به گزارش خبرگزاری حوزه، مرکز اسناد حرم مطهر حضرت معصومه سلام‌الله علیها یکی از مراکزی است که به دلیل تنوع اسناد، مأموریت‌ها و اهداف در نوع خود بی‌نظیر یا کم‌نظیر است. به پای صحبت‌های مدیر کتابخانه، موزه و اسناد این آستان نشسته‌ایم تا از نزدیک با کار ایشان و اهداف و برنامه‌هایشان آشنا شویم.
به دلیل حجم زیاد، این گفت‌وگو در دو بخش اسناد، کتابخانه و موزه به صورت مجزا منتشر می‌شود.
از این‌که وقت خود را در اختیار خبرگزاری حوزه گذاشتید، متشکرم. لطفا خودتان را معرفی بفرمایید و این‌که از چه سالی مدیریت مرکز اسناد حرم را به عهده گرفتید؟
_ بنده علی فتح الله زاده هستم. مدیر کتابخانه، موزه و اسناد آستان مقدس حضرت معصومه سلام‌الله علیها.
حرم مطهر حضرت معصومه سلام‌الله علیها سه تا معاونت دارد. معاونت تولیتی یا اجرایی، معاونت پشتیبانی و معاونت فرهنگی که هرکدام از آن‌ها وظایف خاص خود را دارند.
معاونت فرهنگی حرم هم سه مدیریت دارد که یکی از مدیریت‌های آن، مدیریت کتابخانه، موزه و اسناد است.
کتابخانه، اسناد و موزه با توجه به سنخ کار خود، معمولاً در تشکیلات‌های ملی و بین‌المللی کنار هم هستند. نادر است در جایی این بخش‌ها در چارت سازمانی کنار هم نباشند.
تقریباً دو سال هست که به عنوان رئیس اداره موزه مشغول خدمت هستم و کمتر از یک سال است که وظیفه مدیریت هر سه مجموعه به عهده‌ام گذاشته شده است.
لطفا درباره وظایف و تاریخچه مرکز اسناد توضیح بدهید.
_ مرکز اسناد یکی از ادارات این مدیریت هست. مرکز اسناد آستان مقدس حضرت معصومه(س) به شکل رسمی و سازمانی در سال هزار و سیصد و نود و یک بعد از حضور آیت‌الله سعیدی به عنوان تولیت آستان شکل گرفت.
بحث جمع‌آوری و بایگانی اسناد در گذشته هم بوده و در همه دنیا مرسوم است. در دهه اول این قرن در بسیاری از ادارات و سازمان‌ها مرکزی با عنوان مرکز بایگانی یا آرشیو ایجاد شده است.
مرکز اسناد آستان مقدس حضرت معصومه در سال ۱۳۹۱ با توجه به حجم بالای اسنادی که جمع شده و قابل استناد، قابل رجوع و مورد نیاز بود، تشکیل شد.
شناسایی اسناد
مرکز اسناد حرم سه مأموریت مهم و عمده را دنبال می کند، مأموریت نخست شناسایی و دریافت آثار و اسناد آرشیوی است. این مأموریت در دو بخش اسناد داخل آستان و خارج از آستان پیگیری می‌شود. در مدیریت‌های مختلف اسناد مختلفی همچون اسناد ساختمان، اسناد فعالیت‌های فرهنگی و .... وجود دارد که قابل بررسی و پژوهش است. این اسناد از مدیریت‌های مختلف دریافت و بایگانی می‌شود و هرکدام فرایند خاص خود را دارد. به طور مثال ما الآن یک فعالیت فرهنگی داریم و تصور می‌کنیم که در گذشته نبوده ولی هنگامی که اسناد بررسی می‌شود، می‌بینیم دهه‌ی چهل نظیر این فعالیت در حرم اتفاق افتاده است. یا در بحث شکل‌گیری خدام افتخاری، تصور ما بر این بود که در دو یا سه دهه گذشته شکل گرفته است، اما اسنادی داریم که این بحث در سال‌های بسیار دور وجود داشته است.
یک سری اسناد هم بیرون آستان موجود است. مثلاً اسناد املاک آستان مقدس که ممکن است در استانداری، شهرداری، اداره ثبت یا اوقاف، مرکز اسناد ملی یا مرکز اسناد مجلس که فراوان هم هست. پیگیری‌های مختلفی برای شناسایی، دریافت و ساماندهی این اسناد صورت گرفته و می‌گیرد.
