چگونه فرهنگ دیپلماسی می‌تواند سفیر ایران در جهان باشد؟

به گزارش خبرگزاری حوزه، دیپلماسی دیگر تنها به مذاکرات رسمی و روابط دولت با دولت محدود نمی‌شود. در این میان، دیپلماسی فرهنگی به عنوان یکی از مؤثرترین ابزارهای قدرت نرم، نقشی محوری در شکل‌دهی به ادراکات، ساخت تصاویر ذهنی و نهایتاً تأمین منافع و گسترش نفوذ معنوی کشورها در عرصه بین‌الملل ایفا می‌کند. این شکل از دیپلماسی بر پایه تبادل ارزش‌ها، ایده‌ها، هنر، زبان و دیگر مؤلفه‌های هویت‌بخش، به دنبال ایجاد تفاهم، اعتماد و جذب مخاطبان جهانی است.

برای جمهوری اسلامی ایران، با پشتوانه تمدنی چند هزارساله و انقلابی مبتنی بر آموزه‌های دینی، دیپلماسی فرهنگی از جایگاهی استراتژیک و دووجهی برخوردار است.

این دیپلماسی، از سویی میراث گران‌بهای فرهنگ و تمدن ایرانی و از سوی دیگر پیام انقلابی و ارزش‌های اسلامی را نمایندگی می‌کند. در شرایطی که ایران همواره با چالش‌هایی همچون تصویرسازی‌های منفی و جنگ روایت‌های رسانه‌ای دشمنان مواجه بوده، بهره‌گیری هوشمندانه از دیپلماسی فرهنگی برای انتقال دقیق پیام، اصلاح تصاویر تحریف‌شده و تقویت ارتباط با ملت‌ها و نخبگان جهانی، امری حیاتی به شمار می‌رود.

بر این اساس، در گفت‌وگوی پیش رو با دکتر محمدعلی صادق زاده، پسادکتری روابط بین‌الملل دانشگاه علامه طباطبایی و مدرس دانشگاه تهران به بررسی ابعاد مختلف دیپلماسی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران می‌پردازیم. این گفت‌وگو گامی در جهت شناخت بیشتر ظرفیت‌ها و الزامات دیپلماسی فرهنگی ایران در مسیر تبیین گفتمان انقلاب اسلامی و تقویت جایگاه آن در نظام بین‌الملل می‌باشد که در ادامه تقدیم حضور شما مخاطبین فرهیخته خبرگزاری حوزه نیوز می‌گردد.

* نقش دیپلماسی فرهنگی در گسترش نفوذ جمهوری اسلامی ایران در جهان چگونه است؟

با وقوع انقلاب اسلامی ایران در سال ۱۳۵۷ به رهبری امام‌خمینی ره در ساختار حکمرانی ایران تحول و دگرگونی اساسی و زیربنایی با محوریت اسلام اصیل حاصل شده است.

این تحول و دگرگونی در ساختار سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران بر اصل نه شرقی و نه غربی استوار گشته است که ضامن استقلال و حاکمیت ملی کشور می باشد.

دیپلماسی فرهنگی، یکی از ابزارهای قدرت نرم در عرصه تعاملات و ارتباطات جهانی است که در آن بر تبادل ایده،فرهنگ، ارزش‌های بنیادی و آداب و رسوم و هنر به منظور تقویت تفاهم متقابل تأکید می گردد.

دیپلماسی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران برگرفته از دو مؤلفه‌ و عنصر می باشد:

۱. مؤلفه های ملی که شامل فرهنگ و تمدن ایرانی و نقش آفرینی اندیشمندان و دانشمندان و مشاهیر و شخصیت های ممتاز ایرانی در عرصه فرهنگی و تمدنی است مثل سعدی حافظ مولانا ابن سینا ملاصدرا زکریای رازی..‌.

۲. مؤلفه های دینی و مذهبی است که برگرفته از اسلام اصیل و مذهب تشیع می باشد. رسالت پیامبر اکرم دعوت و یکتاپرستی. قرآن کریم و نهج البلاغ و حماسه حسینی.

دیپلماسی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران دارای ظرفیت و توان ترکیبی است که با وقوع انقلاب‌ اسلامی ایران توانست در ارتباط با امت اسلامی و سایر ملت‌ها و افکار عمومی جهان تعامل پایدار بر پایه عقلانیت و خرد منافع مشترک، حفظ کرامت انسانی ، تعبد و یکتاپرستی و نفی حکومت طاغوت و صلح و برابری و برادری بنا نماید.

