به گزارش خبرنگار خبرگزاری حوزه، نشست علمی با عنوان « فایده های بهره وری های تخریج در اعتبارسنجی روایات» در قالب سلسله نشست های علمی السنة الشریفه به همت پژوهشکده مجمع الفکرالاسلامی در قم برگزار شد.
این نشست علمی دوشنبه شب و با حضور حدیث شناسان حوزوی برگزار شد که ابتدا دکتر محمود ملکی دبیر این نشست علمی با ذکر این مطلب که مبحث تخریج در اعتبار سنجی و تشخیص مباحثی که به سند و متن حدیث مربوط است بسیار مهم است، گفت: تخریج و تالیفات تخریج، در عرصه حدیث اهل سنت بسیار معمول و رایج است ولی هنوز به عنوان یک پژوهش مستقل به این بحث پرداخته نشده بود.
دبیر این نشست علمی بیان کرد: این تلاش علمی که توسط حجت الاسلام محمودی انجام شد، اولین حرکت علمی با این موضوع در بین علمای شیعه است؛ در واقع این پژوهش از پایان نامه سطح سه این حدیث شناس حوزوی آغاز شد و خوشبختانه ثمرات ارزشمندی را در برداشته است.
وی گفت: این بحث در راستای فعالیت مجمع الفکر در عرصه تولید موسوعه سنة الشریفه بسیار با اهمیت است و گروه دلاله و رجال نیازمند این بحث هستند و قطعا در این زمینه می توانند از این اثر علمی استفاده کنند.
حجت الاسلام محمودی ارایه دهنده این بحث در ابتدا با اشاره به جایگاه بحث تخریج در حدیث شناسی گفت: عنوان می شود که بحث تخریج در شیعه سابقه ای نداشته و اهل سنت در ظاهر بیشتر به این بحث پرداخته اند.
این محقق و پژوهشگر با ذکر این مطلب که این مبحث موضوع پایان نامه سطح 3 او بوده است بیان کرد: پس از ورود به بحث، قطعا در آینده آثار متعددی در این عرصه تولید خواهد شد.
وی در ابتدای بحث با ذکر این مطلب که حتی در اهل سنت نیز یک تعریف جامع در خصوص تخریج وجود ندارد، گفت: در این عرصه اولین سوال آن است که چه کسی بهترین شناخت را از ما دارد؟ نتیجه مشخص است که همان حضرت خالق است؛ خالق با حکمت، قدرت و لطف راه رشد را برای ما مشخص کرده است.
سه ملاک رشد
پژوهشگر علوم حدیث حوزه با ذکر این مطلب که راه رشد سه ملاک و ابزار دارد بیان کرد: نخست بهره گیری از عقل، معصومین و کتاب های آسمانی است؛ حال سوال مطرح می شود که در این بین دسترسی به معصوم(ع) به عنوان یکی از ابزار رشد چگونه ممکن است؛ جواب نیز مشخص است یعنی از راه سنت می توان به این دسترسی رسید.
وی با بیان این مطلب که قول و فعل و تقریر معصوم، سنت ایشان را نشان می دهد اظهارکرد: متاسفانه اکنون سنت در اختیار ما نیست؛ در این بین حدیث در اختیار ما است که گزارشگر سنت است؛ حال که حدیث پل ارتباطی ما و معصوم است حجیت حدیث باید مشخص شود.
پژوهشگر علوم حدیث حوزه با ذکر این مطلب که تخریج، زیر مجموعه اعتبار سنجی است و به عنوان یک دانش مستقل تعریف می شود گفت: متاسفانه حدیث نیز دچار آسیب هایی شده است که شامل عوامل مروبط به صدور حدیث، عوامل مربوط به اخذ و نشر و فهم و است؛ بنابراین باید بپذیریم که حدیث دچار آسیب است ولی باید به دنبال راهکارهای حل آنها باشیم.
