هشدار قرآن و روایات دربارهٔ حق‌الناس

خبرگزاری حوزه | مفهوم «حق» یکی از بنیادین‌ترین مفاهیم در زندگی فردی و اجتماعی انسان است. حق، به معنای داشتن استحقاق و امتیاز، تعیین‌کننده‌ی مرزهای رفتار و تعاملات ما با یکدیگر و با جهان پیرامون‌مان است. بدون درک صحیح از حقوق خود و دیگران، زندگی اجتماعی به هرج و مرج و بی‌عدالتی گرفتار خواهد شد.

مفهوم «حق الناس» در ادبیات اسلامی و دینی، مفهومی بسیار گسترده و عمیق است که فراتر از تصور سنتی آن، یعنی ندادن مال و پول مردم، می‌باشد. بسیاری از افراد بر این باورند که تا زمانی که از کسی مالی نگرفته یا به کسی بدهی نداشته باشند، در حقیقت حق هیچ‌کس را ضایع نکرده‌اند. اما بررسی دقیق‌تر آموزه‌های دین و روایات از بزرگان دینی نشان می‌دهد که حق الناس بُعدی وسیع‌تر و عمیق‌تر از مسئله مالی دارد.

در اسلام، حق الناس به معنای هر گونه حقی است که بر عهده افراد نسبت به یکدیگر است و ارتباطات انسانی را در برمی‌گیرد. این حقوق شامل احترام به ناموس، آبرو، شخصیت و حرمت افراد، پرهیز از ظلم و ستم، و رعایت انصاف در تعاملات اجتماعی می‌شود. به عبارت دیگر، حق الناس تنها به اموال مادی محدود نمی‌شود، بلکه به رفتار و کردار ما در تعامل با دیگر انسان‌ها نیز مربوط می‌شود.

قرآن کریم و احادیث نبوی بر رعایت حق الناس تأکید ویژه‌ای دارند و این موضوع جزو واجبات دینی محسوب می‌شود. آموزه‌های اسلامی بیان می‌کنند که هرگونه تخطی از حق الناس، حتی زمانی که به نظر می‌رسد کوچک و ناچیز است، می‌تواند عواقب سنگینی در دنیا و آخرت داشته باشد.

به عنوان مثال، در برنامه‌های مستند مذهبی مانند «زندگی پس از زندگی»، اولین سؤالی که از انسان‌ها پس از مرگ از آن هاپرسیده می‌شود، غالباً مربوط به رعایت حق الناس است و این نشانه‌ای از اهمیت این مفهوم در نظام اعتقادی اسلامی است و به ما یادآوری می‌کند که مسئولیت‌های ما فراتر از جنبه‌های مالی است.

در حدیثی از پیامبر(ص) آمده است که بالاتر از شهادت کار نیک دیگری نیست، اما براساس برخی روایات با ریخته شدن اولین قطره خون شهید، تنها گناهان حق الله او پاک می شود، و گناهان حق‌الناس، پاک نمی‌شود. این امر نشان می‌دهد که حق الناس، حتی از جان‌فشانی در راه خدا نیز مهم‌تر است، زیرا مرتبط با حقوق و حرمت انسان‌ها می‌باشد.

همچنین، حق الناس به عنوان یک اصل بنیادی در ایجاد جامعه‌ای سالم و متعادل مطرح می‌شود که اگر افراد در رفتار و گفتار خود نسبت به یکدیگر دقت و مراقبت نکنند، زمینۀ بروز اختلافات، دشمنی‌ها و تنش‌هایی که می‌تواند به جامعه آسیب برساند، فراهم خواهد شد. بنابراین، رعایت و احترام به حق الناس به عنوان یک وظیفه انسانی و دینی نه‌تنها به فرد بلکه به کل جامعه و نهادهای اجتماعی کمک می‌کند تا در مسیری سالم و سازنده پیش بروند.

در ادامه بررسی مفهوم گسترده حق الناس، شایسته است به دیدگاه اندیشمندان و بزرگان دینی نیز توجه کنیم. در این میان، آثار و اندیشه‌های عالمانی چون آیت الله مظاهری، به عنوان یکی از مراجع تقلید برجسته و صاحب نظر در مسائل اخلاقی و اجتماعی، می‌تواند راهگشای فهم عمیق‌تر این موضوع باشد.

عواقب تضییع حق مردم

الف. عواقب اخروی

پایمال کردن و نادیده گرفتن حقوق مردم، در قیامت انسان را با مشکلات و سختی‌های ناگواری مواجه می‌سازد. قبل از هر چیز باید دانست که حق الناس، انسان را جهنمی می‌کند و مانع برخورداری او از بهشت و نعمت‌های بهشتی است.

در حدیثی از امام صادق (ع) نقل شده است که هرکس حق مؤمنی را حبس کند، در قیامت او را پانصد سال روی پا نگاه می‌دارند، به گونه‌ای که سیلاب عرق از او سرازیر می‌شود، بعد منادی ندا می‌دهد که وی ظالم است، سپس امر می‌شود که چنین کسی را به جهنم بیندازند: «ثم یؤمر به إلی النار».

