سرویس علمی فرهنگی خبرگزاری حوزه با فرزند علامه سید عبدالعزیز طباطبایی یزدی درخصوص این اثر ارزشمند علامه گفت وگویی را انجام داده که تقدیم خوانندگان می شود.
* با تشکر از اینکه وقت خود را به خبرگزاری حوزه اختصاص دادید، لطفا در ابتدا توضیح کوتاهی درباره مجموعه الغدیر و کتاب المقاصد العلیه بفرمایید ؟
من هم از زحمات شما سپاسگزارم. در ابتدا باید بگویم، گرچه چندین عنوان کتاب از علامه امینی به چاپ رسیده است، ولى شهرت علمى و كارنامه پربرگ و بار اين علامه مجاهد، نزد مردم و حتی اهل نظر، سخت تحت الشعاع اثر جاویدان الغدیر است.
علامه، آثار کم‌حجم‌تر اما همچنان مهم دیگری نیز دارد که می‌توانند برای مطالعات اسلامی بسیار راهگشا باشند و «المقاصد العلیة» یکی از این آثار است.
لازم است این نکته را متذکر شوم که ميزان معرفت عموم طلاب و دانشجویان نسبت به مجموعه الغدیر آنچنان که باید شایسته باشد، نیست. اين مجموعه دانشنامه ای است از دين، ادبيات، كتابشناسى، تاريخ و تراجم شرق اسلامی که مغفول مانده است.
بگذريم از كوتاهىِ مراكز علمى در توجه به کتاب عظیم الغدیر، كه به قول دکتر طالعی اگر در اختيار هر ملتى بود، دهها پايان‌نامه دانشگاهى و پژوهشهاى روشمند بر اساس آن پديد مى آوردند؛ ولی ما هرگز چنين نكرديم.
در هر صورت، کتاب المقاصد العلیة یکی از آثار مهم علامه امینی است که به یاری خدا پس از هشتاد سال که از تألیف آن می گذرد، برای اولین بار منتشر شده است. شایسته است که پژوهشگران در محتوای آن کنکاش کرده و مبانی فکری علامه را از آن استخراج کنند.
*انگیزه و داستان نگارش این کتاب توسط علامه امینی چه بوده است؟
از مرحوم آیت الله سید هاشم حسینی طهرانی صاحب توضیح المراد، که ارتباط استواری با علامه داشته است، نقل شده که: در زمان مرحوم آیة الله حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی مؤسس حوزه علمیه قم، شخصی از تبریز نامه ای خدمت ایشان می‌فرستد و سئوال می‌کند که نظر شما راجع به عالم ذر چیست؟ مرحوم حاج شیخ در جواب مرقوم می‌فرماید که: عالم ذر از مسلمات روایات اهل بیت علیهم السلام و بعض آیات قرآن و تفاسیر ذیل آن آیات است. نامه را امضا کرده و مهر زده و برای مستفتی ارسال می کنند. آن شخص، بعداً استفتا را به علامه امینی نشان می‌دهد. علامه بعد از مشاهده آن، می‌گوید این استفتاء جز این جواب، نیاز به یک کتاب هم دارد و این کتاب را تألیف می‌کند. آنگاه این کتاب را به همراه آن استفتا و یک نسخه زیراکس شده خط خودشان به محضر مرحوم حاج شیخ در قم میفرستند.
علامه معتقد بود در برابر پرسش‌های اعتقادی بنیادین باید آثار بیشتری تألیف شود و روایات عالم ذر باید بررسی شود. حداقل در حدی که برای مخاطبان شیعه، این مطلب ابهامی نداشته باشد.
*لطفا کمی درباره مشخصات کلی کتاب از لحاظ محتوایی و ساختاری توضیح دهید.
- این كتاب با عنوان «المقاصد العليّة في المطالب السنية» اثرى است که علامه امينى در آن چهار آیه مهم قرآنی را که مورد توجه متلکمان و عالمان دین بوده، در چهار بخش جداگانه تفسیر کرده و سپس مورد بحث و بررسی قرار می‌دهد و در ذیل هر کدام روایات قابل توجهی را از منابع عمده حدیثی ذکر می‌کند. این مسائل شامل اسماء و صفات، عالم ذر و اظله، بحث طینت، و نسبت این عوالم با سرنوشت و اختیار آدمیان است.
