به گزارش خبرگزاری حوزه / اشاره؛ مرکز تدوین متون درسی حوزههای علمیه یکی از مراکز و بخش های مهم حوزه های علمیه است که در عرصه تدوین متون درسی برای حوزه و مدارس حوزوی نقش آفرین است که به جرأت می توان گفت از زمان راه اندازی این مرکز اتفاقات خوبی در حوزه تدوین دروس در حوزه افتاده است.
در همین رابطه با خبر شدیم که قرار است کتابی در حوزه علوم قرآنی با حضور مولفین رونمایی شود، برای چند و چون برنامه و سایر فعالیت های این مرکز مصاحبه ای را با حجت الاسلام والمسلمین مصطفی کاویانی مدیر تألیف و ارزیابی موضوع درسی مرکز تدوین متون درسی حوزههای علمیه انجام داده که در ادامه می خوانید:
بسماللهالرحمنالرحیم.
مصطفی کاویانی مدیر تألیف و ارزیابی موضوع درسی مرکز تدوین متون و منابع درسی حوزههای علمیه هستم. موضوع این جلسه در واقع ارائه توضیحاتی درباره نشست رونمایی از کتاب جدید تألیف «علوم قرآنی» است. کتابی که به همت و تلاش اساتید بزرگوار و دانشمندان فاضلی که در زمینه تفسیر و علوم قرآنی صاحبنظر هستند، تولید شده است. این نشست با حضور جمعی از اندیشمندان و فضلای متخصص در دانش تفسیر و علوم قرآنی در همین مرکز برگزار شد.
در خصوص برنامه، توضیحی کوتاه عرض میکنم: نشست رونمایی امروز شنبه از ساعت ۱۰ تا ۱۲ در همین مکان یعنی مدرسه علمیه معصومیه برگزار شد. موضوع کتاب از ابتدا بهصورت مشخص تعریف شده بود و گروه مؤلفان آن نیز گروه علمی مرکز تدوین متون درسی حوزههای علمیه هستند. احتمالاً در این نشست، سخنران ویژهای نیز خواهیم داشت. در تلاش هستیم از شخصیتهای برجسته حوزوی، از جمله اعضای شورای عالی یا اساتید شاخص در حوزه دانش قرآنی، دعوت کنیم تا در این برنامه حضور داشته باشند.
روال کلی این نشستها نیز به این صورت است که ابتدا توضیحاتی کلی درباره فرآیند تألیف کتاب ارائه خواهد شد، سپس مؤلف یا گروه مؤلفان، دیدگاهها و ملاحظات خود را درباره محتوای کتاب بیان میکنند و در نهایت، سخنران ویژه به اصل موضوع و ضرورت تألیف چنین آثاری میپردازد. در پایان برنامه نیز کتاب بهصورت نمادین رونمایی شده و به جامعه علمی تقدیم خواهد شد.
ما در نظام آموزشی حوزه، عنوان درسی مشخصی داریم با عنوان «آشنایی با علوم قرآنی» که طلاب ما معمولاً در سطح یک و در پایههای پنجم یا ششم با آن آشنا میشوند و با آن مواجه هستند. تا پیش از این، کتاب «درسنامه علوم قرآن» تألیف جناب استاد جوانآراسته بهعنوان متن درسی مورد استفاده قرار میگرفت. این کتاب به زبان فارسی است و البته همچنان منتشر میشود و در برخی موارد بهعنوان متن درسی نیز معرفی میشود.
اما با توجه به ارزیابیهایی که نسبت به این کتاب صورت گرفت و همچنین با توجه به تحولاتی که در برخی مباحث علوم قرآنی بهوجود آمده است و ظهور دیدگاهها و نظریههای جدیدتر، ضرورت داشت که یک متن جدید تألیف شود. مهمترین ویژگی این اثر، بهویژه برای ما در مرکز تدوین متون، این است که این نخستین تجربه ما در تألیف کتاب بهصورت گروهی بوده است. طرح کلی کتاب ابتدا در گروه علمی مرکز تصویب شد، سپس فصلها و بخشهای مختلف آن براساس تخصص میان اعضا توزیع گردید، و هر صاحبنظر در حوزه تخصصی خود نگارش بخش مربوط به همان فصل را آغاز کرد.
