سرویس علمی فرهنگی خبرگزاری«حوزه»، با توجه به آیه 125 سوره نحل و روایات وارده، استفاده از روش های ذیل در تبلیغ، باید مورد اهتمام مبلّغ جهت اثربخشی بیشتر مخاطبان قرار گیرد:

1. خودداری کردن از تحریک حس لجاجت

از هر چیزی که حس لجاجت طرف مقابل را بر می انگیزد، باید خودداری نمود؛ در قرآن می خوانیم: «وَ لا تَسبُّوا الَّذِينَ يَدْعُونَ مِن دُونِ اللَّهِ فَيَسبُّوا اللَّهَ عَدْوَا بِغَيرِ عِلْمٍ»؛ (1) «معبودهایی را که غیر از خدا می خوانند، ناسزا و دشنام نگویید. مبادا آنها روی دنده لجاجت بیفتند و به خداوند بزرگ اهانت کنند.»

علی(ع) فرمود: «اللَّجَاجَةُ تَسُلُّ الرَّأْیَ؛ (2) لجاجت، فکر و رأی انسان را سست می کند

2. رعایت کامل انصاف

در تبلیغ باید در مقابل هر کس نهایت انصاف را رعایت کرد تا طرف حس کند گوینده به راستی در صدد روشن کردن واقعیات است؛ فی المثل، هنگامی که قرآن سخن از زیان های شراب و قمار می گوید، منافع جزئی مادی و اقتصادی آن را که برای گروهی حاصل می شود، نادیده نمی گیرد و می فرماید: «قُلْ فِیهِمَا اِثْمٌ کَبِیرٌ وَ مَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَ اِثْمُهُمَا اَکبَرُ مِنْ نَفْعِهِمَا»؛ (3) «بگو در شراب و قمار گناه عظیمی است و منافع جزئی برای مردم؛ اما گناه آنها از سودشان بیشتر است.» این طرز سخن گفتن، مسلّماً در شنونده تأثیر عمیق تری می بخشد.

3. گذشت در برابر بدی های دیگران

یکی از روش هایی که تبلیغ را جذاب و فوق العاده مؤثر می کند، گذشت در برابر بدی ها و کینه توزی ها است. مبلّغ باید طریق محبت، رأفت و گذشت را پیش گیرد تا بتواند قلب دشمنان لجوج و کینه توز را نرم کرده و آنها را جذب دین نماید.

چنانکه قرآن مجید می فرماید: «وَ لا تَسْتَوِى الْحْسَنَةُ وَ لا السَّيِّئَةُ ادْفَعْ بِالَّتى هِىَ أَحْسنُ فَإِذَا الَّذِى بَيْنَك وَ بَيْنَهُ عَدَوَةٌ كَأَنَّهُ وَلِىٌّ حَمِيمٌ»؛ «هرگز نیکی و بدی یکسان نیست؛ بدی را با نیکی دفع کن، ناگاه [خواهی دید] همان کس که میان تو و او دشمنی است، گویی دوست گرم و صمیمی است.»

در تفسیر نمونه می خوانیم: این روش از مهم ترین، ظریف ترین و پربارترین روش های تبلیغ، مخصوصاً در برابر دشمنان نادان و لجوج است و آخرین تحقیقات روانشناسان نیز به آن منتهی شده است. (4)

پیامبر گرامی اسلام(ص) و پیشوایان معصوم(ع) نیز از این روش عالی قرآنی، بهره می گرفتند؛ به عنوان نمونه می بینیم پیامبر(ص) هنگام فتح مکه با همه ظلم و ستمی که آنها روا داشته بودند، مانع انتقام جویی مسلمانان شد و شعار انتقام جویی بعضی از پرچم داران سپاه اسلام را به شعار محبت آمیزی تبدیل کرد که: «الیوم یوم الرحمة». (5)

بدیهی است این یک قانون غالب است، نه دائمی؛ زیرا همیشه اقلیت هایی هستند که از این روش سوء استفاده می کنند و تا زیر ضربات خردکننده شلاق مجازات قرار نگیرند، دست از اعمال زشت خود بر نمی دارند. البته حساب این گروه جدا است و باید در برابر آنها از شدت عمل استفاده کرد، ولی نباید فراموش کرد که این دسته همیشه در اقلیت هستند؛ قانونی که حاکم بر اکثریت است، همان قانون «دفع سیئه با حسنه» است.

