قرآن، صاعد رازی، محمد حسین، ۱۳۹۷، ص ۲۲)
آموزش و پرورش:
مقصود از آموزش و پرورش در این تحقیق، وزارتخانه آموزش و پرورش و همه نهادهایی است که به نحوی در حوزه صف و ستاد با آن مربوطند و در چارت سازمانی آن گنجانده شده اند و متصدی امر تعلیم و تربیت کودکان و نوجوانان در حکومت اسلامی هستند.(صاعد رازی، محمد حسین، گزارش راهبردی همکاری‌های حوزه و آموزش و پرورش، ص ۸)
تعلیم و تربیت:
در اصطلاح، «تربیت» عبارت است از «پرورش دادن»؛ به طوری که استعدادهای درونی که بالقوه در یک شیء موجود است، به فعلیت درآید و با ایجاد تعادل و هماهنگی میان آنها، متربی به حد اعلای کمال خود برسد. (مطهری، تعلیم و تربیت در اسلام، ۴۳؛ ر.ک: مصطفوی، ۴/ ۲۲)
تربیت به معنای رشد و نمو و حرکت هر شیء به سمت هدف و غایتی است که آن شیء کمال خود را باز می یابد و(تعلیم و تربیت از دیدگاه آیت الله خامنه‌ای حضرت آیت الله خامنه ای، ۵۳) در این فرایند، استعدادها در جهت سلامت جسمی، علمی و اخلاقی شکوفا می‌شود؛ لذا تربیت به معنای شدن و به شکل خاصی درآمدن است، که شامل تربیت های اخلاقی، دینی و ... می‌شود.(همان، ۵۵)
در ترکیب عطفی «تعلیم» و «تربیت»، تعلیم و تربیت فرآیندی تعالی‌جویانه، تعاملی، تدریجی، یکپارچه و مبتنی بر نظام معیار اسلامی است که به منظور هدایت افراد جامعه به سوی آمادگی برای تحقق آگاهانه و اختیاری مراتب حیات طیبه در همه ابعاد، زمینه‌های مناسب تکوین و تعالی پیوسته هویت ایشان را در راستای شکل‌گیری و پیشرفت جامعه اسلامی فراهم می‌آورد. (سند تحول بنیادین آموزش و پرورش، ۶)
الزامات نظری:
- شناخت اهمیت آموزش و پرورش و جایگاه آن در گام دوم انقلاب اسلامی
از مهم‌ترین نهادهایی که تأثیر فراوان بر تربیت کودکان و نوجوانان دارد، مدرسه و بطور کلی وزارت آموزش و پرورش است. آموزش و پرورش یک «کارخانه آدم‌سازی» است. (امام خمینی، صحیفه امام، ۷/ ۴۲۷) معلّم رکن اصلی مدرسه را تشکیل می‌دهد؛(امین زاده، فرهنگ تعلیم و تربیت اسلامی، ص۱۲۸) چرا که بعد از پدر و مادر، آموزگاران بیشترین نقش را در تربیت کودکان و نوجوانان بر عهده دارند (اسماعیلی یزدی، فرهنگ تربیت، ص۷۷) نقش معلم در جامعه نقش انبیاء (امام خمینی، صحیفه امام، ۹/ ۲۹۱) و شغل آنها شغل انسان‌سازی است. (امام خمینی، صحیفه امام، ۷/ ۴۲۷) او نه فقط با زبان؛ بلکه با سیره و روش و رفتارِ خود باید تربیت کند.(آیت الله خامنه‌ای، ۲۶/۱۲/۱۳۷۹)
از آنجا که خودسازی و تربیت به عنوان «هدف انقلاب» تلقی می‌شود.(آیت الله خامنه ای، ۱/۸/۱۳۷۰) مسئله‌ی آموزش و پرورش، از مسائل بنیادی انقلاب است.(آیت الله خامنه‌ای،۰۹/۰۲/۱۳۸۸)چراکه کودکان و نوجوانان در آینده مقدرات را به دست می گیرند و این قابلیت را دارند که مصلح اجتماعی شوند و یا دانشمندی برجسته و انسانی صالح و والا گردند.(آیت الله خامنه ای، ۱۳/۲/۱۳۹۱) بنابراین حساس ترین و مهم ترین بخش اداره ی کشور (آیت الله خامنه ای، ۲۶/۴/۱۳۸۱) و سنگ بنای آینده ی کشور آموزش و پرورش است (آیت الله خامنه ای، ۱۲/۲/۱۳۸۵) که در رأس مسائل کشور قرار دارد. (امام خمینی، صحیفه امام، ۱۵/ ۳۰۹)
در گام دوم نیز که مخاطب اصلی آن جوانان هستند، مسأله تربیت نمود دارد و آموزش و پرورش به عنوان نهاد متولی آن نقش اساسی را ایفا می‌کند.