*چه آیاتی در این کتاب مورد بررسی قرار گرفته است؟
- مطلب اول به تفسير آيه11 سوره غافر ﴿قالوا ربَّنا أمَتَّنَا اثنَتَينِ وَأحيَيتَنا اثنَتَين﴾ می پردازد که در صفحات 11 تا 54 درج گردیده و پیرامون موت و حیات دوگانه است.
مطلب دوم تفسير آيه180 سوره اعراف ﴿وَللَّه الأسماءُ الحُسنى فَادعوهُ بِها﴾ است که در صفحات 55 تا 129 درج گردیده و بحثی آن پیرامون اسمای حسنای الهی است.
مطلب سوم نیز تفسير آيه172 سوره اعراف ﴿وَإذ أخذ رَبُّكَ مِن بَنى آدَمَ مِن ظُهورِهِم ذُرّيتهم...﴾ است و در صفحات 131 تا 336 قرار دارد. اين فصل كه در اثبات عالم ذر نوشته شده، نزديك به نيمى از كتاب را در برگرفته.
و در نهایت چهارمین مطلب به تفسیر آیات هفتم تا یازدهم سوره مبارکه واقعه اختصاص دارد: ﴿وَكُنتُم أزواجا ثَلاثَةً* فَأصحاب المَيمَنَهِ ما أصحاب المَيمَنَهِ* وَأصحاب المَشئَمَهِ ما أصحاب المَشْئَمَهِ* والسّابِقونَ السّابِقونَ* أوّلئِكَ المُقرِّبونَ﴾. این آیات در ارتباط با اصحاب یمین و اصحاب شمال است.
این کتاب همچنین مشتمل بر120 حدیث درقالب سه (چهل حدیث) است که بسیار عالی و محققانه توسط علامه گزینش شده اند. متن كتاب در حدود 400 صفحه است كه 120 صفحه آن را فهارس و نمایه ها به خود اختصاص داده است.
*ظاهرا مطالب به صورت از هم گسسته هستند. آیا هدف مولف هم بیان مسائلی جداگانه بوده؟
- بله به نظر می رسد مطالب از هم مستقل هستند، ولى مؤلف بزرگوار پيوندى ميان آنها برقرار كرده و پيوسته، مضامین هر بخش را به بخش های دیگر ارجاع مىدهد. البته بخش مهم و قابل توجه کتاب از نظر کمّی و کیفی بخش سوم است که راجع به عالم ذرّ می‌باشد.
نکته دیگر این که نقد در اين كتاب، جايگاه ويژه ای دارد. به این صورت که سخنان تعدادی از عالمان دین همچون سید مرتضی، فخر رازی و شیخ مفید و علامه مجلسی در این کتاب مورد نقادی قرار گرفته است.
در ضمن به خاطر تسلط بالای علامه به ادبیات، بهره گيرىِ فراوان از اشعارِ عربى و فارسى در ضمن مباحث، از ويژگىهاى دیگر اين كتاب است.
*این اثر چه تفاوتی با الغدیر دارد؟
- فضای کتاب الغدیر یک فضای احتجاجی است و مخاطبان اصلی آن اهل سنت هستند. بر همین اساس تمامی منابع مورد استناد در آن از منابع علمای اهل سنت است.
مؤلف بر مبنای یکی از قواعد اساسی منطقی در جدل، که احتجاج از طریق ارائه مسلمات طرف مقابل می‌باشد؛ مطالب کتاب خود را با استناد به اقوال و آرای اهل سنت استوار کرده است. اما در این کتاب چنین نیست زیرا محتوایی تبیینی دارد و مخاطبان آن شیعیان هستند. لذا جز در موارد بسیار نادر، عموم منابع، شیعی است.
اهمیت خاص این اثر، بازتاب بالای منش فکری و طرز اندیشه اعتقادی مرحوم علامه است. دکتر حسن انصاری نیز در مقاله خود متذکر شده است که در بین آثار متشر شده از علامه، هیچ کدام به اندازه این اثر، نماینده طرز فکر آن مرحوم در رابطه با مسائل اعتقادی و مشی کلی فکری ایشان نیست.
*علامه چه زمانی این کتاب را تألیف کرده است؟
- «المقاصد العلیة» مقدمه، مؤخّره و تاريخ تأليف ندارد. در واقع مجموعهاى است از چهار گفتار كه البته با تنظيم و تدوينِ مؤلف به اين صورت درآمده است. به قرینه تاریخ استفتایی که مؤلف از میرازی نائینی (مورخ سال 1353 قمری) در کتاب آورده و تاریخ ارتحال شیخ عبدالکریم حائری (سال 1355 قمری) و علامه کتاب را برای ایشان ارسال کرده است، تألیف کتاب بین سالهای 53 تا 55 قمری صورت گرفته است.