سؤال:
«کتاب علوم قرآنی برای شورای عالی هم ارسال شده؟»
پاسخ کارشناس:
این کتاب دو روز پیش از انتشارات به دست ما رسیده است. روال کلی به این صورت است که از طریق یک مکاتبه رسمی، کتاب را به مدیر محترم حوزههای علمیه و همچنین برخی از معاونان از جمله معاون محترم آموزش حوزه و نیز برخی شخصیتهای حقیقیِ صاحبنظر و چهرههای شناختهشده قرآنی ارائه میکنیم. در برخی موارد خدمت این بزرگواران میرسیم و توضیحاتی شفاهی نیز درباره کتاب ارائه میشود. اما گاهی به دلایلی مانند عدم دسترسی یا دوری آن استاد فرهیخته و نبود امکان حضور، کتاب بهصورت پستی ارسال میشود و تلفنی نیز اطلاعرسانی صورت میگیرد. درباره شورای عالی نیز به همین ترتیب عمل میشود؛ یعنی کتاب بهصورت مکتوب و در قالب یک سند رسمی، همراه با نامهای که در متن آن ویژگیها و امتیازات این اثر در مقایسه با آثار مشابه توضیح داده شده است، به دبیرخانه شورای عالی ارسال میگردد.
سؤال:
«کتاب علوم قرآنی به مدارس هم داده شده؟ یعنی مدیران یا اساتید مدارس هم آن را دیدهاند؟»
پاسخ کارشناس:
در مراحل تولید کتاب و طی فرآیند تدوین آن، ما در یکی دو مرحله این اثر را در معرض ارزیابی و بررسی جامعه اساتید قرار دادیم. البته نسخه نهایی کتاب، هنوز بهصورت رسمی در اختیار آقایان قرار نگرفته است. طبیعتاً پس از برگزاری مراسم رونمایی، کتاب به معاونت آموزش ارسال میشود. همکاران عزیز در معاونت آموزش نیز بر اساس صلاحدید خود، درباره معرفی کتاب و گنجاندن آن در برنامه درسی و منابع آموزشی سال تحصیلی آینده تصمیمگیری خواهند کرد.
سؤال:
«کتاب بهصورت انتخابی هست؟»
پاسخ کارشناس:
در حال حاضر، هر دو کتاب در دسترس طلاب و اساتید محترم قرار دارد. شاید بتوان اینطور بیان کرد که توصیه ما این است که این کتاب حتماً توسط جامعه اساتید مورد بررسی قرار گیرد. اگر این کتاب از نظر اساتید ارجمند، قویتر و برتر تشخیص داده شود، مورد استفاده قرار خواهد گرفت. خوشبختانه اساتید ما نسبت به انتخاب بهترین اثر برای استفاده در حوزه آموزشی، دقت و حساسیت بالایی دارند. در این مورد نیز همان روال دنبال خواهد شد: اساتید محترم کتاب را بررسی میکنند، با ویژگیها و امتیازات آن آشنا میشوند و طبیعتاً بر اساس آن تصمیم خواهند گرفت.
ما نمیتوانیم کسی را ملزم یا مجبور به استفاده از یک کتاب خاص کنیم. سیاست آیتالله اعرافی مدیر حوزه های علمیه نیز بر تولید آثار متنوع و اعطای حق انتخاب به مصرفکننده، یعنی جامعه اساتید و طلاب، است. با این حال، تلاش ما در تولید هر اثر بر این است که در مقایسه با آثار پیشین، دارای امتیازاتی باشد که آن را چند گام جلوتر قرار دهد.
سؤال:
یعنی این کتاب جایگزین کتابهایی مثل آنچه طلاب پیشتر در سوره یوسف میخواندند، میشود؟
پاسخ کارشناس:
خیر. این کتاب مربوط به درس علوم قرآنی است. در حوزه قرآن و علوم قرآنی، سه یا چهار عنوان درسی داریم. برای مثال یکی از این دروس، «تجوید» است که طلاب در پایههای ابتدایی آن را میخوانند. درس «آشنایی محتوایی با قرآن» نیز وجود دارد که بهویژه طلابی که بر اساس برنامه جدید آموزشی مشغول تحصیل هستند، در پایههای مختلف با آن مواجه میشوند. همچنین یک عنوان درسی مستقل دیگر داریم بهنام «علوم قرآنی» که مباحث آن شامل موضوعاتی مانند وحی، تدوین قرآن، نسخ، قرائات، و احکام و کاوشهای مرتبط با این عرصه است.