- شناخت ظرفیت‌های آموزش و پرورش و نیازهای آن جهت ایفای نقش در گام دوم انقلاب اسلامی
شناخت ظرفیت‌ها: آموزش و پرورش ظرفیت های بسیار زیادی جهت ایفای نقش در تربیت نوجوانان و پیشبرد گام دوم انقلاب اسلامی دارد. برخی از این ظرفیت ها عبارتند از :
- در اختیار داشتن بهترین مخاطبین که بهترین نسل‌ها در بهترین ظرفیت زمانی هستند و در اختیار داشتن افراد جامعه، در حساس ترین مرحله‌ی زندگی.[۱]
- تولی آموزش عمومی کلیه‌ی آحاد جامعه.[۲]
- ارتباط گسترده با خانواده ها.[۳]
- تخصص و تجارب مفید در زمینه تعلیم و تربیت و علوم تربیتی.[۴]
- تربیت و آماده سازی ورودی های اقشار مختلف.[۵]
- بهره مندی از حدود ۳۰۰۰ طلبه استخدام آموزش و پرورش.[۶]
- اینکه هیچ امری در کشور در زمینه های مختلف علمی، تربیتی، اخلاقی و اعتقادی، جز با گذر از مسیر آموزش و پرورش نهادینه نمی شود.[۷]
- توجه ویژه رهبر معظم انقلاب.
- اتفاق نظر مسئولین وشخصیت های برجسته نظام در کلیه سطوح بر اهمیت آن.
- حضور نخبگان مستعد در امر تعلیم و تربیت در آن
- تجربیات اندوخته شده در چهار دهه اخیر در عرصه تربیت که می‌تواند چراغ روشنی فرا روی راه آینده باشد.[۸]
- ظرفیت‌ها و فرصت های موجود در اسناد بالادستی، همچون نقشه جامع علمی کشور،سند تحول بنیادین آموزش و پرورش، چشم انداز آموزش و پرورش در افق ۱۴۰۴.
در این میان سند تحول بنیادین ظرفیت بسیار بالایی دارد. مبانی نظری تحول بنیادین در نظام تعلیم و تربیت رسمی عمومی جمهوری اسلامی ایران، با رویکرد اسلامی تدوین و طراحی شد و بر اساس آن سند تحول بنیادین تنظیم گردیده است و در شرایط کنونی آموزش و پرورش سند مکتوبی در دست دارد که شیوهی تحول بنیادین در آموزش و پرورش را تعیین کرده است، تا با برنامه‌ریزی دقیق بر اساس بندبند آن اقدامات جدی و هدفمند صورت گیرد؛ زیرا مقصود از تحول بنیادین تحول شکلی که نیست. (آیت الله خامنه ای، ۱۳/ ۲/ ۱۳۹۱)این سند با کارشناسی‌های دقیق با رویکرد مقابله با سکولاریسم و تلقیات غلط، در ۱۵ جلسه شورای عالی انقلاب فرهنگی به تصویب نهایی رسیده است. (ر.ک: سند تحول بنیادین، ۱۳۹۰، مقدمه)
شناخت نیازها: علی رغم این ظرفیت‌ها نیازهای زیادی هم در آموزش و پرورش وجود دارد که باید در مسیر تحقق گام دوم تأمین گردد؛ لذا شناخت آنها لازم است. چنانکه مقام معظم رهبری در این خصوص تأکید دارند که ضعف برنامه‌ریزی در عرصه تربیت، یکی از چالش های اساسی است و مدیریت ضعیف مانعی بزرگ بر سر راه تربیت صحیح است؛ چنانکه علی رغم اینکه اقدامات زیادی در جهت تحول در نظام تعلیم و تربیت صورت گرفته است و ذیل سیاست‌های کلی علم و فناوری محورهایی در خصوص تحول درج گردیده (آیت الله خامنه ای، مکتوبات، ۲۹/۶/۱۳۹۳) البته سیاست‌های کلی ایجاد تحول در نظام آموزش و پرورش کشور ابلاغ شده است، (آیت الله خامنه ای، مکتوبات، ۱۰/۲/۱۳۹۲) و سند تحول بنیادین آموزش و پرورش تدوین شده است؛ اما تحول حقیقی در این نظام صورت نگرفته است. (آیت الله خامنه ای، ۳/۵/۱۳۸۶ و ۱۳/۰۲/۱۳۹۱)
بازخوانی وضعیت آموزش و پرورش در گام اول و شناخت نقاط قوت و ضعف: یکی از اقدامات نظری که برای ایفای نقش آموزش و پرورش در گام دوم باید مورد توجه قرار گیرد بررسی اقدامات و وضعیت آن در گام اول است، که در پرتو این بررسی نقاط قوت و ضعف احصا گردد و نقاط ضعف برطرف شده و نقاط قوت تقویت گردد.