همچنین احتمال می‌رود همزمان با تأليف اين كتاب، علامه به كتاب الغدير مشغول بوده باشد. چون مرحوم پدرم می گفتند علامه مکرر به من فرمودند شیخ عباس قمی ميل داشت اين كتاب چاپ شود و آن را ببيند و میگفت: چرا الغدير را چاپ نمیكنی؟ من دلم میخواهد آن را ببينم. این مطلب نشان دهنده آن است که کتاب الغدیر در زمان حیات محدث قمی (متوفای سال 1359 قمری) شکل گرفته بوده که ایشان انتظار شکل نهایی و چاپ شده آن را داشته‌اند.
نهایتاً باید گفت علامه این کتاب را در سالهای جوانی خود نگاشته است. به نظر می‌رسد در همان برهه‌ای باشد که ایشان از نجف به تبریز بازگشته بودند. شایان توجه است که مرحوم پدرم می‌فرمودند این کتاب برای مدتی مفقود بوده و به لطف خداوند منان به صورت اتفاقی پیدا شده است.
*روش تحقیق علامه امینی در این کتاب چیست؟
- علامه در این کتاب با رویکردی حدیثی در ضمن تفسیر آیات قرآنی به تبیین موضوعات مهم اعتقادی پرداخته است. نگاه ويژه علامه به احاديث و محدّثان، قابل توجه است.
چکیده این اثر و روح همه مطالب این کتاب، ولایت امیرالمؤمنین است. بعنوان نمونه ایشان به كتابی از "حافظ رجب بُرسى" به نام «مشارق انوار الیقین» اعتماد كرده و سعی کرده تا توجيه صحيحی براى احاديث نقل شده پیدا کند. یا شخصیتی به نام "فرات كوفى" که از محدثان سده چهارم است و در غالب كتابهاى رجالى مجهول مانده، با عنوان «استاد المحدّثين في عصره» مورد ستایش قرار داده است.
از اقدامات دیگر علامه امینی در این کتاب، استناد به زيارت غديريه منقول از امام هادى است و سند آن را معتبر دانسته است. در مواردی هم تعلیقات عالمانه و محققانه ای براى حل مشكلات برخی احاديث، با توجه به موضوعهاى مطرح شده در مباحث توحيد و عدل نگاشته است.
تمام منابع این كتاب، بجز موارد خاص و معدود (مانند صفحات 202 تا 204)، جزو منابع معتبر شيعه هستند. برخى از اين منابع در زمان تأليف اين كتاب هنوز چاپ نشده بودند و مرحوم علامه از نسخههاى خطى آنها با تعبير «هو موجودٌ عندنا» نقل کرده است. منابعی چون تفسیر فرات کوفی، کشکول سید حیدر آملی، بشارة المصطفی عمادالدین طبری، العروس قمی و غیره.
البته بعضى از آنها مانند «شهاب مبين» نوشته "ميرزا ابوالقاسم اردوبادى" هنوز هم به صورت خطی باقى مانده است. همچنان که از کل مجموعه الغدیر هویدا است؛ تسلط علامه بر کتابها و مجامیع حدیثی، سبب گستردگی منابع این کتاب شده است.
یکی از وجوه امتیاز آثار علامه امینی، عدم اکتفا به منابع در دسترس و چاپ شده و سهل الوصول است. علامه به منابع متعارف کتابهای روزگار خود بسنده نکرده و عمر خود را در لابلای کتابخانه های خطی و دست¬نویس های دشوارخوان سپری کرده است. طبیعی است که کتاب چنین نویسنده ای دارای منابع پژوهشی بسیار گسترده تری نسبت به کتاب های دیگر است.
*ارتباط نشر این کتاب با بنیاد محقق طباطبایی چیست؟
- یکی از اهداف عمده ما در بنیاد محقق طباطبایی، نشر میراث شیعی است و چاپ اثری منتشرنشده از علامه امینی بی شک در همین راستا قرار می‌گیرد. از سوی دیگر، نسخه عکس دستنویس این اثر در اختیار کتابخانه محقق طباطبائی بود و زمینه انتشار این اثر را هموار می‌کرد. لذا نشر کتابی که سالهاست بسیاری از شیفتگان مکتب امیرالمؤمنین مشتاق چاپ آن بودند از وظایف این بنیاد بود تا آن را در اختیار آنان قرار دهد. همراهی و همدلی و تشویق دوست ارجمندمان حجه الاسلام و المسلمین احمد امینی، فرزند علامه، عامل بسیار مؤثری در پیشرفت و به ثمر رسیدن کار بود.