تنظیم و فهرست‌نویسی
مأموریت دوم مرکز اسناد، تنظیم این اسناد و فهرست‌نویسی آن‌ها است. اسناد پس از دریافت بر اساس موضوع آن و کلید واژه‌هایی که تعریف شده است، فهرست‌نویسی و تصویر برداری می‌شود. تصویربرداری هم به صورت دیجیتالی صورت می‌گیرد که به صورت کامل حفظ شود.
پس از فهرست‌نویسی و تصویربرداری این اسناد برای بهره‌برداری‌های بعدی آرشیو می‌شوند.
تدوین و نشر اسناد
مأموریت سوم مرکز اسناد تدوین و نشر اسناد است. به طور مثال در موضوع وقف یا انواع وقف یک کار پژوهشی روی اسناد صورت می‌گیرد که چند مدل وقف در آستان وجود دارد، وقف‌نامه‌ها بررسی می‌شود و کار پژوهشی روی آن‌ها صورت می‌گیرد.
برخی از کارهای پژوهشی و تولیدی در مرحله‌ی اول در خود مجموعه شکل می‌گیرد که بیشتر انعکاس دهنده‌ی اجمالی و چکیده‌ی مطالب است. به اصطلاح ساختار کلی و نمایه‌های کلی اسناد است.
مرحله بعدی پژوهش‌های تفصیلی است که در نوشتن پایان‌نامه‌ها، کتاب‌ها و پژوهش‌های مفصل و علمی مورد استفاده قرار می‌گیرد که در مراحل بعدی مورد استفاده مراکز علمی، دانشگاهی و تخصصی قرار بگیرد.
تاکنون بیش از یک میلیون و سیصد هزار سند شناسایی شده است و هر روز نیز اسناد جدیدتری شناسایی می‌شوند و مورد بررسی قرار می‌گیرند.
تعریف شما از سند چیست؟
_ تعاریف مختلف است و می‌گویند اگر ده سال از عمر یک اثر گذشته باشد، این سند است و بعضی‌ها جاها ممکن است که به محض این که پای یک برگه امضاء می‌شود، حکم سند پیدا می‌کند. به طور مثال سند مالی به محض امضا حکم سند دارد. حالا بماند که ارزش و جایگاه آن کجا است. یا وقتی یک وقف ایجاد می‌شود، وقف‌نامه حکم سند پیدا می‌کند. امضای آن و ایجاد آن بار حقوقی و حکم سند دارد. برخی نیز باید شامل مرور زمان شود تا حکم سند پیدا کند.
این اسناد در چه موضوعاتی فهرست و تنظیم می‌شوند؟
_ اسناد در موضوعات مختلفی همچون فرهنگی، علمی، املاک و ساختمان، حقوقی و ... فهرست‌نویسی و تنظیم می‌شوند. به طور مثال اسناد یک ساختمان فرایند خاص خود را دارد، اسناد زمین، مصالح، نقشه، ساختمان، فرایند توسعه ساختمان و ... که در محورهای مختلف طبقه بندی و آرشیو می‌شوند تا در آینده اگر نیاز به تغییر یا توسعه بود، مورد استفاده قرار گیرد.
این طبقه‌بندی‌ها زیر نظر شورای اسناد صورت می‌گیرد. برخی از اسناد پژوهش‌محور هستند، یعنی قابلیت ارائه به مراکز علمی و پژوهشی را دارند. که این سطح عالی‌ترین سطح استفاده و برداشت از این اسناد است و ممکن است ارزش آن در میان‌مدت یا بلند مدت مشخص شود. عمده فعالیت ما نیز در این محور است.
طبقه بندی بعدی، طبقه بندی اسناد به صورت فهرست محور، است، در این طبقه بندی، عنوان، چکیده کفایت می‌کند. مثلاً می‌گوییم که حقوق آستان یا جذب نیرو در گذشته به این شکل بوده. ممکن است در همین حد کافی باشد و کار پژوهشی زیادی روی این بخش صورت نگیرد.
طبقه‌بندی بعدی عنوان محور است که غالبا داخلی است، مسائلی همچون اداره ساختمان، مهندسی در گذشته، اسناد مربوط به ساختمان، مسائل فنی و مهندسی و اتفاقات پیرامون آن.
مسائلی همچون متراژ، نقشه، نام معمار، هدف از ساخت ساختمان و ساختار آن، عمر ساختمان و موارد اینچنینی. این اسناد تعداد خیلی بالایی دارد.
قاعدتا با انواعی از اسناد روبرو هستیم!
_ کاملا درست است. بعضی اسناد، اسناد نوشتاری، بعضی اسناد دیداری و برخی نیز به اصطلاح اسناد شنیداری هستند که اسناد دیداری و شنیداری شبیه هم هستند.