اتخاذ مبانی صحیح بر اساس بیانیه گام دوم: برای حرکت صحیح در جهت تحقق بیانیه گام دوم لازم است مبانی متولیان امر مبتنی بر این بیانیه باشد و الا مسیر به انحراف خواهد رفت و اهداف محقق نخواهد گردید.
الزامات عملی:
- رعایت اصول گام دوم انقلاب اسلامی:
مقصود از اصول، بایدهای کلی ای است که باید در این ایفای نقش مورد توجه قرار گیرد. این اصول عبارتند از :
- تمرکز بر همت، هشیاری، سرعت عمل و ابتکار جوانان
- توجه به ظرفیت های طبیعی و انسانی کم نظیر و استفاده از فرصت های مادی بی نظیر کشور
- نگاه خوشبینانه به آینده و امید صادق و متکی به واقعیت های عینی (ر.ک: بیانیه گام دوم)
- برنامه ریزی راهبردی در عرصه‌های گوناگون مربوط به توصیه‌های عملی گام دوم:
- در عرصه علم و پژوهش
علم همچنان که در یک فرد عزت نفس و اعتماد به نفس می آفریند، در یک ملت هم عینا همین کار را می کند (بیانات ؛ سال ۸۳، ص ۲۳۱)علم علاوه بر این که ثروت و قدرت نظامی ایجاد می کند، اعتماد به نفس هم ایجاد می کند.( بیانات، سال ۸۴ ، ص ۲۰۱) لذا هر گامی که جوانان برای ارتقای علمی و عملی و اخلاقی‌ِشان برمی‌دارند، همچون گلولهای است که به سمت دشمن شلیک می‌کند؛ لذا دستیابی نسل جوانِ کارآمد این کشور به فناوریهای عظیم، دشمنان را میآزارد و رنج می‌دهد. (آیت الله خامنه‌ای، ۸/۵/۱۳۸۲) مقام معظم رهبری در دیدار با مسؤولان دفاتر نهضت سوادآموزی، رئیس و جمعی از مسؤولان ادارات شهربانی در باره اهمیت علم می‌فرمایند:
« برادران و خواهران نهضت سوادآموزی بدانند که در حال جهادند. به شهرها و روستاهای دورافتاده رفتن و درِ خانه‌ها را زدن و در مساجد کلاس تشکیل دادن و بدون چشمداشتِ احسنت و تشکری، علم و سواد را - که ارزنده‌ترین هدیه‌هاست - به مردم دادن، یک جهاد است. بی‌سوادی، برای همه‌ی جوامع انسانی یک لکه‌ی ننگ است؛ اما برای یک جامعه‌ی مسلمان انقلابی، در این دوران و عصر پُر زحمت که قدرت‌های بزرگ از بی‌سوادی و ناآگاهی مردم استفاده می‌کنند، بیشتر مایه‌ی ننگ است. نمی‌خواهم به بی‌سوادان اهانت بکنم؛ اما بی‌سوادی واقعاً لکه‌ی ننگی است. خود بی‌سوادان و در کنار آنان با سوادان، تلاش کنند که این لکه‌ی ننگ را بشویند. .... آن وقتی که در دنیا خبری از علم و سواد و درس و مشق و نشانه‌های تعلیم و تعلم وجود نداشت، اسلام و قرآن ما با «اقرأ» شروع کرد و به قلم و نوشته سوگند خورد و اسیر جنگی را در مقابل یاد دادن چند کلمه آزاد کرد. این، متعلق به چهارده قرن پیش است. همان کارهای اسلام و نبیّ‌مکرم ما (صلّی‌اللَّه‌علیه‌واله‌وسلّم) موجب شد که جامعه‌ی امّیِ عرب در زمانی که اروپای امروز هیچ خبری از علم و دانش نداشتند، دارنده‌ی بزرگترین دانشگاه‌ها و بزرگترین دانشمندان و فارابی‌ها و ابن‌سیناها و محمّدبن زکریاها و ابوریحان‌ها و دیگران و دیگران شود. یعنی در صدر اسلام، مبارزه‌ی با بی‌سوادی و تحریص و تحریض به علم و دانش، جامعه‌ی اسلامی را حدود هفت، هشت قرن از همه‌ی دنیای متمدنِ آن روز جلوتر برد. البته بعد ما رجعت کردیم، مسلمانان تنبلی کردند و کار ما به این‌جا رسید؛ ولی حالا می‌توانیم دوباره شروع کنیم. دوباره انقلاب شد، دوباره اسلام سر کار آمد و حالا دیگر بی‌سوادی معنی ندارد».[۹]