این مباحث ذیل دانش تخصصی علوم قرآنی مطرح میشوند و یک واحد درسی مجزا از درس تفسیر محسوب میگردد. بهعبارتی، این درس نوعی آشنایی محتوایی با مبانی و مباحث علوم قرآنی است و جایگزین درسهایی مانند تفسیر سوره یوسف که جنبه تفسیری دارند، نیست.
سؤال:
در جلساتی که در حضور برخی اساتید شرکت داشتیم، مطرح میشد که مثلاً قبل از انتشار کتاب، باید استاد راهنما معرفی میشد یا نکات کلیدی درباره نحوه تدریس ارائه میشد تا ما با شیوه تدریس کتاب آشنا بشویم. آیا این مراحل طی شده یا هنوز نه؟
پاسخ کارشناس:
به آن گستردگی و در سطحی که دوستان انتظار دارند، هنوز چنین امکانی برای ما فراهم نشده است. اما در حال حاضر دوستانمان در حال تدارک راهکاری هستند که بر اساس آن، از هر کتاب، حتی شده بخشهایی مشخص، توسط گروه مؤلفان بهصورت آزمایشی تدریس شده و در شبکههای اجتماعی تخصصی یا در سایت مرکز تدوین بارگذاری شود تا اساتید بتوانند از آن استفاده کنند و ایده بگیرند. در حال حاضر، متأسفانه امکان اینکه شیوه تدریس کتاب بهصورت تفصیلی و جامع ارائه شود، وجود ندارد.
سؤال:
آیا برای اساتید، دورهای با عنوان دوره دانشافزایی برای این کتابها برگزار شده است؟
پاسخ کارشناس:
برگزاری دورههای دانشافزایی برای اساتید، در واقع خدمتی است که عزیزان ما در معاونت آموزش حوزههای علمیه مسئولیت آن را بر عهده دارند. ما در این زمینه با آن عزیزان همکاری میکنیم. عناوین کتابهایی که منتشر میشوند و اساتیدی که برای تدریس آنها توانمندی دارند، شناسایی و معرفی میشوند و در اختیار همکاران در معاونت آموزش قرار میگیرد. آن عزیزان نیز بر اساس برنامههای آموزشی و دورههای دانشافزایی خود، از اساتید دعوت میکنند. بهعنوان نمونه، مدتی پیش برخی از اساتیدی که همین کتابهای مربوط به علوم بلاغی و ادبیات را تألیف کرده بودند، در استانها و شهرستانهایی دعوت شدند و روش تدریس کتابها را در جلساتی تخصصی با اساتید آن مناطق به بحث گذاشتند.
سؤال:
این کتابها در زمره کتابهای جنبی حساب میشوند یا کتابهای اصلی هستند؟
پاسخ کارشناس:
ما عنوانی به نام «کتاب جنبی» در ساختار رسمی نداریم. این کتابها، کتابهای درسی اصلی برای طلاب پایههای مختلف هستند. بهعنوان نمونه، این کتاب برای طلاب پایههای چهارم، پنجم یا ششم بسته به تشخیص مدرسه و برنامهریزی آموزشی آن، بهعنوان یک کتاب درسی اصلی عرضه میشود.
سؤال:
خود طلبهها نسبت به این کتابها چه میزان اشتیاق دارند؟
پاسخ کارشناس:
فکر میکنم در دوره جدید، کتابهای تولیدشده توسط مرکز تدوین نسبت به گذشته دچار تغییرات قابل توجهی در شکل، قالب و حتی محتوا شدهاند. شخصاً در سه یا چهار جلسه تخصصی با طلاب در شهرهایی مانند کرمان و همدان شرکت داشتم که در آنها درباره کتابهای درسی بحث شد. البته هنوز طلاب بهصورت تفصیلی با این دوره جدید آشنا نشدهاند و کتابها تازه در اختیار آنها قرار گرفتهاند. بازخوردهایی که از جامعه اساتید گرفتهام، مثبت بوده است. اساتید وقتی این کتابها را میبینند، احساس شعف میکنند؛ چرا که متن کتابها روانتر و سادهتر شده، ساختار نگارشی علمیتری پیدا کرده، و از شیوههای نوین آموزشی مانند تصویر، نمودار، جدول و رنگبندی استفاده شده است. تمام این تغییرات با ارشاد و هدایت حجتالاسلام والمسلمین عباسی، مسئول محترم مرکز، و با حمایت آیتالله اعرافی انجام شده است.