دیپلماسی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران بیانگر ماهیت و جوهره فرهنگی این انقلاب است که بر آگاهی بخشی ملت‌ها و ترویج ارزش‌ها و مکارم انسانی و اخلاقی تأکید دارد. بنابراین به تعبیر رهبر معظم انقلاب در بیانیه گام دوم، آن روز که جهان میان شرق و غرب مادّی تقسیم شده بود و کسی گمان یک نهضت بزرگ دینی را نمی بُرد، انقلاب اسلامی ایران، با قدرت و شکوه پا به میدان نهاد؛ چهارچوب‌ها را شکست؛ کهنگی کلیشه‌ها را به رخ دنیا کشید؛ دین و دنیا را در کنار هم مطرح کرد و آغاز عصر جدیدی را اعلام نمود.

دیپلماسی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران توانست از بعد انقلاب چهره عزت و استقلال را برای مردم ایران اسلامی در میان سایر کشورها و ملت‌های جهان با خود به همراه بیاورد.

در این میان رهبری حکیمانه و مدبرانه حضرت امام خمینی (ره)و امام خامنه‌ای مدظله‌العالی بر اعتبار و ارزش دیپلماسی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران و تقویت جایگاه بین المللی آن افزوده است.

دیپلماسی فرهنگی ایران بازنمایی از ایران مقتدر در عرصه‌ منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای است که توانسته است بعد گذشت ۴ دهه علیرغم دشمنی‌های نظام سلطه، تحریم ها و جنگ ها و ترورها، همچنان پیشگام و استوار باشد و با تکیه بر توان داخلی و نیروهای متعهد و منتخصص از کرامت خود و اصالت شعارهایش صیانت کند و به دستاوردهای مهمی در سطح داخلی و سطح خارجی دست پیدا کند.

* اندیشه رهبر معظم انقلاب چگونه می‌تواند راهبرد سیاست خارجی ایران را در حوزه‌های فرهنگی شکل دهد؟

بر اساس بند اول اصل ۱۱۰ قانون اساسی، تعیین سیاست‌های کلی نظام جمهوری اسلامی ایران و نظارت بر حسن اجرای آن، از وظایف و اختیارات رهبری است. در همین راستا معظم له در دیدار مسئولان وزارت خارجه و سفرا و رؤسای نمایندگی‌های جمهوری اسلامی ایران در خارج از کشور به مسائل راهبردی سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران که در سه ضلع مثلث ترسیم می گردد، اهداف، اصول و راهبردها می پردازد.

با بررسی اندیشه و بیانات مقام معظم رهبری، خاستگاه دیپلماسی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران برآمده از انقلاب اسلامی است که بر پایه کتاب خدا(قرآن) و رهبری مرجع عالیقدر جهان اسلام حضرت امام خمینی ره شکل گرفته است.

بنابراین اولین شرط فعالسازی دیپلماسی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در عرصه جهانی، شناخت صحیح از گفتمان انقلاب اسلامی و اهداف بنیادین آن در راستای سعادت بشر است.

دیپلماسی فرهنگی در اندیشه رهبر معظم انقلاب، دیپلماسی فعال و هوشمند است که با شناسایی فرصت‌ها و چالش‌های پیشرو می تواند تدبیر کند، آینده‌نگاری کند، سناریو بنویسد و مخاطبان را به خود جذب نماید.

ارزش‌های ایرانی و اسلامی به مثابه دایرةالمعارف و مخزن گران بهایی است که شکل و محتوای دیپلماسی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران را ترسیم و تبیین می نماید.

زبان و ادبیات فارسی، مفاخر و شخصیت های تاریخی و بناها و آثار فرهنگی و ادبیات انقلاب اسلامی و مقاومت اسلامی و تمسک به قرآن کریم و سیره معصومین علیهم السلام و تقویت اندیشه و راهبرد بیداری اسلامی و وحدت اسلامی و دیپلماسی مقاومت و شناخت پروژه نفوذ و تهاجم فرهنگی و توجه به مصالح اسلامی و همبستگی و تعامل دولت‌ها و ملت‌های مسلمان در «دفاع صریح، قاطع و واقعی از مظلوم» و «مخالفت جدی با نظام سلطه» می تواند نقشه راه سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در حوزه دیپلماسی فرهنگی باشد.