حجت الاسلام محمودی با بیان این مطلب که در این بین سه راه به نظر می رسد، یادآورشد: نخست، کنارگذاشتن حدیث است که معقول نیست؛ دوم بهره گیری از حدیث با وجود همه آسیب ها که این راه نیز درست نیست ولی راهکار نهایی آن است که با لحاظ برطرف کردن آسیب ها از حدیث استفاده کنیم.
وی گفت: گاهی سنت ضعیف است ولی از معصوم صادر شده است از جمله کتب شلمغانی و کتاب های بنی فضال؛ گاهی سند معتبر است، ولی در جای غیر معتبر آمده است که از جمله آن می توان تفسیر منسوب به علی بن ابراهیم اشاره کرد.
حجت الاسلام محمودی با ذکر این مطلب که بررسی محتوایی نیز راه خوبی است ولی کافی نیست افزود: زیرا نکته آن است که آیا همه حرف های درست از معصومین صادر شده است؟ در بررسی منبع باید گفت که ممکن است یک منبع معتبرترین منبع حدیثی باشد ولی نمی توانیم قسم بخوریم که این منبع در حد قرآن است؛ ممکن است یک منبع فراموش شده باشد ولی نمی توان گفت که این منبع درست نیست.
وی پاسخ به پرسش های گذشته تعیین کننده را راه آینده دانست و گفت: پیمودن همه این راه ها و بهره گیری از همه این ابزارها برای سنجش اعتبار حدیث ضروری است؛ گرچه بیان شد که هیچ تعریف و مساله نظری در خصوص تخریج بیان نشده است ولی فراموش نکنیم که همه محدثان ما از مرحوم کلینی تا سید بن طاووس و مرحوم شیخ حر و... به تخریج عمل کرده و روی آن کار کرده اند.
نمونه های بسیاری از تخریج در آثار محدثان ما وجود دارد
حجت الاسلام محمودی از وجود نمونه های فراوانی از تخریج در آثار محدثان شیعه خبرداد و افزود: تخریج در نهج البلاغه نیز اعمال شده؛ سید رضی نیز نتایج تخریج خود را در نهج البلاغه بیان کرده است؛سوال دیگر آن است که چگونه از این راه ها استفاده می کنیم که پاسخ، همان علم تخریج است؛ تخریج راهی برای غلبه بر آسیب های حدیثی و شناخت و اعتبارسنجی حدیث است.
تعریف نظریه پرداز از تخریج
وی در مقام ارایه تعریف دقیق از تخریج گفت: بر اساس آنچه از تحقیقات وسیع بدست آمده است به تعریفی از علم تخریج رسیدیم؛ در این نگاه تخریج قواعد و طرقی است که به وسیله آن دست یابی به متن اصیل حدیث، شناخت طرق نقل حدیث، شناخت منابع حدیث، شناخت اسناد حدیث، شناخت متون مشابه، مضامین و محتواهای مختلف و مشابه ممکن می شود.
حجت الاسلام محمودی با ذکر این مطلب که عالمان بزرگ اهل سنت در مبحث طرق تخریج حدیث به تخریج سند منبع، متن و محتوا پرداخته اند یادآورشد: تعاریف تخریجی اهل سنت تنها تخریج منبع و سند است یعنی خارج کردن منبع و سند حدیث؛ ولی در کارهای تطبیقی خود تخریج موضوع و متحوا نیز انجام داده اند، لذا تعریف آنها جامع نیست.
این محقق اظهارکرد: تخریج از طریق شناخت راوی حدیث، تخریج حدیث به کمک کلمات ابتدای متن حدیث، تخریج حدیث به کمک کلمات بارز متن، تخریج حدیث به وسیله موضوع حدیث انواع تخریج حدیث از نظر منابع اهل سنت مورد بحث قرار گرفته است.
وی گفت: منطق سوم این تعریف منطق عملکرد عالمان شیعه در کتاب های حدیثی است؛ حدیث تخریج در شیعه از اهل سنت بالاتر است؛ به عنوان شیخ حر عاملی 17 راه را برای بیان منبع و رسیدن به یک سند بیان کرده است که نشان دهنده عمق کوشش و جهاد علمی محدثان ما دارد.