- در عرصه معنویت و اخلاق:
با توجه به آماده بودن قلب جوان[۱۰] دل بیآلایش او، هنگامی که با نور ایمان و فروغ اندیشهی عالمانه روشن شود گنجینهئی الهی است که فرآوردههای آن، خود جوان و جامعه را بهرهمند میسازد[۱۱]. بر این اساس ایمان و هویت اسلامی و انقلابی و پایبندی به آن اولین اصل از اصول انقلاب اسلامی است[۱۲] و جوان مومن انقلابی نیز باید با تکیه بر نیروی ایمان مسیر انقلابی گری را در پیش بگیرد[۱۳] زیرا جوانی که دلش از ایمان و توکل به خداوند استوار باشد با اقتدا به سید الشهدا از کمی عِده و عُده در مقابله با بیگانگان هراس ندارد.[۱۴]
اخلاق نیز روح دین است؛ اخلاق انسانی برای هر انسانی روح دینداری او است: بُعِثتُ لِاتَمّمَ مَکارِمَ الاخلاق؛ مکارم اخلاق ، یعنی انسان صبور باشد، متین باشد، باانصاف باشد، خوش ذات باشد، نسبت به مردم خیرخواه باشد، خدوم باشد، اهل کار باشد، مبتکر باشد، پیشرو باشد، تنبلی نکند؛[۱۵] یعنی حلم و بردباری، صبر و مقاومت، صدق و صفا، شجاعت و فداکاری، طهارت و پاکدامنی[۱۶]. پس، باید ایمان و اخلاق اسلامی را به اعماق روح رساند و آن تحول واقعی که دین برای آن میآید یعنی تحول واقعی در نفوس انسانها و تطهیر و تزکیهی این نفوس انجام بگیرد.[۱۷]
البته آموزش و پرورش برای گسترش ایمان و اخلاق باید از حوزه های علمیه کمک بگیرد و حوزه‌های علمیه به عنوان اصلی‌ترین پایگاه اندیشه‌ای و تبلیغی دین، نقش تاریخی و بی‌بدیل خود را در زمینه‌ی تعلیم و تربیت، به معنای موسّع خود، دوباره بازیابند. لازمه‌ی انجام این رسالت مهم آن است که حوزه در عرصه آموزش و پرورش، تحرّک بیشتر و حضور فعّال داشته باشد. (آیت الله خامنه ای، ۲/۸/۱۳۸۹) و نیروهایی را تربیت کنند که توانایی تأثیرگذاری و جهت‌دهی صحیح فرهنگی در آموزش و پرورش را داشته باشند. (آیت الله خامنه ای، ۱/۸/۸۹)
- در عرصه اقتصاد
متربی باید با جایگاه ثروت و امکانات اقتصادی(معیشت) در سعادت اخروی انسان و تأثیر سوء دنیازدگی بر حیات اخروی انسان(آیت الله خامنه‌ای، ۲۱/۰۳/۱۳۸۳ و ۰۱/۰۱/۱۳۹۳) آشنا شود و دستورات الهی در مورد مناسبات معیشتی و شناخت بایدها و نبایدهای صادرشده از جانب حضرت حق در حوزة اقتصاد(حکیمی، «الحیات»، ج۳، ص۹۳) را بشناسد؛ به طوری که برای ثروت و مال ارزش ذاتی قائل نباشد(آیت الله خامنه‌ای، ۱۲/۲/۱۳۸۰) و خدا را مالک حقیقی ثروت‌ها و امکانات دانستن(حکیمی، «الحیات»، ج۳، ص۷۹) و معیشت را تنها بعدی از زندگی بداند و زندگی را در اقتصاد منحصر نداند.(آیت الله خامنه‌ای، ۱۲/۲/۱۳۸۰؛ ۱۶/۸/۱۳۸۷)
دغدغه‌مندی نسبت به قرار نگرفتن ثروت و مال به‌عنوان هدف مستقل از آخرت در حیات خویش و انزجار از مال و ثروت بازدارنده از سعادت اخروی(احساس مسئولیت در محور قرار گرفتن رضایت الهی در مناسبات اقتصادی) (آیت الله خامنه‌ای، ۲۰/۳/۱۳۷۱؛ ۱۳/۱۲/۱۳۷۲) و احساس مسئولیت نسبت به ترویج آخرت‌گرایی در فعالیت‌های اقتصادی جامعه و مبارزه با فرهنگ دنیازدگی در میان دیگران(امام خمینی(ره)، «صحیفه نور»، ج۲۱، ص۸۶ و آیت الله خامنه‌ای، ۱۵/۱۰/۱۳۷۳) نیز در این ساحت باید ایجاد شود.