*جناب استاد طباطبایی، لطفا مختصری در مورد اقدامات خودتان در تحقیق و تصحیح این کتاب توضیحاتی بیان بفرمایید ؟
- نسخه اساس طبع، نسخهاى است كه در اختیار مرحوم محقق طباطبائی بود. مرحوم سيد هاشم حسينى تهرانى صاحب توضیح المراد به دليل اُنس با علامه امينى از روى نسخه اصلی نوشته است. و جناب حجة الاسلام حاج شيخ محمدرضا كريمى در سال 1407 قمرى، از روى این نسخه استنساخ كرده و به مرحوم پدرم محقق فقيد سيد عبدالعزيز طباطبايى رحمة الله علیه، هديه كرده كه اكنون در كتابخانه ايشان موجود است.
متن کتاب بر اساس این نسخه تصحیح گردیده و احادیث آن از مهمترین منابع قابل دسترس محققان استخراج شده است. اعلام مذکور در متن معرفی و ابیات شعری مجهول نیز به منابع آن مستند شده است.
برخی احادیث و کلمات عالمان متقدم نیز که از مصادر ناآشنا نقل شده، مورد بررسی و تبارشناسی قرار گرفته است. گستره منابع کتاب به دلیل تسلطی که علامه امینی بر میراث علمی علمای متقدم داشته است و وسعت مطالعات ایشان در کتابخانه‌های خطی مختلف عراق و سوریه و ایران و هند انجام شده است، در این کتاب نیز قابل مشاهده است.
مضامین این کتاب هنوز جای کار بسیاری دارد و این کتاب می‌تواند زمینه پژوهش‌های بعدی خصوصاً در مباحث «اسمای حسنای الهی» و «عالم ذر» که نیاز به تتبع فراوان دارند، باشد.
بنده نیز این کار را به عنوان رساله پایان‌نامه کارشناسی ارشد خود در دانشگاه ادیان عرضه کرده بودم. در اینجا لازم است از دوست فاضل و ارجمندم حجه الاسلام و المسلمین احمد امینی فرزند مرحوم علامه یاد کنم که متن حروف‌چینی شده کتاب را که با نسخه اصلی نجف مقابله شده بود و باعث شد بخش مهمی از کار تحقیق هموار گردد از سر لطف در اختیار ما قرار داد و ما را در انجام این امر و اتقان کار یاری نمود.
*باز تاب این کتاب چطور بوده است؟
- با توجه به اینکه مدت زیادی از چاپ این کتاب نمی گذرد، هنوز به صورت شایسته معرفی نشده است ولی با این حال توجه اهل تحقیق به این کتاب بسیار بوده است.
ویژه نامه‌ای با عنوان «امین شریعت» به مناسبت رونمایی از این کتاب به چاپ رساندیم که حاوی مقالاتی درباره این کتاب و مؤلف آن و گفتگوهایی در این خصوص است که گرچه در فرصتی بسیار کوتاه فراهم گردید اما بحمدالله کار خوبی شد و مورد توجه محققان واقع گردید. مقاله ای از جناب آقای محمد بیابانی اسکویی درباره عالم ذر و بررسی آراء علامه در این کتاب، و مقالاتی از دکتر حسن انصاری و دکتر عبدالحسین طالعی و دیگران در معرفی این کتاب در آن ویژه نامه منتشر گردید.
یک زندگی نامه نسبتاً مفصل هم از علامه امینی به قلم علامه سید محمدصادق بحرالعلوم رحمة الله علیه که تا کنون منتشر نشده بود به همت آقای محسن صادقی در آن منتشر شد.
بررسی کتاب همچنان ادامه دارد و ادیب توانا و دانشمند جناب استاد قیس عطار هم مقاله‌ای به عربی درباره ادبیات کتاب و مقایسه آن با الغدیر نوشته اند که به تازگی در مجله سفینه منتشر شده است.
متأسفانه به دلیل عدم آشنایی گستره بزرگی از خوانندگان ایران به زبان عربی، کتاب هنوز از چشم بسیاری از مشتاقان دور مانده است. لذا برای ترجمه کتاب به زبان فارسی هم اقدام کرده ایم که ان شاء الله به زودی منتشر خواهد شد.
گفتگو: حمید کرمی