بهره ها و کارکردهای دانش تخریج در اعتبار سنجی حدیث
حدیث شناس حوزوی با ذکر این مطلب که اعتبار سنجی دو پایه دارد که شامل اعتباریابی و آسیب شناسی است اظهارکرد: در عرصه اعتبار سنجی مقالات مختلفی بررسی شده؛برخی منابع زیارت عاشورا و ناحیه مقدسه را اعتبار سنجی کنند؛ برخی برای خدمت و برخی برای تضعیف، به این بحث ها پرداخته اند.
وی تخریج را زیر مجموعه اعتبار سنجی دانست و گفت: اعتباریابی نقاط مثبت حدیث را مورد توجه قرا رمی دهد؛ اعتبار یابی شامل اعتباریابی سند و اعتباریابی متن است؛ آسیب شناسی نیز به همین شکل دارای آسیب شناسی متن و سند است؛ گاهی متن، می توان جبران گر متن باشد.
اولین فایده تخریج
حجت الاسلام محمودی بیان کرد: اولین فایده تخریج، رفع ارسال سند و مسند نمودن روایات؛ یکی از راه های اعتبار روایات مسند کردن روایات است؛ بسیاری از روایات مرسل به واسطه تخریج از حالت ارسال به مسند مبدل می شود؛ در این زمینه روایات بسیاری را می توان از کتب حدیثی برشمرد که تخریج چنین کارکردی در زمینه اعتباری آنها دارد.
دومین فایده تخریج در اعتباریابی حدیث
حدیث شناس حوزوی عنوان کرد: دومین فایده تخریج در اعتباریابی حدیث، یافتن سند صحیح به جای سندهای ضعیف است؛ برخی از روایات، سند دارند ولی سند آنها ضعیف است که می توانیم با تخریج سند، برای آنها سندهای خوبی ایجاد کنیم.
وی با ذکر این مطلب که اگر روایتی از شخصی نقل شده است ناشناخته باشد، روایت نیز مجعول می شود اظهارکرد: مثلا روایتی وجود دارد که حتی نرم افزار درایه نیز آن را با تمام قرائن ضعیف دانسته اند؛ حال این روایت در خصال شیخ صدوق با نام شخص دیگری آمده است که این بحث جبران کننده ناشناخته بودن راوی است.
سومین کارکرد تخریج
این محقق اظهارکرد: سومین کارکرد تخریج، شناسایی راوی نامشخص است؛ به عنوان مثال روایاتی در کافی بیان شده است که راوی ناشناخته است؛ یعنی با کنار گذاشتن دو سند در کنار هم به شناخت دقیق تری نسبت به راویان اصیل آن کمک می کند.
حجت الاسلام محمودیچهارمین کارکرد تخریج را کم شدن واسطه های سند روایت دانست و گفت: مرحوم کلینی معمولا 4 نفر راوی و واسطه دارد ولی در سند شیخ صدوق بیش از 6 واسطه وجود دارد؛ اثبات انتساب یک حدیث به معصوم پنجمین کارکرد مثبت تخریج است.
وی افزود: برخی وقت ها عدم انتساب به دلیل مضمره بودن است گرچه برخی علما اضمار راویان ثقه و مورد اعتماد را مضمر نمی دانند اما عده ای اضمار را مطلقا مضر و باعث ضعف می دانند چنانکه شهید ثانی حتی مضمرات علی بن جعفر را ضعیف می داند.
حجت الاسلام محمودی گفت: ششمین کارکرد، حل برخی تناقضات روایات با متون تاریخی است؛ به عنوان مثال در حدیثی، ظاهر حدیث با مشکل تاریخی روبرو است ولی تخریج این مشکل را حل می کند؛ یعنی یک روایت را با روایات دیگر در کتب دیگر تطبیق داده و مشکل تاریخی آن را حل می کند.
این محقق اظهارکرد: هفتمین کارکرد تخریج، خروج سند از مجهول بودن است؛ گاهی در یک سند، راوی مجهول است اما با تخریج حدیث می توان آن راوی را مشخص کرد یا روایات را با سندی غیر آن راوی مجهول دانست.