سؤال:
پس هنوز هم خود طلاب آنطور که شما را راضی کند، با این کتابها ارتباط برقرار نکردهاند، درست است؟
پاسخ کارشناس:
فکر میکنم هنوز برای قضاوت قطعی زود است. البته جلسات موردیای برگزار شده که در آنها طلاب بخشی از کتاب را دیدهاند، اما هنوز زود است که انتظار داشته باشیم بهصورت جامع و کامل با این کتابها آشنا شده باشند. با این حال، اساتید کاملاً در جریان هستند.
سؤال:
با توجه به اینکه طلاب در مقاطع مختلف تحصیل میکنند، بعضیها سیکلی هستند و بعضی دیگر دانشگاهی، آیا این کتابها بر اساس سطح درک آنها تطبیق داده شده؟ چون به هر حال درک و فهم این دو گروه متفاوت است.
پاسخ کارشناس:
بله، فرمایش شما صحیح است. بر اساس مصوبه شورای عالی، برنامه آموزشی طلاب بر اساس سطح تحصیلات آنها طراحی شده است. طلابی که سطح تحصیلاتشان متوسطه اول است، با دانشجویان فرق دارند. تعداد ساعات درسی طلاب از دانشجویان بیشتر است. با توجه به همین تفاوتها و بر اساس تصمیم عاقلانه شورای عالی و تقاضای جامعه اساتید، به این سمت رفتیم که متون درسی نیز متفاوت طراحی شوند. بهعنوان نمونه در درس بلاغت برای طلابی که در مقطع متوسطه اول هستند، کتابی با نگارش فارسی و چهار رنگ طراحی شده که دارای ساختار سادهتر و نگارشی متفاوت است. اما برای طلابی که دیپلم دارند یا دانشجو هستند، همان درس بلاغت به زبان عربی و با ساختار علمیتر ارائه شده است. این تفاوتها بهدرستی در طراحی متون آموزشی مورد توجه قرار گرفتهاند و تلاش میشود تا محتوا بر اساس شرایط مخاطبان تنظیم شود.
سؤال:
گاهی تا پایان سال تحصیلی برخی از دروس به اتمام نمیرسند و اساتید فرصت تدریس کامل آنها را پیدا نمیکنند. آیا برای این مسئله تدبیری اندیشیدهاید یا خیر؟
پاسخ کارشناس:
بخش عمدهای از این مسئله به این صورت نیست که در تمام دروس رخ دهد، بلکه در برخی از دروس خاص دیده میشود مانند کتابهایی نظیر «سیوطی»، «مغنی» یا «شرح لمعه». اینها آثاری هستند که از گذشتههای دور در برنامه درسی حوزه وجود داشتهاند و در طول زمان دستخوش تغییرات عمدهای نشدهاند، و تصمیمی نیز برای جایگزینی آنها اتخاذ نشده است. در این گونه دروس، معمولاً برنامه درسی با متن کتاب همخوانی کامل ندارد.
ما در نگارش کتابهای درسی که خودمان تولید میکنیم، تلاش میکنیم آنها را متناسب با برنامه آموزشی تنظیم کنیم. بهعنوان مثال اگر درسی دو ساعته باشد، محتوای متنی را بهگونهای تنظیم میکنیم که به صورت جلسهای قابل تدریس باشد. حتی چند جلسه را هم خالی میگذاریم تا اگر درسی نیاز به دو جلسه کلاس داشت، این امکان وجود داشته باشد. معمولاً برای دروس چهل و شش یا چهل و هشت ساعته، طوری برنامهریزی میکنیم که محتوای کتاب کمی کمتر از مجموع ساعات تدریس باشد، تا استاد بتواند در تدریس، آزادی عمل و امکان مانور بیشتری داشته باشد. این نکته مهمی است که بتوان زمان بیشتری برای برخی از دروس اختصاص داد تا به نتیجه مطلوب برسند. تا به امروز، تقریباً میتوان گفت تمامی اساتیدی که این کتابها را مشاهده کردهاند، صراحتاً تأیید کردهاند که این کتابها را میتوان به خوبی در طول ترم به پایان رساند.