* مهم‌ترین چالش‌های دیپلماسی فرهنگی ایران در شرایط فعلی چیست؟

در یک بررسی کلی می‌توان مهم‌ترین چالش‌های دیپلماسی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران را به دو دسته تقسیم کرد:

۱. چالش‌های داخلی

۲. چالش‌های خارجی

چالش‌های خارجی در واقع تبلیغات منفی و کژتابی دشمنان جمهوری اسلامی ایران هست که در راس این پروژه تخریبی آمریکا قرار دارد. برساخت گرایی(The constructiveTheory) از چهره ایران اسلامی بر پایه انتقال اطلاعات نادرست و تصویر نامطلوب، که خروجی آن ایران هراسی برای دنیا و تبشیر شیعی برای جهان اهل سنت خواهد بود. در بخش نقش رسانه و صنعت هالیوودی در مهندسی افکار عمومی بسیار برجسته هست که با ایران شناسی وارونه و برساختگی معنا و شکاف میان حقیقت و واقعیت بدنبال انزوای جمهوری اسلامی ایران در عرصه های اسلامی و بین المللی هستند.

در بخش داخلی این چالش هم در حوزه ساختاری و هم در حوزه کارگزاری وجود دارد. موازی کاری نهاد و سازمان ها، جناحی و سیاسی کردن دیپلماسی فرهنگی و قدرت نرم انقلاب اسلامی به تفکر جناح ها و دولتمردان در عرصه قدرت، عدم بکارگیری شخصیت های راهبردی و متخصص در حوزه دیپلماسی فرهنگی و عدم بکارگیری دیپلمات‌ها و رایزن های فرهنگی متناسب با محل ماموریت و عدم آشنایی برخی از این اشخاص با آداب دیپلماسی و تشریفات منطقه ای و مکانی.

جایگاه رایزن فرهنگی فراتر از شغل و پست و معاش است، هر رایزن فرهنگی سفیر گفتمان انقلاب اسلامی و اندیشه راهبردی امامین انقلاب در محل ماموریت است که رفتار و منش و گفتار او می تواند دارای جاذبه و یا دافعه باشد.

به تعبیر رهبر معظم انقلاب؛پایبندی به موازین شرع در رفتارهای فردی و اجتماعی و در محافل دیپلماتیک، و نترسیدن از هیبت و تشر قدرتهای بزرگ از جمله آمریکا، ویژگی خاص دیپلماسی ایرانی است و باید مورد توجه جدی باشد.

از این رو هم‌گرایی و وحدت رویه میان ساختار و کارگزاران حوزه دیپلماسی فرهنگی بر مدار اصول واحد و اهداف مشخص می تواند در کارآمدی دیپلماسی فرهنگی مؤثر باشد.

* دیپلماسی فرهنگی به چه مقدار توانسته تصویر ایران در سطح بین‌المللی را تغییر دهد؟

در پاسخ به این پرسش، مخاطبان گرامی را ارجاع می دهم به کتابی که اینجانب تالیف نمودم. «رهبری و دیپلماسی عمومی جمهوری اسلامی ایران» قم نشر دانشگاه معارف اسلامی آبان ۱۴۰۴.

دیپلماسی عمومی و دیپلماسی فرهنگی برای کشورها ظرفیت شناسایی و شناساندن را فراهم می سازد. در واقع دیپلماسی عمومی برای توصیف فرایندی به کار گرفته می شود که طی آن کنشگران بین المللی به دنبال تحقق اهداف سیاست خارجی خود از طریق برقراری ارتباط با عموم مردم در خارج از کشور هستند.این مفهوم، جنبه‌ها و ابعادی از روابط بین‌الملل را تعریف و تبیین می‌کند که جدای از تعاملات میان دولت‌ها و خارج از دیپلماسی سنتی صورت‌ می‌گیرد؛ جنبه‌هایی مانند شکل‌دهی به افکار عمومی سایر ملت‌ها، تعاملات بین گروه‌های مردمی در کشورهای مختلف، آگاه‌سازی عمومی از امور و تحولات جهانی و تأثیر آن بر سیاست داخلی و سرنوشت بشر.