وی یافتن سند شیعی برای حدیث را از دیگر کارکردهای تخریج دانست و گفت: حتی روایات اهل بیت(ع) نیز باید در منابع اهل سنت نیز جستجو شود؛ یکی از فایده های اعتباریابی تخریج در متن، رفع اتهام وضع و جعل روایت است.
این حدیث شناس حوزوی یادآورشد: گاهی یک روایت در منابع اهل سنت بیان شده است که علمای شیعه به نقد آن پرداخته اند ولی وقتی این روایت تخریج متن شد، می بینیم که این روایت در منابع ما وجود دارد ولی اضافه ای نیز وجود دارد که به اثبات سخن مدعی ما کمک می کند؛ مثل روایت اصحابی کالنجوم که شیخ طوسی از آن برای اثبات معصومیت اهل بیت(ع) استفاده کرده است.
وی گفت: دستیابی به فهم دقیقتری از روایت، از کارکردهای دیگر تخریج است؛ مثلا در یک روایت ممکن است صدر و ذیل یک روایات با هم تطبیق نداشته باشد که پس از تخریج درستی و صحت آن بحث مشخص می شود؛ در زیارت ناحیه مقدسه در نسخه مزار ابن مشهدی مثلا عباراتی وجود دارد که با شان اهل بیت(ع) هم خوانی ندارد از جمله بحث للشعور ناشرات که در اینجا تخریج به کمک می آید و با تطبیق با سند سیدبن طاووس این بحث حل می شود و مشکل قبلی نیز از بین می برد.
حجت الاسلام محمودی بیان کرد: کشف سبب صدور روایت از دیگر کارکردهای تخریج است؛ در این زمینه موارد متعددی وجوددارد؛ شناسایی موارد تقیید در روایات مطلق از جمله کارکردهای دیگر تخریج است.
آسیب شناسی حدیث
وی اظهارکرد: آسیب شناسی حدیث نیز به دو بخش آسیب شناسی متن و آسیب شناسی سند باز می گردد؛ کشف موارد تصحیف در سند از کارکردهای آسبیب شناسی است.
حجت الاسلام محمودی عنوان کرد: شناسایی تصحیف در متن از دیگر کارکردهای آسیب شناسی است که می تواند نقش مهمی در فهم یک حدیث داشته باشد و قطعا در فتوا نیز موثر است.
حدیث شناس حوزوی یادآورشد: کشف و شناسایی موارد ادراج از دیگر کارکردهای آسب شناسی حدیث است؛ از جمله فهم روایتی که از شیخ صدوق در خصوص امامت حضرت علی اکبر است که در این روایت با کشف و شناسایی موارد ادراج متوجه این مشکل در یک نسخه و حل آن می شویم که مفهوم آن همان امام سجاد است.
وی گفت: تخریج به معنی خارج کردن همه محتواها و اسناد و منابع مرتبط به یک روایت است که اگر همه آنها را کنار هم بگذاریم می توانیم به یک شناسنامه برسیم؛ یعنی می توانیم برای همه احادیث یک شناسنامه داشته باشیم.
در ادامه این نشست حاضران، به ارایه نظرات خود پراختند و نقدهایی نیز به برخی از مباحث وارد کردند که با پاسخ ارایه دهنده همراه بود؛ از جمله اینکه یکی از حاضرین تخریج را به نوع جعل اصطلاح جدید دانست و گفت: این مبحث در علوم مختلفی چون درایه و سند شناسی و... مورد بحث واقع شده است و دیگر نیازی به این بحث نبود.
وی نیز در پاسخ به این سوال بیان کرد: این علم در واقع پاسخی به چالش هایی است که امروز در عرصه حدیث شناسی و سند شناسی و... وجود دارد زیرا برخی از کتب روایی ما به رغم وثوق به دلایل مختلف از جمله اینکه راوی نیازی به ارایه سند ندیده و یا مشکلات نسخه ای چالش هایی بوجود آورده است که با صدها کارکرد تخریج، می توانیم به این چالش ها پاسخ دهیم و به راحتی مشکلات را حل کنیم.
