به گزارش خبرگزاری حوزه، به مناسبت پنجاه و ششمین سالگرد درگذشت جلال آل احمد، نیمنگاهی انداخته ایم به مهم ترین آثار قلمی این نویسنده و اندیشمند بسیار تأثیرگذار در تاریخ معاصر ایران که همچنان آثارش قابل توجه و بلکه الهام بخش است.
مدیر مدرسه
"مدیر مدرسه" یکی از آثار مشهور جلال است که سال ۱۳۳۷ آن را نوشت. فضای کلی این اثر از سالهای تدریس این نویسنده در دوران معلمیاش الهام گرفته شده و جلال در این کتاب، بیعدالتیها، معضلات نظام آموزشی ایران و وضعیت نابسامان معلمان را در دوران پهلوی دوم برای مخاطبانش ترسیم مینماید.
شخصیت اصلی و راوی داستان نیز معلمی است که میخواهد مدیر مدرسه شود اما آنقدر با مشکلات کوچک و بزرگ در این مسیر روبرو میشود که تصمیم میگیرد از این شغل کنارهگیری کند.
خسی در میقات
کتابخوانان معمولاً آل احمد را بهعنوان داستاننویس میشناسند اما اگر کتابهای جلال را با دقت بررسی کنید متوجه می شوید که اتفاقاً طیف متنوعی از انواع ادبی در میان آثارش وجود دارد که مخاطب را راضی نگاه می دارد. کتاب "خسی میقات" نه داستان، بلکه سفرنامهای خواندنی است که شرح دیدهها و شنیدههای آل احمد در سفر حج است و سال ۱۴۴۳ نگاشته شده است.
جلال در این اثر، نهتنها زائر و راوی، بلکه تحلیلگری نکته بین و ژرف نگر است و تلاش می کند تا اوضاع سیاسی، فرهنگی و اجتماعی جوامع مسلمان را به درستی تبیین و تحلیل نماید.
نکته حائز اهمیت دیگر درباره این کتاب آن که، در خلال نثر پرکشش آن می توان با تحلیلهای آل احمد در مورد مقایسهی جوامع ایرانی و عرب به خوبی آشنا شد.
بچه مردم
جلال در کتاب "چه مردم"، به سراغ طبقهی محروم جامعه رفته و زندگی سخت آنها را در قالب روایتی ساده و تأثیرگذار به تصویر می کشد. در این کتاب، ماجراهای زندگی کودکی را مطالعه میکنیم که به جهت فقر خانوادهاش با مشکلات فراوانی مواجه میشود. البته زندگی اسفناک کودک، نه از زبان خودش، بلکه در خلال زندگی خانوادهاش نشان داده میشود.
در این داستان، با زنی آشنا میشویم که کودکی سهساله دارد و از همسر قبلی خود جدا شده است. اکنون که مجدداً به همسری مرد دیگری درآمده، باید بین شوهر فعلی و کودکش یکی را انتخاب کند. در واقع، شوهر دومش که نمیخواهد بچهی مرد دیگری را بزرگ کند، زن را مجبور میکند که او را از خانهاش ببرد.
یک چاه و دو چاله
این کتاب به تعبیر کارشناسان در ژانر ناداستان و در واقع خودسرگذشتنامه، نوشته شده و مشتمل بر دو بخش است. بخش نخست هم عنوان با خود کتاب است اما بخش دوم با عنوان مثلاً شرح احوالات است. البته هر دو بخش مقالههایی هستند که تجربیات ادبی و سیاسی نویسنده را از زبان خودش بیان میکنند.
در بخش نخست اثر، جلال از ملاقاتش با برخی شخصیت ها سخن گفته با این حال این بخش، دیدگاه انتقادی جلال را نسبت به برخی از چهرههای شاخص ادبیات معاصر نشان میدهد و اعتراضات او را نسبت به عملکرد این شخصیتها دربر میگیرد. او همچنین خود و ورودش به دنیای سیاست را مورد انتقاد قرار میدهد.
در بخش دوم کتاب، جلال راوی زندگی پرفرازونشیب خود شده و شرحی از سالهای کودکیاش تا سالهای پایانی حیاتش را برای خوانندگان بازگو میکند. میدانیم که جلال در میانسالی با زندگی خداحافظی کرد. بنابراین، بخش دوم کتاب، از سالهای آغاز زندگی تا دوران میانسالی جلال آل احمد را به مخاطبان نشان میدهد.
سفر به ولایت عزرائیل
این سفرنامهی خواندنی رهاورد سفر جلال به اسرائیل است و تجربیات او را طی اقامت در این کشور نشان میدهد. جلال در این اثر، باز هم پا را از نویسندگی فراتر میگذارد و در قامت تحلیلگری تیزبین، وضعیت یهودیان، مشکلات فلسطین و اوضاع منطقه را مورد بررسی قرار میدهد.