دیپلماسی عمومی جمهوری اسلامی ایران، ماهیتی فطری، تکلیفی، تبیینی و تحولی دارد. انسان‌محوری به‌جای منفعت‌محوری که فطرت انسان‌ها را هدف قرار می‌دهد، دال بر ماهیت فطری آن است. تکلیفِ رساندن پیام اسلام و گفتمان انقلاب اسلامی به همه انسان‌ها، حاکی از وجه تکلیفی دیپلماسی عمومی جمهوری اسلامی ایران است.

ماهیت تبیینی دیپلماسی عمومی جمهوری اسلامی ایران، ناشی از وظیفه تبیین گفتمان انقلاب اسلامی و نظم جهانی موجود برای عموم مردم توسط آن می‌باشد. تبیین، توجیه و تجویز ضرورت تحول و تغییر نظم جهانی موجود نیز بیانگر وجه تحولی دیپلماسی عمومی جمهوری اسلامی ایران است. دیپلماسی عمومی جمهوری اسلامی ایران با داشتن محتوای فطری، معنوی و فرهنگی، نمونه‌ی کاملی از دیپلماسی عمومی فرهنگ‌محور به‌شمار می‌رود.

در این میان، رهبری نظام جمهوری اسلامی ایران، به‌عنوان ولی فقیه، مرجع تقلید شیعیان جهان، و رهبر انقلاب اسلامی، نقش تکوین‌دهنده و تشخص‌بخش در الگوی دیپلماسی عمومی جمهوری اسلامی ایران ایفا می‌کند. به‌گونه‌ای که، عناصر هویت‌بخش و متمایزکننده الگوی دیپلماسی عمومی جمهوری اسلامی ایران برپایه نقش کانونی رهبری تعیین و تعریف می‌شود. رهبری، در الگو دیپلماسی عمومی جمهوری اسلامی ایران، نقش تکوینی و کارکردی دوگانه دارد.

اول، رهبری نظام به‌واسطه شأن و منزلت معنوی فراملی و شخصیت و سبک رهبری، یک منبع قدرت نرمِ جمهوری اسلامی ایران است. ازاین‌رو، استفاده بیشینه و بهینه از این منبع قدرت نرم یک ضرورت راهبردی در دیپلماسی عمومی جمهوری اسلامی ایران است.

دوم، رهبری نقش اساسی و قوام‌بخش در ترسیم، راهبری، هدایت و مدیریت کلان دیپلماسی عمومی و تأمین محتوا و اهداف آرمانی آن ایفا می‌کند. گفتمان‌سازی، اعتباربخشی، اقناع‌سازی و تصویرسازی، مهم‌ترین نقش‌هایِ رهبری در دیپلماسی عمومی جمهوری اسلامی ایران به‌شمار می‌رود. برپایه نقش گفتمان‌سازی، رهبری نظام، گفتمان‌هایِ مردم‌سالاری دینی، استکبارستیزی، وحدت اسلامی، مقاومت، و بیداری اسلامی را ساخته و پرداخته است.

این گفتمان‌ها، یکی از منابع قدرت نرم جمهوری اسلامی ایران هستند. اعتباربخشی رهبری نیز بر اساس اصول تعامل‌گرایی ضد نظام سلطه، عدالت‌خواهی بین‌المللی، حمایت از ملت‌های اسلامی محروم و مستضعف صورت می‌گیرد. در چهارچوب این گفتمان‌ها و اصول فطری، رهبری نقش تعیین‌کننده‌ای در اقناع افکارعمومی جهانی و تصویرسازی مثبت از جمهوری اسلامی ایران ایفا می‌کند.

* چه راهکارهایی برای تقویت ابزارهای دیپلماسی فرهنگی بر اساس دیدگاه رهبر انقلاب دارید؟

در فصل پنجم کتاب رهبری و دیپلماسی عمومی جمهوری اسلامی ایران؛ به تحلیل نقش رهبری در بهره‌گیری از ابزارها، نهادها و سازمان‌های دیپلماسی عمومی و دیپلماسی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران پرداخته ام و در خاتمه، با توجه به نتایج تبیین‌شده، پیشنهادها و راهکارهای افزایش کارآمدی دیپلماسی عمومی جمهوری اسلامی ایران در سطح سیاسی، فرهنگی و اقتصادی بیان شده است. علاقمندان به حوزه سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران و قدرت نرم می توانند به آن مراجعه نمایید.