تجربه بزرگان و خادمان قدیمی هم که در قالب سند نمی‌توان ثبت کرد در قالب تاریخ شفاهی به صورت مصاحبه گردآوری می‌شود. که این کار سازوکار خاص خود را دارد، چون صرف ادعای فرد کفایت نمی‌کند و سندیت ندارد، هم باید به تواتر برسد و مؤیدات محکمی در کنار آن باشد که دلالت سندی و محتوایی داشته باشد. پس از طی این مراحل، این‌ها مکتوب می‌شود، سپس به تصویب شورای عالی اسناد می‌رسد، و مراحل بعدی را طی می‌کند.
اسناد نوشتاری هم مشخص است، به طور مثال آستان یک مبلغی را جابه‌جا کرده، حقوقی را داده، خدماتی را داده یا تفاهم‌نامه‌ای داشته، این‌ها از همان زمان که نوشته می‌شود و به شکل مکتوب هست سند می‌شود و بعداً قابل مراجعه و قابل ارجاع هست.
تفاوت مرکز اسناد با بایگانی ادارات دیگر چیست؟
_ مرکز اسناد آستان مقدس حضرت معصومه از لحاظ ساختاری در سطح یک اداره در مدیریت است، اگرچه شاید شبیه یا هم عرض بایگانی باشد ولی تفاوت آن با بایگانی ادارات این است که مرکز اسناد، صرف نگهداری اسناد نیست بلکه کار فراتری روی اسناد انجام می‌دهد، گردآوری، ثبت، پژوهش و ....
همان طور که گفته‌اند که گذشتگان چراغ راه آینده هستند، مرکز اسناد در حقیقت از تجربیات چه مکتوب و چه نوشتاری و چه شنیداری و چه دیداری، گذشته را احصا و آینده را روشن می‌کند و بهره‌برداری‌های کاربردی دارد.
قدیمی‌ترین سندی که الآن وجود دارد، متعلق به چه دوره‌ای هست؟
شاید نشود تاریخی را گفت و من حضور ذهن ندارم ولی از لحاظ خود تعریف سند هم متفاوت است. هر شی، اثر، مکتوب، نوشته، گفته یا قرائنی که ما را به یک تاریخ مسلم، به یک اتفاق، به یک شخصیت و یا به یک موضوعی برساند، به آن سند می‌گوییم.
از سال ششصد و دو، قدیمی‌ترین به اصطلاح کاشی تاریخ‌دار ایران که روی قبر حضرت است و خود این نشانه و سندی بر این است که این مرقد قدیمی است. ممکن است که بعضی شبه کنند که بعداً ایجاد شده است، ولی اینطور نیست.
قدیمی‌ترین اسناد مالی ممکن مربوط به قرن اخیر باشد، اما اسناد موقوفات به چندصد سال قبل برمی‌گردد و از پنج یا شش قرن پیش ما وقف‌نامه داریم و اسناد آن موجود است و دارد استفاده می‌شود.
درباره کتابخانه هم بفرمایید؛ کتابخانه حرم مطهر از چه سالی تأسیس شده؟
کتابخانه در چندین دهه‌ی گذشته هم بوده، منتهی سطح و ظرفیت آن متفاوت بوده است. حرم از گذشته کتابخانه داشته ولی روز به روز توسعه پیدا کرده و باز هم در دو سه دهه‌ی گذشته توسعه‌ی بیشتر و بهتری یافته است.
منظور از کتابخانه یعنی مخزن کتاب بوده یا محل مراجعه بوده؟
_ محل مراجعه و مطالعه بوده است. بوده، کتاب، کتابخانه و حوزه همیشه کنار هم بوده‌اند، در گذشته حرم حضرت معصومه سلام‌الله علیها چند حوزه علمیه داشته و تمام هزینه‌های آن را حرم تقبل می‌کرده است.
زمین مدرسه کنونی فیضیه متعلق به حرم بوده و درب آن به حرم باز بوده است. بالای همان درب نیز کتابخانه آستانه بوده و ایوان صحن عتیق که در حال حاضر به آن صحن امام هادی علیه‌السلام می‌گوییم.
شاه بیگم خانم آنجا را در عصر صفویه ساخته است. دست‌کم از عصر صفویه تاکنون کتابخانه حرم وجود داشته است، هرچند ظرفیت آن کمتر از ظرفیت کنونی بوده است.
از دهه سی و چهل هم دستورالعمل‌های مربوط به کتابخانه و قوانین کتابخانه موجود است، البته مصاحبه‌های شفاهی مربوط به کتابخانه نیز در حال انجام است که باید استخراج شود تا ببینیم شکل‌گیری کتابخانه دقیقاً مربوط به چه زمانی بوده است.