کتاب شامل دو بخش اصلی «معرفینامه» و «ولایت عزرائیل» است و بخش ضمائم نیز در انتهای آن قرار دارد. آل احمد در بخش ابتدایی این کتاب، شرحی از دیدار خود با مسئولان کشور اسرائیل، همچنین توصیفی از ملاقات خود با مردم این کشور ارائه کرده است. همچنین مشاهدات خود را از برخی شهرهای اسرائیل بیان کرده است. در نیمهی دوم کتاب، آل احمد به تحلیل اوضاع اعراب و مسلمان پرداخته است و موضع آنها را در مقابل اسرائیل تحلیل کرده است.
زن زیادی
این کتاب در واقع مجموعهای از داستانهای کوتاه جلال آل احمد با محوریت زن و جایگاه او گردآوری شدهاند. در این داستانهای رئالیستی، نویسنده نام آشنا، قصهگوی زندگی زنانی شده که به شیوه های گوناگون، با عقبماندگی و فشار جامعهی مردسالارانه دستوپنجه نرم میکنند. برخی از آنها در سن کم به خانهی شوهر رفتهاند، برخی دیگر برای ارزش انسانی خود احترامی قائل نیستند و برخی دیگر نیز اسیر باورهای فرهنگی جامعهی خود شدهاند.
آل احمد در داستانهای نهگانهی این کتاب، تصویری واقعگرایانه از زنان ایرانی در ابتدای حاکمیت پهلوی اول را نشان میدهد. این کتاب نیز همچون اکثر آثار جلال، با نگاه انتقادی و با زبانی ساده و صمیمی روایت شده است.
غرب زدگی
"غربزدگی" که سال ۱۳۴۰ نوشته شده، کتاب تحلیلی و انتقادی آل احمد است که دیدگاههای او را در مورد رویارویی شرق با دنیای غرب نشان میدهد. نویسنده در این کتاب از وابستگی فرهنگی ایرانیان به غرب سخن میگوید و خطرات این وابستگی را برای مخاطبان تشریح میکند. جلال در این اثر، غربزدگی را نوعی بیماری فرهنگی دانسته و راههایی را برای مقابله با آن پیشنهاد میدهد.
نکتهی حائز اهمیت درباره این کتاب که در حقیقت، شجاعت و شهامت جلال را در بازگویی دیدگاههایش نشان میدهد. شاید تا پیش او، کمتر کسی جرأت و جسارت آن را داشت که از اثرات مخرب وابستگی به غرب سخن بگوید. بعد از انتشار این کتاب، بهتدریج راه برای بیان اندیشههای انتقادی نسبت به جوامع غربی باز شد و سایر روشنفکران نیز به سهم خود دست به تألیف درباره این بحران زدند.
نون و القلم
به زعم عده ای همچنان بهترین کتاب جلال، "نون و القلم" که آن را در سال ۱۳۴۰ نوشت. در این اثر، داستانی تاریخی را میخوانیم که جلال آل احمد آن را با زبانی طنز بیان کرده است. ماجرای کتاب در مورد گروهی از قلندران است که با یاری مردم، شهر را تصرف کرده و حکومت خود را تشکیل میدهند. اگرچه در ابتدا اینطور به نظر میرسد که حکومت قلندران میتواند خواستههای مردم را برآورده کند، بهتدریج اهالی شهر مخالفتهای خود را آغاز میکنند و به انتقاد از قلندران و حکومت آنها میپردازند.
آل احمد در این داستان پرکشش، روند شکلگیری حکومتها و آغاز انحطاط آنها را برای خوانندگان شرح میدهد. دوستداران آثار انتقادی، سیاسی و تاریخی از خواندن این کتاب بهرهی بسیاری خواهند برد.
در خدمت و خیانت روشنفکران
مقالهها و کتابهایی که بیشتر از هرچیز میتوانند رویکرد سیاسی و نگاه جلال را نشان دهند مثل غربزدگی و در خدمت و خیانت روشنفکران است. در خدمت و خیانت روشنفکران هم کتابی دیگر از جلال است که دربارهی مفهوم روشنفکری و روشنفکران ایرانی نوشته شده است.
سیری که او برای معرفی روشنفکران در این اثر پیش میگیرد جالب است؛ او از انبیای الهی آغاز کرده و به اسطورههایی مانند سیاوش و مزدک و مانی میرسد. در دوران اسلامی، فردوسی، ابنسینا، حسن صباح و مولانا را روشنفکر میداند و در تاریخ معاصر ایران هم به سراغ کسروی، ملک الشعرای بهار، دهخدا، دکتر مصدق و نیما میرود. جای تعجب نیست اگر بدانیم روشنفکرهای خارجی از نگاه جلال، همانهایی هستند که او برای ترجمه به سراغشان رفته است.
نظر شما