سواد خانواده | چطور فرزند ۳ ساله‌مان را با موفقیت از پوشک بگیریم؟

به‌عنوان مثال، وقتی کودک اصرار می‌کند «من سینی چای را می‌برم»، ممکن است اصلاً توجه نکند که سینی سنگین است، دستش سوخته می‌شود، چای می‌ریزد یا فنجان‌ها می‌شکنند و پیامدهای مالی و عاطفی این حادثه چیست.

بنابراین آنچه والدین معمولاً «لجبازی» می‌نامند در بسیاری موارد نمایشی از همان «خودمداری» است، نه یک «تمرد ارادی» از جانب کودک.

این ویژگی، اگر درست مدیریت شود، می‌تواند زمینهٔ رشد توانمندی‌ها و استقلال کودک باشد.

یک روش مدیریتیِ عملی و سازنده این است که مسئولیت‌ها و کارها را متناسب با توانمندی کودک طراحی کنیم؛ یعنی همان‌گونه که در سنت نقل‌شده از زندگی امیرالمؤمنین علیه‌السلام دیده می‌شود، کارهای مربوط به کودکان را متناسب با ظرفیت‌های آنان به خودِ آنها واگذار می‌کردند — مثلاً برای مهمانی، دو ظرف میوه آماده می‌شد: یک ظرف کوچک و سبک برای کودک و یک ظرف بزرگ‌تر برای بزرگسالان.

این قاعدهٔ عملی کمک می‌کند که کودک تجربهٔ موفق کسب کند و حس توانمندی‌اش رشد یابد.

همچنین والدین باید از «صف‌آرایی» و مقابلهٔ مستقیم با کودک پرهیز کنند؛ چون کودک در این سن غالباً منظور و پیام کامل والدین را درنیافته و مقابلهٔ مستقیم معمولاً به مقاومت و تشدید رفتار منجر می‌شود.

به‌جای ردّ مستقیم، از شیوهٔ تربیتیِ «شیوهٔ حواس‌پرتی» استفاده کنید: به‌موقع و هوشمندانه توجه کودک را از عمل نامطلوب به فعالیتی مفید یا جذاب جلب کنید.

مدیریت «خودمداری» نیازمند برنامه‌ریزی، تکرار و زمان است؛ یک یا دو برخورد کافی نیست و والدین باید صبور باشند و از رفتار خودشان نیز بازنگری کنند — اگر کودک مرتباً لجبازی می‌کند اغلب نشان‌دهندهٔ ناکارآمدیِ روش‌ِ‌ماست، نه مقصر بودن کودک.

* بخش دوم: توصیه‌های کاربردی برای «پوشک گرفتن»

در اینجا چند توصیهٔ مشخص و عملی که بهتر است رعایت شود، به‌صورت شماره‌گذاری شده تقدیم می‌کنم:

۱. بررسیِ توان گفتاری و کلامی کودک:
پیش‌نیاز مهمِ پوشک گرفتن این است که کودک بتواند نیازهایش را به زبان بیان کند. بسیاری از کودکان سه‌ساله در حدی حرف می‌زنند که می‌توانند نیازشان را اعلام کنند؛ این قابلیت، مقدمهٔ موفقیت در آموزش توالت رفتن است.

۲. استفاده از «داستان‌گویی» برای آماده‌سازی:
والدین باید به‌صورت مکرر (نه صرفاً یک یا دو بار) داستان‌هایی دربارهٔ رفتن به سرویس بهداشتی و استفاده از لگن یا توالت برای کودک تعریف کنند. داستان‌هایی با شخصیت‌هایی که کودک می‌تواند همذات‌پنداری کند، انگیزه و الگو ایجاد می‌کنند؛ کودک با قرار گرفتن در نقش قهرمان داستان بهتر رفتار جدید را می‌پذیرد

۳. به‌کارگیری ابزارهای بصری — نقاشی و تصویرسازی:
کشیدن نقاشی‌ها یا نمایش نمودارهای ساده‌ای که مراحل رفتن به سرویس را نشان می‌دهد، یادگیری را تسهیل می‌کند؛ زیرا بسیاری از کودکان این سن از طریق دیدن بهتر می‌آموزند.