او باید بتواند از مال و ثروت در خدمت سعادت اخروی و عمل به بایدها و نبایدهای صادر شده از جانب حضرت حق در مناسبات و تعاملات اقتصادی(حکیمی، «الحیات»، ج۳، ص۹۳) استفاده کند و در کسب معاش و رعایت تناسب در پرداختن به امور اقتصادی از افراط و تفریط بپرهیزد(آیت الله خامنه‌ای، ۲۸/۳/۱۳۷۰؛ و محمدرضا حکیمی، «الحیات»، ج۳، ص۲۷۳) و برای نهادینه کردن فرهنگ آخرت‌گرایی در فعالیت‌های اقتصادی جامعه و مبارزه با فرهنگ دنیازدگی در بین دیگران تلاش کند.( امام خمینی(ره)، «صحیفه نور»، ج۲۱، ص۸۶، و آیت الله خامنه‌ای، ۲۲/۴/۱۳۷۱)
او باید کار و تلاش را برای تأمین معیشت(آیت الله خامنه‌ای، ۴/۲/۸۷) انتخاب آگاهانه‌ی شغل، متناسب با توانایی و علائق خود و نیاز جامعه و مبتنی بر نظام معیار(جمعی از نویسندگان، «فلسفة تربیت در جمهوری اسلامی ایران(سند ملی آموزش و پرورش)»، ص۹۷) و تدبیر اقتصادی برای مدیریت معیشت خانواده(حکیمی، «الحیات»، ج۴، ص۳۵۵) را بیاموزد و از بیکاری و وابستگی معیشتی به دیگران اکراه داشته باشد(حکیمی، «الحیات»، ج۳، ص۳۲۵)
همچنین لازم است نسبت به تبعات بیکاری و فقدان شغل در میان افراد جامعه بصیرت پیدا کند. (آیت الله خامنه‌ای، ۲۸/۲/۱۳۸۰)
او باید نسبت به خودکفایی معیشتی اطرافیان خود اعم از «خویشاوندان»، «همسایگان»، «دوستان»، «فقرا و محرومان» و «عموم برادران دینی و مؤمنین» و نیز نسبت به تلاش برای فراهم آوردن زمینة اشتغال برای آنها احساس مسئولیت کند و دغدغه داشته باشد.(آیت الله خامنه‌ای، ۱/۱/۱۳۸۲)
همچنین لازم است به اهمیت و نقش محوری اقتدار و استقلال اقتصادی ملت ایران در تحقق اهداف خود(آیت الله خامنه‌ای، ۲۸/۲/۱۳۸۰؛ ۱۰/۱/۱۳۶۹)، جهاد بودن فعالیت در عرصة اقتصاد، شناخت جایگاه خود در جهاد اقتصادی و اعتقاد به تأثیر کار و تلاش هر شخص در دستیابی به اهداف اقتصادی ملی(آیت الله خامنه‌ای، ۰۸/۰۱/۱۳۹۰) ، اولویت قائل شدن برای منافع اقتصادی در سطح ملی نسبت به منافع شخصی(آیت الله خامنه‌ای، ۱/۱/۱۳۷۶) ، عرصة مبارزه دانستن «اقتصاد» در رویارویی با جبهة استکبار(آیت الله خامنه‌ای، ۱/۱/۱۳۸۶) ، برنامه‌ها و سیاست‌های اقتصادی جبهة استکبار در سطح خرد و کلان(آیت الله خامنه‌ای، ۱/۱/۱۳۸۶) معتقد شود.
روش های مقابله با برنامه‌های اقتصادی جبهة استکبار را نیز لازم است فرا بگیرد. (آیت الله خامنه‌ای، ۲۸/۱۱/۱۳۸۷)
اعتقاد به رزاقیت الهی در معیشت و وسیله دانستن سایر عوامل در این زمینه(ر.ک: آیت الله خامنه‌ای، ۲۸/۶/۱۳۷۸) و شناخت ثمرات و نتایج رزق حلال و آثار جبران‌ناپذیر کسب حرام در حیات معنوی انسان(محمدرضا حکیمی، «الحیات»، ج۴، صص۶۴۸-۶۵۱) و شناختن قواعد اقتصادی اسلام برای گرفتار نشدن در کسب مال حرام(ری شهری، «منتخب میزان‌الحکمه»، ج۱، ص۱۶۳) از موارد ضروری در این بعد است.
دغدغه‌مندی نسبت به تحقق و صیانت از حقوق اقتصادی خود در جامعه و احساس مسئولیت در قبال مقابله با هر نوع تجاوز و ظلم به حقوق اقتصادی خویش(امام خمینی، صحیفه امام، ۱۱/۶ - ۷) و انزجار از ظلم‌پذیری و بی‌عدالتی نسبت به حقوق اقتصادی خود در جامعه(صحیفه امام، ج ۱۸، ص ۴۹۹) و تلاش برای حفظ و صیانت از حقوق اقتصادی خود در جامعه و مبارزه با ظلم و بی‌عدالتی اقتصادی نسبت به خود(صحیفه امام، ۴/ ۵۰۲) نیز در این بعد شکل می‌گیرد.
