به گزارش خبرگزاری حوزه، به گفته حجت الاسلام هوشیار، کارشناس فرق و ادیان، مناظره گفتگویی است برای اثبات حقانیت یک دیدگاه با استدلال و ابطال نظر مخالف، نیازمند رعایت اصول اخلاقی، آمادگی علمی و حفظ آرامش، با هدف هدایت به سوی حقیقت.
مناظره چیست؟
نخست باید بدانیم مناظره چیست. در منابع مختلف تعاریفی برای مناظره آمده است، از جمله آنکه: مناظره گفت‌وگویی است میان دو طرف که با هدف اثبات حقانیت دیدگاه خود و ابطال نظر طرف مقابل به گفت‌وگو می‌پردازند. به عبارتی، طرفین می‌کوشند با استدلال و ارائه دلیل، نظر خود را برتر نشان دهند؛ مانند اینکه شخصی بخواهد نشان دهد که دین اسلام بر حق است و سایر دیدگاه‌ها همچون یهودیت یا آتئیسم در باطل قرار دارند.
تفاوت مناظره با مذاکره
مناظره با مذاکره تفاوت دارد؛ مناظره نه به معنای مشاوره است و نه جدل بی‌منطق. در مناظره، تضارب آرا صورت می‌گیرد و هر یک از طرفین دیدگاه خود را با ابزار استدلالی مطرح می‌کنند.
گاه ممکن است طرف مقابل قانع شود و به حقیقت دست یابد و گاه ممکن است هدف از مناظره، هدایت شاهدان و ناظران مناظره باشد؛ یعنی مخاطب اصلی، جمعی از بینندگان باشند که با مشاهده استدلال‌ها، به حقیقت نزدیک شوند.
با این حال، مناظره باید بر اساس جدال احسن انجام گیرد. خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: «وَلا تُجادِلُوا أَهْلَ الْکِتابِ إِلَّا بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ»؛ با اهل کتاب مجادله نکنید مگر به شیوه‌ای نیکو.
جدال احسن و غیر احسن
برای تبیین فرق میان «جدال احسن» و «جدال غیر احسن»، به روایت امام صادق علیه‌السلام استناد می‌شود.
امام صادق در پاسخ به این پرسش که جدال غیر احسن چیست؟ حضرت فرمودند: «زمانی که فردی با اهل باطل به مجادله پردازد و طرف مقابل با استدلال نادرست سخن بگوید ولی تو نتوانی با برهان صحیح پاسخ گویی و تنها به رد سخن او بدون دلیل بسنده کنی، این نوعی جدال غیر احسن است.»
همچنین حضرت فرمودند: «اگر کسی از اهل باطل سخن حقی بگوید، اما تو از ترس اینکه آن سخن به سود باطل او تمام شود، همان سخن حق را نیز انکار کنی، باز هم در دام جدال غیر احسن افتاده‌ای.»
از این رو، اگر فردی توانایی علمی و مهارت لازم برای پاسخ‌گویی ندارد، نباید وارد مناظره شود، حتی اگر نیت او دفاع از دین باشد.
امام صادق علیه‌السلام صراحتاً فرمودند که اگر فردی بدون تخصص و آمادگی وارد مناظره شود و گفتار او باعث انحراف دیگران شود، این عمل حرام است!
قواعد مناظره
نخستین قاعده در مناظره این است که هر کسی صلاحیت ورود به مناظره را ندارد. این موضوع بسیار جدی است، زیرا گاه افراد صرفاً به انگیزه دلسوزی و احساس مسئولیت، وارد عرصه‌ای می‌شوند که در آن تخصص ندارند و نتیجه آن می‌تواند انحراف دیگران باشد. بهتر است مباحث تخصصی را به متخصصان آن حوزه بسپاریم؛ کسانی که با دقت می‌دانند چه بگویند، کی بگویند و چگونه پاسخ دهند.
امام صادق علیه‌السلام به برخی افراد اجازه مناظره می‌دادند و به برخی دیگر نه. برای مثال، در مورد طیار، حضرت فرمودند: «او از ما اهل‌بیت دفاع می‌کرد» و اجازه مناظره به او دادند، زیرا او فنون مناظره را می‌دانست. در مقابل، در مورد افرادی که قدرت تحلیل، استدلال و پاسخ‌گویی نداشتند، حضرت نهی کردند و حتی آن را حرام شمردند.
قاعده دوم در مناظره آن است که نباید با هر کسی مناظره کرد. بنا نیست با هر فردی که ادعایی می‌کند، وارد بحث شویم. ابتدا باید مشخص شود که او از حداقل منطق و فهم برخوردار است و مفاهیم اولیه را درک می‌کند. مناظره برای آموزش نیست؛ برای اثبات و بررسی استدلال است. کسی که حتی اقسام خبر یا مفاهیم اولیه دینی را نمی‌شناسد، طرف مناسبی برای مناظره نیست.
امیرالمؤمنین علیه‌السلام در وصیتی به کمیل فرمودند: «در هر قوم و طایفه‌ای، افرادی وجود دارند که در جایگاه علمی بر دیگران برتری دارند؛ مراقب باش با افراد فرومایه وارد مناظره نشوی، زیرا ممکن است به سبب سخنان نادرست آنان، دل آزرده شوی.»
قاعده سوم درمناظره آن است که در جریان مناظره، باید صبوری و آرامش حفظ شود و پیش از اتمام سخن طرف مقابل، نباید سخن گفت. این اصل چند فایده دارد:
۱. آرامش طرف مقابل نشان‌دهنده تسلط توست؛
۲. فرصتی برای اندیشیدن و جمع‌بندی مطالب پیش از پاسخ‌گویی فراهم می‌شود؛
۳. تأثیر روانی مثبت بر طرف مقابل دارد و او را در موضع تدافعی قرار می‌دهد.
از پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌وآله نقل شده است که در مواجهه با فرد مشرکی که سخنان بسیاری بر ضد پیامبر گفت، حضرت تا پایان سخنان او سکوت کردند، سپس با آرامش و یک جمله مؤثر پاسخ دادند.۲
قاعده چهارم در مناظره آن است که اگر در مناظره به نتیجه نرسیدیم یا شکست خوردیم، نباید به توهین و فحاشی روی بیاوریم. اخلاق قرآنی در برابر افراد لجوج نیز ادب را رعایت می‌کند. برای مثال، در پاسخ به مشرکانی که دعوت پیامبر را نمی‌پذیرفتند، قرآن می‌فرماید: «لَکُمْ دِینُکُمْ وَلِیَ دِینِ»
حتی اگر طرف مقابل دچار عناد یا نفهمی باشد، باز هم ادب در گفتار نباید فراموش شود. مناظره برای کشتی گرفتن نیست؛ اگر شکست خوردیم، باید آن را بپذیریم، نه آنکه با عصبانیت به شخص مقابل حمله کنیم.
در نهایت، مناظره یک فن و مهارت است، حتی اگر فردی از دانش بسیاری برخوردار باشد، اما شیوه بیان و روش مناظره را نداند، ممکن است شکست بخورد. بنابراین، تسلط بر فنون گفت‌وگو، آرامش، اخلاق و تخصص علمی، همگی از شروط لازم برای ورود به عرصه مناظره با فرقه‌های انحرافی هستند.
پی نوشت:
۱.بحار الأنوار، جلد ۲، صفحه ۱۲۵، حدیث ۲.
۲.احتجاج طبرسی، جلد اول، صفحه ۳۰.
۳. سوره کافرون، آیه ۶.
برای شنیدن صوت اینجا را کلیک کنید.
نظر شما