سؤال:
حجم این کتاب چقدر است؟ چند صفحه دارد؟
پاسخ کارشناس:
کتاب علوم قرآنی با همهی پیوستها و ملحقاتش، ۲۸۰ صفحه است.
سؤال:
این کتاب باید در تمام پایهها تدریس شود یا فقط مختص پایههای چهار، پنج و شش است؟
پاسخ کارشناس:
خیر، این یک کتاب درسی است که صرفاً در یکی از پایهها و در یک ترم تدریس میشود. ساعات درسی آن به طور دقیق در اختیار ندارم، اما ارائهی آن در اختیار مدارس است. این کتاب برای یک درس سیودو ساعته طراحی شده و زبان آن فارسی است. محتوای آن در ده فصل تنظیم شده و برای سیودو ساعت درسی مناسبسازی شده است. این کتاب حاصل کار جمعی از ده نفر از اساتید برجسته و متخصص در علوم قرآنی است؛ اساتیدی که همگی در حوزه تفسیر و علوم قرآن فعالیت داشتهاند و در این زمینه شناختهشدهاند.
سؤال:
برنامههای آتی شما در این حوزه چیست؟
پاسخ کارشناس:
در حوزه فقه، انشاءالله هشت عنوان کتاب جدید برای سطوح مختلف از جمله سطح یک تدوین شده که نشست رونمایی آنها در پایان مردادماه امسال برگزار خواهد شد. همچنین در حوزه تاریخ معاصر انقلاب اسلامی، تاریخ دفاع مقدس، تاریخ اسلام و سیره رسول اکرم (ص) و اهل بیت (ع) کتابهایی تدوین شدهاند که بهزودی ارائه میشوند. در زمینه ادبیات عرب و علوم بلاغی نیز سه عنوان کتاب جدید آماده شده که انشاءالله نشست رونمایی آنها در تیرماه امسال برگزار خواهد شد. با محاسباتی که انجام دادهایم، تا پایان تابستان حدود پانزده عنوان از آثارمان برای چاپ به انتشارات ارسال خواهد شد و در اختیار اساتید قرار خواهد گرفت. بهطور کلی باید توضیح بدهم که کتابهایی که اینجا تولید میشود، یا کتاب آموزشی هستند یا منبع علمی. بر اساس تعریف شورای عالی، کتاب درسی باید متناسب با برنامه آموزشی نوشته شده باشد و اگر تغییری دارد، نباید بیش از ۲۰ درصد باشد. قاعدهی ما این است که برای هر عنوان درسی، یک کتاب درسی تنظیم شود.
سؤال:
بحثهایی درباره جایگزینی کتابهایی مانند «کفایه» مطرح بوده و در انجمنهای علمی هم اظهارنظرهایی در اینباره شده است. آیا در این زمینه به نتیجهای رسیدهاید؟ آیا این جایگزینیها در حال انجام است یا هنوز اقدامی نشده؟
پاسخ کارشناس:
کتابهای فقهی و اصولی حوزه که جزء «تراث حوزه» محسوب میشوند، جایگاه خاصی دارند و تولید کتابی جایگزین که بتواند همان وزانت و عمق علمی را داشته باشد، کار آسانی نیست؛ هم به دلیل دشواریهای علمی و هم از منظر جایگاه فرهنگی. بالاخره آثاری داریم که سیصد تا هفتصد سال در حوزه علمیه بهعنوان متون علمی فاخر شناخته شدهاند و ذهن و فکر نسلهای مختلفی از علما و فضلا با این ادبیات انس گرفته است. کنار گذاشتن این آثار و جایگزین کردن آنها با کتابهای جدید کار دشواری است. البته نکتهای هم وجود دارد؛ ما در حوزه، افراد توانمند، فاضل و برجستهای داریم و اینکه بگوییم نمیتوانیم، بیانصافی است. توانایی وجود دارد اما باید روند جایگزینی بهگونهای باشد که کمترین آسیب و حاشیه را در پی داشته باشد.