او باید قانع(حکیمی، «الحیات»، ج۴، ص۳۷۹)، ساده‌زیست و صرفه جو بار بیاید و از اشرافیت و رفاه‌زدگی(اتراف) در زندگی شخصی پرهیز داشته باشد.(آیت الله خامنه‌ای، ، مکتوبات، ۶/۳/۱۳۸۳) همچنین باید ساده‌زیستی را ارزش دانسته و رفاه‌زدگی را ضد ارزش بداند.(آیت الله خامنه‌ای، ۲۳/۲/۱۳۷۹؛ ۸/۶/۱۳۸۴؛ ۲/۶/۱۳۸۷)
- در عرصه عدالت و مبارزه با فساد
اگر چه بسیاری از مسائل مربوط به تربیت و اخلاق به صورت فطری در نهاد انسان قرار دارد؛ چنانکه انسان در مقابل عدالت فروتن، و از ظلم و بیداد گریزان است (امام خمینی، شرح چهل حدیث، ۱۱۳) اما برای شکوفایی و توسعه آن نیاز به تربیت است؛ چنانکه عدالت اجتماعی نیز در صورتی در جامعه تأمین می‌شود که افراد در جامعه تربیت شده باشند؛ ظلم نکنند و زیر بار ظلم نروند.(آیت الله خامنه ای، ۲۳/۴/۱۳۷۲) اسلام عدالت را اساسی‌ترین ارزش اجتماعی می‌داند. (فلسفه ی تربیت در جمهوری اسلامی ایران ، ص ۴۷) لذا این ارزش در میان متربیان باید نهادینه شود.
در تربیت سیاسی دانش آموزان این نگاه باید منتقل شود که قدرتی واقعی و ستودنی است که برای احقاقِ حقوق مظلوم و تأمین عدالت اجتماعی، به کار رود؛ لذا علی (علیه السلام) خطاب به دو فرزندش می‌فرماید: «کونا لِلظّالِمِ خَصْماً وَ لِلْمَظْلومِ عَوْناً» (نهج البلاغه، نامه ۴۷ (۴۲۱)؛ مطهری، مجموعه آثار، ۲۳/ ۲۷۶؛ ر.ک: خامنه‌ای، ۷/۵/۱۳۹۳؛ ۲۶/۲/۱۳۹۴؛ ۲۶/۵/۱۳۹۴)
- در عرصه آزادی و استقلال
در عرصه سیاسی دین اسلام دین آزادی است و در پرتوی جامعة اسلامی و مهذب و تعلیم و تربیت صحیح است که انسانها، به شخصیت و آزادی خودآگاهانه خواهند رسید. (بهشتی، ۱۳۹۰، ۱۶۰-۱۶۲؛ امام خمینی، صحیفه امام، ۹/۳)
در رویکرد انقلاب اسلامی جبر فلسفی مردود است(امام خمینی، تقریرات فلسفه، ۲/ ۳۱۲) و اصل آزادی در تربیت باید رعایت شود. (صدر، نقش متربی در تربیت، صص۷۲-۸۹؛ صفایی حائری، مسئولیت و سازندگی، ۳۹) بر این اساس، چون انسان، شدنی است مستمر و پویشی است خود آگاه، انتخابگر و خودساز (بهشتی ،۱۳۸۱ ،۲۰) لذا باید طوری تربیت شود که با بهره‌مندی از اراده و اختیار و تواناییش، در برابر فشارهای عوامل درونی و بیرونی مقاومت کند؛ ضمن آنکه در این نگاه، اراده و اختیار، بر اصالت فطرت انسانی - که ناشی از تکامل جوهری انسان در متن طبیعت است- مبتنی شده است. (مطهری، جامعه و تاریخ، ص۴۱)
لذا باید تربیت به طوری ساماندهی شود که متربیان با اراده خود و با انگیزه قلبی به سوی کسب فضایل اخلاقی و صفات انسانی حرکت کنند. بسیاری از مشکلات رفتاری انسان ها به افراطهای مربیان مربوط می‌شود. اگر رفتاری بدون اقناع درونی به افراد تحمیل شود، هرگز به رفتار دینی قوی و ریشه‌دار تبدیل نخواهد شد. (؛ مطهری، ۱۳۷۴: ۳۲۲)
راسخ ساختن این عزم و اراده جهت پذیرش مسئولیت‌های خطیر نیز بسیار مهم است. (آیت‌الله خامنه‌ای،۳/۹/ ۱۳۸۴؛ امام خمینی، صحیفه امام، ۲/ ۲۰۸)
در خصوص استقلال نیز استقلال در گرو تولید علم و دانش است و استقلال خواهی و مبارزه با ساختار نظام سلطه، مقتضی پی ریزی پایه های قدرت بر علم و فناوری است (آیت الله خامنه ای، ۲۹/۱/۱۳۸۴) که این امر شالوده اش در آموزش پرورش بسته می‌شود.
