سیره عملی علما گواه بر صحیح بودن ملاک حرکت بر طبق عرف زمانه است

به گزارش خبرنگار خبرگزاری حوزه، حجت الاسلام والمسلمین حمیدرضا آلوستانی استاد حوزه در سخنانی به موضوع لزوم پایبندی دانش‌پژوهان و طلّاب به آداب عرف زمانۀ خود علاوه بر مسائل شرعی پرداخته است که در ادامه می خوانید:

در آستانۀ فرا رسیدن عید اللّه الأکبر و ضرورت حضور دانش‌پژوهان و طلّاب میان مردم، لازم است اندکی در رابطه با مسأله عرف سخن گفته شود.

واژه «عرف» از جمله واژه‌های کلیدیی است که علماء در پیشبرد مباحث اصولی و فقهی، عنایت کامل به آن داشته‌اند . بدون شکّ توجّه علماء به این عنصر، نشان از جایگاه ویژه آن نزد شارع مقدّس می‌باشد.

طبیعی است که نادیده گرفتن این مهمّ توسّط دانش‌پژوهان و طلّاب، نتیجه مطلوبی را در امر تبلیغ نخواهد داد. در حدیثی از امام علی«علیه‌السلام» آمده است: «لَا بُدَّ لِلعاقِلِ مِنْ ثَلَاثٍ: أنْ یَنْظُرَ فی شأْنِهِ و یَحْفَظَ لِسَانَهُ و یَعْرِفَ زَمَانَهُ» کما این‌که امام صادق«علیه‌السلام» در این زمینه فرموده‌اند: «فِی حِکْمَةِ آلِ دَاوُدَ عَلَی‏ الْعَاقِلِ‏ أَنْ‏ یَکُونَ عَارِفاً بِزَمَانِهِ مُقْبِلًا عَلَی شَأْنِهِ حَافِظاً لِلِسَانِهِ» .

در این دو روایت، تعبیر به «یَعْرِفَ زَمَانَهُ» و «عَارِفاً بِزَمَانِهِ» ناظر به مسأله عرف می‌باشد. بنابراین از جمله ابزارهای یک دانش‌پژوه، یک طلبه و یک مبلّغ در برخورد با مردم و شناساندن معارف الهی، موقعیّت شناس بودن او است. یعنی در وهله اوّل روش خوب سخن گفتن، خوب برخورد نمودن و خوب لباس پوشیدن را یاد بگیرد، سپس در وهله دوّم کجا سخن گفتن و چه سخنی را کجا گفتن، در چه موقعیّتی چگونه رفتار کردن و چه لباسی را کجا پوشیدن را فرا بگیرد.

متأسّفانه عدم توجّه برخی از دانش‌پژوهان به نکات مذکور، باعث نقش بستن چهره نامطلوبی از دین در ذهن مردم و شاید فاصله گرفتن ایشان از دین می‌شود.

حرکت بر طبق عرف زمانه از دیدگاه اهل بیت«علیهم‌السلام» و علماء

در سیره عملی حضرات معصومین«علیهم‌السلام» عنصر عرف به عنوان عنصری اصلی در برخورد با مردم و انتقال معارف الهی لحاظ ‌شده است. مرحوم کلینی در «الکافی» بابی را به سیره امام«علیه‌السلام» ذیل عنوان «بَابُ سِیرَةِ الْإِمَامِ فِی نَفْسِهِ وَ فِی المَطْعَمِ وَ الْمَلْبَسِ إِذَا وَلِیَ الْأَمْر» اختصاص داده‌اند. ایشان ذیل حدیث چهارم از حمّاد بن عثمان روایتی را نقل نموده و می‌فرمایند: «حَضَرْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ«علیه‌السلام» وَ قَالَ لَهُ رَجُلٌ أَصْلَحَکَ اللَّهُ ذَکَرْتَ أَنَّ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ«علیه‌السلام» کَانَ یَلْبَسُ الْخَشِنَ یَلْبَسُ الْقَمِیصَ بِأَرْبَعَةِ دَرَاهِمَ وَ مَا أَشْبَهَ ذَلِکَ وَ نَرَی عَلَیْکَ اللِّبَاسَ الْجَدِیدَ فَقَالَ لَهُ: إِنَّ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طَالِبٍ«علیه‌السلام» کَانَ یَلْبَسُ ذَلِکَ فِی زَمَانٍ لَا یُنْکَرُ عَلَیْهِ وَ لَوْ لَبِسَ مِثْلَ ذَلِکَ الْیَوْمَ شُهِرَ بِهِ فَخَیْرُ لِبَاسِ کُلِّ زَمَانٍ لِبَاسُ أَهْلِهِ» . یعنی حمّاد بن عثمان می‌گویند که نزد حضرت صادق«علیه‌السلام» حاضر شدم که مردی به ایشان گفت: «خدا شما را سامان بدهد! فرمودی که علی بن ابی طالب«علیه‌السلام» جامۀ خشن و درشت می‌پوشیدند و پیراهنی که به قیمت چهار درهم است را بر تن می‌کردند و از این قبیل امور را انجام می‌دادند در حالی‌که ما جامه‌ای نو بر تن شما می‌بینیم»؛ امام«علیه‌السلام» در پاسخ فرمودند: «قطعا علی بن ابی طالب«علیه‌السلام» چنین جامه‌ای را در زمانی می‌پوشیدند که عرف آن زمان، پذیرای این نوع لباس و جامه بوده و اگر علی«علیه‌السلام» چنین جامه‌ای را در زمان حاضر بر تن می‌کردند، انگشت‌نما می‌شدند و لباس او، مصداق لباس شهرت می‌گردید. بنابراین بهترین لباس و جامۀ هر زمانی، لباس و جامۀ اهل آن زمان است».

