به گزارش خبرگزاری «حوزه»، پاسخ به شبهات از وظایف مراکز حوزوی و دینی است که این خبرگزاری در شماره های گوناگون به ارائه برخی از شبهات و پاسخ های آن، برگرفته از «مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه علمیه قم» خواهد پرداخت.
* شبهه
امر به معروف و نهي از منكر با اصل آزادي افراد در تعارض است!
* پاسخ
نقد و بررسي:
اين دو فريضه از مهمترين فرايض ديني است كه عقل نيز بر وجوب آن حكم ميكند. اهميت اين دو اصل در اسلام تا جايي است كه اميرالمؤمنينعليه السلام آن را بالاتر از جهاد و والاتر از همهي اعمال نيك ميداند؛ چنانکه فرمود: "همهي اعمال نيك و جهاد در راه خدا در برابر امر به معروف و نهي از منكر همانند قطرهاي در برابر درياست"(1).
رمز و راز اين اهتمام در اين نهفته است كه انسان بالطبع اجتماعي است و سرنوشت افراد جامعه به هم پيوند دارد. زندگي در جمع، آثار و بركاتي براي افراد بشر دارد و شايد اين مزايا او را وادار كرده تا تن به زندگي اجتماعي بدهد؛ از سوي ديگر، لازمهي زندگي در جمع، پذيرش محدوديتهايي است كه انسانها آگاهانه آن را قبول كردهاند.
از آنجا كه در زندگي جمعي سرنوشت افراد به هم مربوط است و به قول معروف، افراد در سرنوشت يكديگر اثر دارند، حق نظارت در اعمال ديگران، حق طبيعي و از آثار زندگي اجتماعي است.
به بيان ديگر، در جامعه، هر ضرر فردي امكان اين را دارد كه به صورت يك "زيان اجتماعي" در آيد؛ زيرا با توجه به پيوندهاي اجتماعي، هيچ گناه و انحرافي در نقطهي خاصّي محدود نخواهد ماند؛ بلكه هر چه باشد بسان آتشي ممكن است به نقاط ديگر سرايت كند؛ يعني انحراف يك فرد، علاوه بر اين كه به خود وي ضرر ميزند، جامعه نيز از رفتار انحرافي او زيانمند ميشود. براي توضيح بهتر به اين نكته توجه كنيد: هنگامي كه در جامعه، فردي به مرض مسري همانند وبا و طاعون و ايدز گرفتار ميشود، براي پيشگيري از شيوع بيماري، فرد مبتلا را فورا از ديگران جدا ميكنند و تحت معالجه قرار ميدهند و اقدام به نابودي ميكروبهاي آن مرض مينمايند و عقل نيز اين كار را ميستايد و بر لزوم آن حكم ميكند. مرضهاي روحي و انحرافات اخلاقي نيز به همين منوال است؛ اگر جامعه در برابر آن قرار نگيرد و براي نابودي آن تلاش نكند، به تدريج گسترش يافته و در نهايت سقوط و فساد جامعه را به دنبال خواهد داشت. به همين دليل، عقل و منطق به افراد جامعه اجازه ميدهد كه در پاك نگهداشتن محيط زيست خود تلاش نمايند.
از پيامبر گرامي اسلام نقل شده كه فرمودند: "فرد گنهكار در جامعه همانند كسي است كه با جمعي سوار كشتي شود و به هنگامي كه در وسط دريا قرار گيرد، تبري برداشته و به سوراخ كردن موضعي كه در آن نشسته است بپردازد؛ هرگاه به او اعتراض كنند، در جواب بگويد من در سهم خودم تصرف ميكنم و اگر ديگران او را از اين عمل بازندارند، طولي نميكشد كه آب دريا به داخل كشتي نفوذ كرده و يكباره همگي در دريا غرق خواهند شد"(2).
پيامبر اكرمصلي الله عليه وآله با اين تمثيل جالب، منطقي و عقلي بودن وظيفهي امر به معروف و نهي از منكر را مجسم ساخته و حق نظارت فرد بر اجتماع را يك حق طبيعي كه ناشي از پيوند سرنوشتها است ميداند؛ بنا بر اين انجام اين فريضهي الهي و عقلي نه تنها معارض و مزاحم آزاديهاي فردي نيست، بلكه وظيفهاي است كه افراد در برابر يكديگر دارند. علاوه بر اين، اسلام چون استكمال معنوي انسان را جز از مسير اختيار قابل وصول نميداند بيش از هر مكتب حقوقي - سياسي ديگر بر "آزاديهاي قانوني و حقوقي انسانها" تأكيد ميورزد و آن را يكي از مباني حقوق خود ميداند؛ امّا آزادي حد و حدودي دارد و اگر كسي بخواهد از آن سوء استفاده كند، طبعاً جامعه در برابر او ميايستد و اين يكي از اين حدود امر به معروف و نهي از منكر است.
به گفتهي يكي از بزرگان، "آن چه اين آزادي را محدود ميكند، فقط مصالح مادّي و معنوي جامعه است و اين بدان معناست كه هر فرد، تا زماني كه به مصالح جامعه زيان نرساند، از لحاظ حقوقي و قانوني آزاد است و اين آزادي حقوقي و قانوني، البته با مسئوليت الهي و اخروي منافات ندارد. اين اصل بايد در همهي شئون جامعه (سياست، اقتصاد، تعليم و تربيت و...) رعايت شود"(3). اين همان آزادي در چارچوب قوانين اجتماعي صحيح است. از آنجا كه همهي افراد جامعه حق دارند استكمال يابند، نبايد گذاشت كه عمل ناپسندي علناً و در حضور ديگران انجام بگيرد و اثرات سوء و نامطلوب بر اذهان و نفوس آنان بر جاي بگذارد؛ در نتيجه امر به معروف و نهي از منكر نه تنها با آزادي افراد در تعارض نيست، بلكه در راستاي تأمين آزادي آنان است.
پي‌نوشت‌ها:
1) نهجالبلاغه، تحقيق فيضالاسلام، ص 1263، حكمت 366
2) ناصر مكارم شيرازي و ديگران، تفسير نمونه، ج 3، ص 50
3) استاد محمدتقي مصباح يزدي، جزوهي حقوق و سياست، ص 2007