در دو دهه اخیر به شکل صعودی آمار کتاب‌های کتابخانه و موضوع کتاب‌ها افزایش پیدا کرده است.
در حال حاضر در کتابخانه چه اهدافی را دنبال می‌کنید؟
_ برای کتابخانه سه هدف کلی را دنبال می‌کنیم، هدف نخست، پیگیری امور پژوهشی است، کتابخانه حرم مطهر حضرت معصومه سلام‌الله علیها، پژوهش محور است. یعنی منابع گسترده دینی کتابخانه جهت استفاده پژوهشی طلاب و حوزه‌های علمیه در اختیار آن‌ها قرار گیرد.
هدف دوم ما دیجیتالی کردن کتابخانه است، کتابخانه دیجیتال را فعال کرده‌ایم، در نرم‌افزار آذرخش اطلاعات کتابخانه، موزه و اسناد حرم وارد شده است، برخی از آثار و منابع آن نیز بارگذاری شده است. پژوهشگران و محققان می‌توانند به صورت حضوری و غیرحضوری مراجعه کنند.
هدف سوم ما گسترش بخش امانی کتابخانه است، در حال حاضر این بخش خدمات ارائه می‌دهد،اما به دنبال این هستیم که به شکل گسترده‌تر و تخصصی‌تر این بخش به مراجعان خدمات ارائه دهد.
راه‌اندازی کتابخانه کودک و نوجوان، معرفی منابع دینی برای مخاطب کودک و نوجوان، ارائه مهارت‌های کتاب‌خوانی، ترویج فرهنگ کتاب‌خوانی و ... بخشی از برنامه‌های جانبی کتابخانه حرم است.
کتاب‌های چاپی قدیمی و خطی هم در کتابخانه نگهداری می‌شوند؟
_ بله، کتاب‌های خطی، سربی و سنگی هرکدام به صورت جداگانه در کتابخانه نگهداری می‌شوند، بیش از چند هزار جلد کتاب خطی، چاپ سربی و چاپ سنگی در کتابخانه داریم که فهرست‌نویسی شده و برخی دیگر نیز در حال ورود اطلاعات و انجام است. همه این‌ها در شرایط خاصی که لازم است، نگهداری می‌شوند.
یکی دیگر از بخش‌های کتابخانه، بخش آرشیو رسانه‌ها است،که یکی از غنی‌ترین آرشیوها است، برخی از نشریات و مجلات از ۷۰ سال پیش یا بیشتر در کتابخانه وجود دارد. فهرست‌نویسی آن‌ها آغاز شده است و می‌تواند برای پژوهشگران مفید باشد.
ارتباط کتابخانه حرم با سایر کتابخانه‌ها به چه صورت است؟
_ کتابخانه حرم عضو مجمع کتابخانه‌های تخصصی استان قم(مکتا) است و مبادله اطلاعات بین این کتابخانه و سایر کتابخانه‌های عضو این مجمع صورت می‌گیرد. عضو کتابخانه‌ی ما می‌تواند برود از کتابخانه و منابع دیجیتال کتابخانه‌ی آیت‌الله بروجردی، کتابخانه‌ی آیت‌الله خامنه‌ای یا کتابخانه‌ی دانشگاه باقرالعلوم استفاده کند.
چه تعداد کتاب در کتابخانه حرم موجود است؟
کتابخانه‌ی ما الآن نزدیک به دویست هزار جلد کتاب دارد. دقیقاً عرض نمی‌کنم به خاطر این‌که بخش عمده‌ای از کتاب‌های ما، فهرست‌نویسی و ورود اطلاعات نشده است، به‌اضافه‌ی این‌که بعضی‌ها مکرر است.
کتاب‌هایی که چند نسخه یا چند دوره داریم با اجازه هدیه دهنده و اجازه شرعی به کتابخانه‌های که از این کتاب نسخه‌ای ندارند، اهدا می‌شود.
گاهی ما از یک منبع ۱۰ دوره داریم و یک کتابخانه دیگر ممکن است، یک دوره هم نداشته باشد، کتابخانه‌های روستایی، شهری، مسجد،یا کتابخانه‌ای که اولویت دارد، بر اساس اولویت به نام همان اهداکننده، اهدا می‌شود و مورد استفاده قرار می‌گیرد.
از عموم پژوهشگران و صاحبان اندیشه، به ویژه طلاب عزیز تقاضا و دعوت می‌کنم به موزه، کتابخانه و مرکز اسناد بیایند و از منابع مکتوب و تاریخی ما بازدید کنند، همچنین اگر طرح، پیشنهاد و ایده‌ای دارند ارائه بدهند تا به نام خودشان اجرایی شود.
ادامه دارد....