4 . آشنایی با فنون بحث و استدلال

یکی از بهترین روش های مناظره و بحث، جهت تسخیر دل ها و نفوذ در افکار دیگران، این است که مبلّغ مخاطب را به اندیشه و خودجوشی وا دارد که این روش از آیات قرآن (6) و سیرۀ معصومین(ع) در مناظراتشان با ملحدین و زنادقه زمانشان مثل ابن ابی العوجاء (مرد مادی معروف) به وضوح استفاده می شود. (7)

قرآن مجید ما را به مجادله به أحسن دعوت می کند و در جدال حق، هدف، تحقیر طرف و اثبات تفوّق و پیروزی بر او نیست، بلکه هدف، نفوذ در افکار و اعمال روح او است؛ به همین دلیل روش «مجادله به أحسن» با «جدال باطل» در همه چیز متفاوت است.

مبلّغ نباید اصرار داشته باشد که مخاطب مطلب حق را به عنوان گفتۀ او بپذیرد، بلکه اگر بتواند، کاری کند که طرف مقابل آن مطلب را نتیجۀ فکر خود بیندیشد، بسیار مؤثّرتر بوده و به تعبیر دیگر، طرف مقابل فکر کند، این اندیشه از درون وجود خودش جوشیده و فرزند روح او است.

سؤال از عقل و فطرت بهترین شیوه تبلیغ و ارشاد است. (8)

5. صبر و شکیبایی در مقابل ناملایمات

خداوند در قرآن خطاب به پیامبر اکرم(ص) می فرماید: «وَ اصبِر عَلَی مَا یَقُولُونَ وَ اهجُرهُم هَجراً جَمِیلاً»؛ (9) «در برابر آنچه آنها می گویند، شکیبا باش و به طرزی زیبا از آنها دوری نما.»

در مسیر دعوت به سوی حق، بدگویی دشمنان و آزار از آنان فراوان است و اگر باغبان بخواهد گلی را بچیند، باید در برابر زیان خار، صبر و تحمل داشته باشد.

مرحوم طبرسی در مجمع البیان در ذیل این آیه می گوید: «و فی هذا دلالة علی وجوب الصبر علی الاذی، لمن یدعوا الی الدین والمعاشرة باحسن الاخلاق و استعمال الرفق لیکونوا اقرب الی الاجابة؛ (10) این آیه دلالت می کند که مبلّغین اسلام و دعوت کنندگان به سوی قرآن باید در مقابل ناملایمات، شکیبایی پیشه کنند و با حُسن خُلق و مدارا با مردم معاشرت نمایند تا سخنان آنها زودتر پذیرفته شود.»

و نیز در قرآن می خوانیم: «خُذِ الْعَفْوَ وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ وَ أَعْرِض عَنِ الجَهِلِينَ»؛ (11) «به هر حال با آنها مدارا کن و عذرشان را بپذیر و به نیکی ها دعوت نما و از جاهلان روی بگردان [و با آنها ستیزه مکن].»

در این آیه، شرایط تبلیغ و رهبری و پیشوایی مردم به طرز بسیار جالب و فشرده بیان شده و به سه قسمت از وظایف رهبران و مبلّغان به صورت خطاب به پیامبر(ص) اشاره شده است:

الف. عفو، گذشت و آسان گرفتن؛

ب. دعوت به حق و نیکی ها؛

ج. تحمل و بردباری در برابر جاهلان.

6. عامل بودن مبلّغ و دعوت عملی آن

یکی از شیوه های بسیار مؤثّر در جذابیت و تأثیرگذاری تبلیغ بر مخاطب، عامل بودن خود مبلّغ به آنچه که می گوید، است و این یک برنامه اساسی به ویژه برای علما و مبلّغین و داعیان راه حق است که بیش از سخن، مردم را با عمل خود تبلیغ کنند؛ همان گونه که خداوند، علما و دانشمندان یهود را ـ که قبل از بعثت پیامبر(ص) مردم را به ایمان به وی دعوت می کردند و بشارت ظهورش را می دادند، ولی خود هنگام ظهور آن حضرت از ایمان آوردن خودداری کردند ـ سرزنش می کند و می فرماید: «أَ تَأْمُرُونَ النَّاس بِالْبرِّ وَ تَنسوْنَ أَنفُسكُمْ وَ أَنتُمْ تَتْلُونَ الْكِتَب أَ فَلا تَعْقِلُونَ»؛ (12) «آیا مردم را به نیکی دعوت می کنید، امّا خودتان را فراموش می نمایید؟ با اینکه شما خودتان کتاب [آسمانی] را می خوانید، آیا هیچ فکری نمی کنید؟»