- در عرصه عزت ملی، روابط خارجی و مرزبندی با دشمن
اگر جوانان یک جامعه، روحیه معنویت و تدین داشته باشند، از هرزگی، اعتیاد و از چیزهایی که جوان را زمینگیر می‌کند، دور خواهند شد؛ استعداد آنها به کار میافتد، کار و تلاش می‌کنند و در نتیجه جامعه را در همه‌ی زمینه‌ها متحول می‌سازند و موجب پیشرفت و عزت جامعه می‌شوند. (آیت‌الله خامنه‌ای، ۱/۱/۱۳۹۰)
همچنین علم موجب عزت است. علم همچنان که در یک فرد عزت نفس و اعتماد به نفس می‌آفریند، در یک ملت هم عینا همین کار را می کند (آیت الله خامنه ای، ۱۷/۱۰/۱۳۸۳)
آموزش و پرورش برای ایجاد زندگی عزتمدانه باید از قرآن به عنوان منبع لا یزال معارف الهی استفاده کند که اقیانوس بی پایانی است که بیشتر حقایق عالم را در بردارد( بیانات ؛ سال۱۳۸۵ ؛ ص۶۶) و انگیزه بخش و جهت دهنده و نور بوده و مجموعه نظام یک زندگی اجتماعی و دستورالعمل یک حیات سعادتمندانه و زندگی توأم با عزت است(آیت الله خامنه ای، ۹/۱۱/۱۳۷۶)
انسانی که با عزت تربیت شود، روابط خود با دیگران و به ویژه دشمنان را عزتمندانه تنظیم می‌کند.
- در عرصه سبک زندگی
اسلامی بار آوردن و عمل کردن انسان ها بر اساس سبک زندگی اسلامی، یکی از مهم‌ترین اهداف تربیتی انقلاب بوده و هست. (آیت‌الله خامنه‌ای، ۲۵/۱۰/۱۳۷۰) لذا آموزش و پرورش باید در جایگاه نهاد اصلی تعلیم و تربیت تحقق این امر را دنبال کند.
جمع بندی و نتیجه‌گیری:
از این پژوهش روشن می‌گردد که ایفای نقش آموزش و پرورش در تحقق اهداف بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی مستلزم اموری در عرصه نظر و عمل است.
الزامات نظری این امر «شناخت اهمیت آموزش و پرورش و جایگاه آن در گام دوم انقلاب اسلامی» و «شناخت ظرفیت‌های آموزش و پرورش و نیازهای آن جهت ایفای نقش در گام دوم انقلاب اسلامی» است. الزامات عملی نیز رعایت «اصول گام دوم انقلاب اسلامی» همچون «تمرکز بر همت، هشیاری، سرعت عمل و ابتکار جوانان»، «توجه به ظرفیت های طبیعی و انسانی کم نظیر و استفاده از فرصت های مادی بی‌نظیر کشور»، « نگاه خوشبینانه به آینده و امید صادق و متکی به واقعیت های عینی» است.
الزام عملی دیگر نیز «برنامه‌ریزی راهبردی» در عرصه‌های گوناگون مربوط به توصیه‌های عملی گام دوم، همچون «علم و پژوهش»، «معنویت و اخلاق»، «اقتصاد»، «عدالت و مبارزه با فساد»، «آزادی و استقلال»، «عزت ملی، روابط خارجی و مرزبندی با دشمن» و «سبک زندگی» است.
---------------------------------
منابع و مآخذ:
* قرآن کریم.
* نهج‌البلاغه، الامام علی بن ابی طالب (ع)، الشریف الرضی، قم، دار الهجرة، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.
- احمدپور، مهدی، حوزه و آموزش و پرورش، چشم انداز همکاری ها، ظرفیت و ها و ضرورت ها؛ ماهنامه پژوهشی، آموزشی، خبری پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش، شماره ۱۰۹، اردیبهشت ۱۳۸۸.
- اسماعیلی یزدی، عباس ، فرهنگ تربیت، قم: دلیل ما، ۱۳۸۱
- امین زاده، فرهنگ تعلیم و تربیت اسلامی، ص۱۲۸)
- امین زاده، محمدرضا ، فرهنگ تعلیم و تربیت اسلامی، قم: مؤسسه در راه حق، ۱۳۷۶
- آیت‌الله خامنه‌ای، سید علی حسینی، حدیث ولایت (بیانات)، نرم افزار.
- آیت‌الله خامنه‌ای، سید علی حسینی، حدیث ولایت (مکتوبات)، نرم افزار.
- بناری، علی همت، ظرفیت ها و امکانات اساسی آموزش و پرورش و حوزه های علمیه برای همکاری‌های مشترک، ماهنامه پژوهشی، آموزشی، خبری پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش، شماره ۱۰۹، اردیبهشت ۱۳۸۸.