۴. بررسی «آمادگی رفتاری» کودک:

علامت‌های آمادگی شامل نارضایتی از پوشک (مثلاً فرار از پوشک کردن)، توان کنترل نسبتاً بهتر مثانه/روده برای چند دقیقه، و تمایل نشان دادن برای تقلید از بزرگ‌ترها است. اگر کودک هنوز مقاومت شدید نشان می‌دهد، ممکن است لازم باشد صبر کنید و مجدداً در چند هفته یا ماه دیگر تلاش کنید.

۵. مساعدسازی فضای سرویس بهداشتی:

برای کودک سه‌ساله باید وسایل مناسب تهیه شود: لگن یا صندلی کوچک مخصوص توالت، زیرپایی برای دسترسی به دست‌شویی، و فضایی آرام و بدون ترس برای نخستین تجربه‌ها. نخستین تجربهٔ موفق باید ساده و ایمن باشد تا ترس یا مقاومت ایجاد نکند.

۶. زمان‌بندی و آمادگی والدین:

والدین از نظر زمانی، مکانی و روانی باید آماده باشند. انتخاب زمان نامناسب (مثلاً ایام فشارهای عصبیِ مادر، زمان قاعدگیِ مادر به‌صورتی که آستانهٔ تحمل پایین است، روزهای مهمان یا روزهای قبل از سفر) می‌تواند روند را دشوار کند.

بهتر است پنجرهٔ کم‌دغدغه‌ای دست‌کم دو هفته‌ای فراهم شود تا والدین بتوانند با صبر و بدون عجله عمل کنند.

۷. پذیرش خطا و مواجههٔ غیرتنبیهی با حادثه‌ها:

والدین باید این واقعیت را بپذیرند که در فرایند قطع پوشک، «حادثه» رخ خواهد داد. نگرشِ «ترس از نجاست و فشار» یا تهدید کودک برای جلوگیری از کثیف شدن خانه، شیوه‌ای نادرست است و ممکن است فشار روانی ایجاد کند.

نباید کودک را بابت ادرار یا مدفوع کردن در لباس سرزنش یا تنبیه کرد؛ برخورد تند یا تحکم پیاپی می‌تواند آسیب‌های روانی ایجاد کند.

۸. اشتراک‌گذاری حساسیت نسبت به «از شیر گرفتن» و نتایج نادرست:

قطع ناگهانی تغذیهٔ شیری یا پوشک گرفتنِ نابه‌هنگام و پرتنش گاهی منجر به عوارض رفتاری یا جسمی می‌شود.

مثلاً بروز تیک‌های عصبی، ناخن‌جویدن، تشدید شب‌ادراری یا ظهور مشکلات عاطفی که تا دوران مدرسه ادامه می‌یابد. بنابراین هر دو فرایند — پوشک گرفتن و از شیر گرفتن — نیاز به تدبیر، گام‌به‌گام بودن و روشِ منطقی دارند تا عواقب نامطلوب نداشته باشند.

تأکید می‌کنم این اقدامات نیازمند صبر، تکرار و مدیریت هوشمندانه است. فرآیند تربیت و آموزش توالت رفتن یک «پروسه» است؛ انتظار موفقیت یک‌شبه نداشته باشید و از فشارِ زمانی و احساسی بر کودک و خودتان بپرهیزید. با رعایت نکات بالا و با ملایمت و استمرار، احتمال موفقیت بالا می‌رود و ریسک پیامدهای نامطلوب کاهش می‌یابد.

برای مطالعه متن کامل سخنان حجت‌الاسلام والمسلمین سیدعلیرضا تراشیون، کارشناس و مشاوره خانواده اینجا را کلیک نمایید.