بدون شک اگر مرحوم آخوند خراسانی صاحب «کفایه»، امروز زنده بود و میخواستند کتابی برای حوزه بنویسد، بهاحتمال فراوان «کفایه» را با همان سبک و سیاق کنونی نمینوشت. یا اگر شهید اول و شهید ثانی، بخواهند امروز شرح فقهی بنویسند، بیتردید با توجه به تحولات علمی جدید اثری بسیار متفاوت از «لمعه» و «شرح لمعه» پدید میآوردند. حتی شیخ اعظم انصاری هم اگر در زمان ما میزیست، سبک نگارش علمیاش متناسب با نیازهای نوین فقهی تغییر میکرد. بنابراین، اصل ضرورت تولید کتاب درسی جدید مورد اتفاق همه است و باید یک «دوره گذار» تعریف کنیم. در این دوره گذار با تولید آثاری که غنای علمی و ارزشمندی لازم را دارند میتوانیم ذهن و دل اساتید، فضلا و علما را برای پذیرش این تغییرات آماده کنیم.
اساتید بزرگ ما همواره در این زمینه از پیشگامان و افراد روشنفکر بودهاند و زمانی که پای صحبتشان مینشینید، اتفاقاً از همان کسانی هستند که هم معترضاند و هم معترف که کتابها باید روزآمد شوند و نسخههای جدیدی تدوین گردد. البته همزمان تأکید میکنند که جایگزین باید درخور باشد و نباید سرمایههای علمی ارزشمند را کنار گذاشت و چیزی جای آن قرار داد که قدرت جبران نداشته باشد.
سؤال:
این دغدغه در میان طلبهها و مردم هم وجود دارد و شما هم از نزدیک در جریان هستید. بسیاری از طلبهها مسیرهای مختلفی دارند؛ برخی میخواهند مبلغ شوند، برخی در پی اجتهاد هستند و برخی بهدنبال تخصصهای علمی خاص. برای طلبههایی که فقط قصد دارند وارد عرصه تبلیغ شوند، چه اقداماتی صورت گرفته است؟
پاسخ کارشناس:
پاسخ دقیقتر سؤال را باید معاونت آموزش ارائه دهد. معاونت آموزش برنامهای بهنام «سفیران هدایت» دارد. این برنامه برای طلبههایی طراحی شده که مسیر تحصیلیشان به سمت تبلیغ، امام جماعت شدن در مساجد و فعالیتهای تبلیغی ختم میشود. در چارچوب همین برنامه، آنها باید دروس خاصی را بخوانند. وظیفه ما نیز در مرکز تدوین متون، تولید محتوای درسی برای این گروه است، و این وظیفه را میپذیریم. اما باید اذعان کنم که تا به امروز نتوانستهایم آثار تخصصی مورد نیاز این برنامه را بهصورت جدی تولید کنیم. منظورم از «امروز» از سال ۱۳۷۶ است؛ سالی که مرکز تدوین متون راهاندازی شد. از آن زمان تاکنون موفق نشدهایم محتوای تخصصی مورد نیاز برنامه «سفیران هدایت» را بهصورت جدی و جامع تولید کنیم. البته در دوره مدیریت جدید با حضور جناب حجتالاسلام والمسلمین حاجآقای عباسی از سال ۱۴۰۱ ایشان توجه ویژهای به طلبههای سفیران هدایت دارند. ایشان بهخوبی واقفاند که شیوه کنونی یعنی واگذاری کتابهای بلندمدت به این طلاب، دیگر پاسخگو نیست. در این مدت، ایشان تلاش فراوانی برای تولید کتابهای ویژه این گروه داشتهاند و یکی دو عنوان نیز تا کنون تدوین شده است.
در مرکز تدوین متون و منابع درسی گروهی بهنام «گروه علمی تبلیغ» وجود دارد که یکی از اعضای آن، مدیر مدرسه سفیران هدایت است. او نمایندهای از ذهنیت و نیازهای این گروه است و سیاستگذاریهای مرتبط با برنامه سفیران هدایت را اعلام میکند. وظیفه گروه علمی تبلیغ این است که متناسب با آن سیاستها، محتوای آموزشی تولید کند. این روند نیازمند زمان است، اما خوشبختانه در دوره مدیریت فعلی، این توجه بهوجود آمده و مجموعه نیز در همین مسیر در حال حرکت است. انشاءالله به نتایج خوبی خواهد رسید.
انتهای پیام
نظر شما