- تعلیم و تربیت از دیدگاه آیت الله خامنه‌ای حضرت آیت الله خامنه ای.
- حداد عادل، سخنرانی در سومین همایش همکاری ها؛ حلقه وصل، شماره ۶.
- حسینی بهشتی، سید محمد، آزادی ، هرج و مرج زورمداری ، تهران : بقعه ،۱۳۸۱ .
- حسینی بهشتی، سید محمد، نقش آزادی در تربیت کودکان،تهران، بنیاد نشر آثار و اندیشه های شهید آیت الله دکتر بهشتی،۱۳۹۰.
- حکیمی، محمدرضا و دیگران، الحیاۀ، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۸۰
- خامنه‌ای، بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی، ۱۳۹۷.
- خمینی، امام روح الله، تقریرات فلسفه، ج۱، تقریر: عبدالغنی اردبیلی، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۱
- خمینی، امام روح الله، شرح چهل حدیث، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۰
- خمینی، امام روح الله، صحیفه امام، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۷۹
- ری شهری، «منتخب میزان‌الحکمه».
- شورای عالی انقلاب فرهنگی، سند تحول بنیادین آموزش و پرورش، آذرماه۱۳۹۰
- صادق زاده، علیرضا و دیگران، فلسفه تربیت در جمهوری اسلامی ایران، با نظارت علیرضا اعرافی و خسرو باقری، شورای عالی آموزش و پرورش، ویرایش دهم: بهمن۱۳۸۷
- صاعد رازی، محمد حسین، گزارش راهبردی همکاری‌های حوزه و آموزش و پرورش، ۱۳۹۶، کمیسیون حوزوی شورای عالی انقلاب فرهنگی.
- صاعد رازی، محمد حسین، نظریه حکومت تربیت محور در قرآن(پایان نامه دکتری)، ۱۳۹۷، جامعة المصطفی العالمیه.
- صدر، موسی ، نقش متربی در تربیت، فصلنامه پژوهش های قرآنی، ش ۵۹و۶۰، پاییز و زمستان ۱۳۸۸
- صفایی حائری، علی، مسئولیت و سازندگی، قم، انتشارات لیلۀ القدر، چاپ ششم، ۱۳۸۸ش.
- علی احمدی؛ وزیر آموزش و پرورش وقت در سومین همایش همکاری ها، حلقه وصل، شماره ۶.
- مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، بیروت: دارالکتب العلمیۀ، چاپ سوم: ۱۴۳۰ ه.ق، ج.
- مطهری، مرتضی ، مجموعه آثار، ج۲۳، تهران: صدرا، اسفند۱۳۸۳
- مطهری، مرتضی. تعلیم و تربیت در اسلام. تهران: انتشارات صدرا، ۱۳۷۴.
پی نوشت ها:
[۱] احمدپور، مهدی، حوزه و آموزش و پرورش، چشم انداز همکاری ها، ظرفیت و ها و ضرورت ها؛ ماهنامه پژوهشی، آموزشی، خبری پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش، شماره ۱۰۹، اردیبهشت ۱۳۸۸.
[۲] بناری، علی همت، ظرفیت ها و امکانات اساسی آموزش و پرورش و حوزه های علمیه برای همکاری‌های مشترک، ماهنامه پژوهشی، آموزشی، خبری پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش، شماره ۱۰۹، اردیبهشت ۱۳۸۸.
[۳] همان.
[۴] همان.
[۵] همان.
[۶] علی احمدی؛ وزیر آموزش و پرورش وقت در سومین همایش همکاری ها، حلقه وصل، شماره ۶، ص ۱۳.
[۷] حداد عادل، سخنرانی در سومین همایش همکاری ها؛ حلقه وصل، شماره ۶، ص ۱۵.
[۸] همان.
[۹] - سخنرانی در دیدار با مسؤولان دفاتر نهضت سوادآموزی، رئیس و جمعی از مسؤولان ادارات شهربانی ۴/۷/۱۳۶۹
[۱۰] - نهج البلاغه نامه ۳۱
[۱۱] (۱۰/ ۰۶/ ۱۳۸۰) پیام به کنگره جامعه اسلامی دانشجویان در مشهد
[۱۲] (۲۹/ ۰۳/ ۱۳۸۵) بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامی در دیدار مسئولان و کارگزاران نظام جمهوری اسلامی
[۱۳] - ۲۶/۰۷/۱۳۷۷
[۱۴] (۲۰/ ۱۲/ ۱۳۷۵) بیانات در گلزار شهدای هویزه
[۱۵] (۱۷/ ۱۰/ ۱۳۹۲) بیانات در دیدار اعضای ستاد بزرگداشت مرحوم عسگراولادی
[۱۶] (۰۶/ ۰۹/ ۱۳۹۳)
[۱۷] (۲۲/ ۱۲/ ۱۳۶۹)