محور اصلی امام صادق«علیه‌السلام» در روایت مزبور، «حرکت بر طبق عرف زمانه» می‌باشد. ایشان در مورد نوع پوشیدن لباس، به خوبی میان عرف زمان حضرت علی«علیه‌السلام» و عرف زمان خویش، تفکیک قائل شدند. بنابراین شایسته است که دانش‌پژوهان و طلّاب در انتخاب لباس خود، دقّت کافی و وافی را داشته باشند. البته حفظ شئونات اسلامی و رعایت حدود شرعی در تمام ابعاد من جمله انتخاب لباس، باید به عنوان اوّلین ملاک لحاظ گردد. عرف امروزه از یک دانش‌پژوه علوم دینی، انتظار دارد که به بهترین شکل ممکن جامه بر تن نماید؛ یا هنگامی که طلبه‌ای برای گرفتن نان به نانوایی مراجعه می‌نماید، مناسب است که مطابق نوبتی که دارد، نان بگیرد و لو این‌که صاحب نانوا دوست صمیمی او باشد زیرا انتظاری که عرف از یک دانش‌پژوه و یک طلبه دارند آن است که همانند دیگر افراد در صف بایستد و نان بگیرد نه این‌که از موقعیّت خود سوء استفاده نماید و هیچ نوبتی را رعایت نکند سپس نان مدّنظر خود را بگیرد و برود؛ یا این‌که وقتی دانش‌پژوهی برای اجاره کردن منزلی، به صاحبان املاک مراجعه می‌کند، انتظاری که از او می‌رود آن است که هنگام وارد شدن به املاکی، از بسته شدن درب آن املاکی اطمینان حاصل نماید چراکه در این گرمای تابستان، باز نگه داشتن درب و خارج شدن باد خنک توسّط دانش‌پژوه، مورد پذیرش عرف جامعه نمی‌باشد.

همچنین سیره عملی علماء، گواه بر صحیح بودن ملاک حرکت بر طبق عرف زمانه است. همواره در سخنرانی‌های خویش، مطالب دینی و معارف الهی را با زبان ساده، عرف‌ پسند و به دور از اصطلاحات علمی نقل می‌نمایند و یا حتّی در برخورد با خانواده خود، رعایت آداب عرفی را سر لوحه برنامه خویش قرار داده‌اند یعنی اگر خانواده نیاز به تفریح دارد، همانند دیگر مردم، آن‌ها را به تفریح می‌برند و اگر نیاز به مسافرت دارد، همانند دیگر مردم، آن‌ها را به مسافرت می‌برند تا جایی که در ابراز محبّت نسبت به همسر و فرزند خود نیز همانند عرف زمانه عمل می‌کردند مثلا حضرت امام خمینی«رحمة‌اللّه‌علیه» در سال 1312 عازم سفر حجّ شدند و در بین راه نامه‌ای را به همسر خویش نوشتند که تصویر دیگری را از بینانگذار جمهوری اسلامی ایران را در مقابل چشم مخاطب قرار می‌دهد. ایشان در ابتدای نامه می‌فرمایند: «تصدّقت شوم؛ الهی قربانت بروم، در این مدت که مبتلای به جدایی از آن نور چشم عزیز و قوّت قلبم گردیدم متذکر شما هستم و صورت زیبایت در آئینه قلبم منقوش است. عزیزم امیدوارم خداوند شما را بسلامت و خوش در پناه خودش حفظ کند. [حالِ] من با هر شدتی باشد می‌گذرد ولی بحمداللّه تا کنون هرچه پیش آمد خوش بوده و الآن در شهر زیبای بیروت هستم؛ حقیقتاً جای شما خالی است فقط برای تماشای شهر و دریا خیلی منظره خوش دارد. صد حیف که محبوب عزیزم همراه نیست که این منظره عالی به دل بچسبد» و در ادامه می‌فرمایند: «خیلی سفر خوبی است جای شما خیلی خیلی خالیست».

خلاصه آن‌که دانش‌پژوهان و طلّابی که در این ایّام مبارک غدیر، میان مردم حضور پیدا می‌کنند و در زندگی روزمرّه با ایشان در قالب‌های متفاوت مانند رفتن به مغازه و ... برخورد دارند، علاوه بر رعایت مسائل شرعی، لازم است که مسائل عرفی را هم نسبت به خانواده خود، هم نسبت به دوست خود و هم نسبت به همسایه و مردم رعایت نمایند و موقعیّت شناس باشند، خواه موقعیّت گفتاری باشد، خواه موقعیّت رفتاری و خواه دیگر موقعیّت‌ها. در حقیقت هر برخوردی که یک دانش‌پژوه و یک طلبه از خود نشان می‌دهد، هم می‌تواند چهره دین را نزد مردم بهتر جلوه دهد و هم می‌تواند چهره دین را نزد مردم خدشه‌دارتر کند. مناسب آن است که قبل از هر عملکردی، موقعیّت زمانی و مکانی لحاظ گردد و سپس برخورد لازم را داشته باشیم. قطعا خداوند متعال ذرّه‌ای را بی پاسخ نخواهد گذاشت چرا که در آیه شریفه 120 سوره مبارکه توبه فرمودند: «إِنَّ اللّهَ لَا یُضِیعُ أَجْرَ المُحْسِنِینَ».