قیامت، چندین موقف یا چندین گردنه دارد. در هر موقف، فرشتگان الهی سؤالاتی از بندگان می‌پرسند و اگر کسی پاسخ قانع کننده‌ای نداشته باشد، حق عبور از آن موقف را ندارد.

سخت‌ترین این گردنه‌ها که عبور از آن مشکل‌تر از سایر مواقف است، گردنۀ «حق الناس» نام دارد که در آن، از حق مردم سؤال می‌شود. در این موقف، برخلاف سایر مواقف، خود خداوند متعال از بندگان سؤال می‌پرسد و بازجویی می‌کند.

قرآن کریم نام این گردنه را مرصاد گذاشته و می‌فرماید خود خداوند در کمین بندگان است: «إِنَّ رَبَّکَ لَبِالْمِرْصَادِ».

امام صادق (ع) درباره این آیة شریفه می‌فرمایند: آن کمین گاه، پلی بر روی صراط است که هر کس حقی از مردم بر عهده اوست نمی‌تواند از آن عبور کند.

در روایت دیگری آمده است که خداوند می‌فرماید: به عزت و جلال خودم سوگند که از حق مردم و از ظلم ظالم نخواهم گذشت: «و عزتی و جلالی و لایجوزنی ظلم ظالم».

قرآن کریم در آیه دیگری می‌فرماید: «وَقَدِمْنَا إِلَی مَا عَمِلُوا مِنْ عَمَلٍ فَجَعَلْنَاهُ هَبَاءً مَّنثُورًا».

این آیة شریفه می‌فرماید: اعمال خیر برخی افراد در قیامت مثل گرد و غبار پراکنده می‌شود؛ یعنی آثار آن اعمال، برای صاحبش پوچ می‌شود و هیچ فایده‌ای ندارد.

در روایتی نقل شده که از امام سجاد (ع) سؤال شد: اگر کسی حق یک مسلمان را ضایع کند، آن مسلمان چگونه می‌تواند حق خویش را بستاند؟

آن حضرت فرمودند: در قیامت به اندازه حق مظلوم از اعمال نیک ظالم برمی‌دارند و به اعمال مظلوم می‌افزایند: «یوخذ للمظلوم من الظالم من حسناته بقدر حق العلوم فرزاد علی الحسنات المظلوم».

سپس از ایشان سؤال شد: اگر ظالم حسنه ای نداشته باشد، چه می‌شود؟ فرمودند: گناهان مظلوم را به پرونده ظالم منتقل می‌کنند. یعنی اعمال نیکوی بدهکار را به بستانکار می‌دهند و اگر عمل نیکی نداشت یا آن اعمال تمام شد، گناهان و اعمال بد بستانکار را روی گردن بدهکار می‌گذارند، با این حساب ممکن است بستانکار، بهشتی و بدهکار، جهنمی شود.

ب. عواقب دنیوی حق الناس

باید توجه شود که حق الناس، نه تنها در قیامت، بلکه در دنیا نیز دامن انسان را می‌گیرد.

آیاتی از قرآن کریم، مؤید این حقیقت است، از جمله می‌فرماید: «یَا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّمَا بَغْیُکُمْ عَلَیٰ أَنفُسِکُم ۖ مَّتَاعُ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا ۖ ثُمَّ إِلَیْنَا مَرْجِعُکُمْ فَنُنَبِّئُکُم بِمَا کُنتُمْ تَعْمَلُونَ» (یونس، ۲۳)

ای مردم، ظلم شما، قبل از قیامت، در همین دنیا دست و پا پیچ شما می‌شود و شما را گرفتار خواهد ساخت.

این آیه بسیار درس آموز است و توصیه می‌شود همه، به خصوص جوان‌ها، آن را حفظ کنند و به عنوان مراقبه، هرروز بخوانند و برای خود معنا کنند. بعدبه نفس خویش هشداردهند وزنگ خطر بزنند که ظالم وکسی که حق‌الناس بر گردن اوست، درهمین دنیا بدبخت خواهد شد.

امیرالمومنین (ع) از قول رسول خدا (ص) نقل می‌کنند که ظلم و حق الناس یکی از گناهانی است که «تعجل عقوبتها و لا توخر الی الآخره»؛ یعنی عقوبت آن در همین دنیا به آن می‌رسد.

بسیاری از مشکلات و گره‌های کور زندگی ناشی از پایمال کردن حق مردم است. آنان که در زندگی، غصه، نگرانی و اضطراب دارند، باید رفتار خود را بررسی کنند و چنانچه ظلمی در آن مشاهده کردند، دست از آن بردارند. کسانی که به رغم برخورداری از وضع مالی خوب و خانواده شایسته، گرفتارند و در زندگی همواره با معضلاتی مواجه می‌شوند، باید قدری فکر کنند و دریابند که به چه کسی ظلم کرده‌اند؟ حق چه کسی را ضایع کرده‌اند؟ به چه کسی تهمت زده‌اند؟ از که غیبت کرده‌اند؟ زخم زبان و توهین آن‌ها چه افرادی را شامل شده است؟ باید حقوق پایمال شده را بیابند و در همین دنیا به توبه و جبران آن بپردازند تا از گرفتاری رهایی یابند.

منبع:

کتاب حق الناس

ارتباط متقابل حقوق مردم و اخلاق اسلامی

آیت الله العظمی مظاهری