گرچه روی سخن در این آیه، قوم بنی اسرائیل و علما و دانشمندان یهود است، ولی مسلّماً مفهوم آن گسترده است و دیگران را نیز شامل می شود. (13)

و نیز در حدیث معروف از امام صادق(ع) می خوانیم: «کُونُوا دُعَاةَ النَّاسِ بِاَعمَالِکُم وَ لَا تَکُونُوا دُعَاةً بِألسِنَتِکُم؛ (14) مردم را با عمل خود به نیکی ها دعوت کنید نه با زبان خود.»

تأثیر عمیق «دعوت عملی» از اینجا سرچشمه می گیرد که هرگاه شنونده بداند که گوینده از دل سخن می گوید و به گفته خویش صد در صد ایمان دارد، گوش و جان خود را به روی سخنانش می گشاید. به عبارت دیگر: سخن که از دل برخیزد، بر دل می نشیند و در جان اثر می گذارد و بهترین نشانه ایمانِ گوینده به سخنش این است که خود، قبل از دیگران عمل کند؛ همان گونه که حضرت علی(ع) می فرماید: «اَیُّهَا النَّاسُ اِنِّی وَ اللهِ مَا اَحُتُّکُم عَلَی طَاعَةٍ اِلَّا وَ اَسبِقُکُم اِلَیهَا وَ لَا اَنهَاکُم عَن مَعصِیَةٍ اِلَّا وَ أتَنَاهَی قَبلَکُم عَنهَا؛ (15) ای مردم! به خدا سوگند! شما را به هیچ طاعتی تشویق نمی کنم، مگر قبلاً خودم آن را انجام دهم و از هیچ کار خلافی باز نمی دارم، مگر اینکه پیش از شما از آن دوری جسته ام.»

و نیز فرمود: «مَن نَصَبَ نَفسَهُ لِلنَّاسِ اِمَاماً فَعَلَیهِ اَن یَبدَأ بِتَعلِیمِ نَفسِهِ قَبلَ تَعلِیمِ غَیرِهِ وَ لیَکُن تَأدِیبُهُ بِسِیرَتِهِ قَبلَ تَأدِیبِهِ بِلِسَانِهِ وَ مُعَلِّمُ نَفسِهِ وَ مُؤَدِّبُهَا اَحَقُّ بِالاِجلَالِ مِن مُعَلِّمِ النَّاسِ وَ مُؤَدِّبِهِم؛ (16) کسی که خود را در مقام پیشوایی و امام مردم قرار می دهد، باید پیش از آنکه به تعلیم دیگران بپردازد، به تعلیم خویش بپردازد و باید تأدیب کردن او به عملش، پیش از تأدیب کردن به زبانش باشد.»

کسی که معلم و ادب کنندۀ خویش است به احترام، سزاوارتر است از کسی که معلم و مربی مردم است.

در حدیثی از امام صادق(ع) می خوانیم: «مِن اَشَدَّ النَّاسِ عَذَاباً یَومَ القِیَامَةِ مَن وَصَفَ عَدلاً وَعَمِلَ بِغَیرِهِ؛ (17) از کسانی که در روز قیامت عذابشان از همه شدیدتر است، کسی است که سخن حقی بگوید و خود به غیر آن عمل کند.»

خطر عالمان فاسد و بی عمل

بدعت، دین سازی، دین فروشی و استعمار مردم از جمله خطراتی است که از ناحیه دانشمندان فاسد، متوجه مردم می شود و شدیدترین عذابها، متوجه چنین کسانی است که به تفکر و اعتقاد مردم خیانت می کنند. (18) مردم نیز وظیفه دارند با بالا بردن بصیرت دینی خود، فریب چنین عالمان دنیاپرستی را نخورند.

امیرالمؤمنین(ع) می فرماید: «المُستَأکِلُ بِدِینِهِ حَظُّهُ مِن دِینِهِ مَا یَأکُلُهُ؛ آنکه دینش را وسیله خوردن سازد، نصیبش از دین، همان باشد که می خورد.

و نیز فرمود: «اَنَّ اَشَدَّ النَّاسِ حَسرَةً یَومَ القِیَامَةِ مَن وَصَفَ عَدلاً ثُمَّ خَالَفَهُ اِلَی غَیرِهِ؛ (19) به راستی، افسوس خورنده ترین مردم در رستاخیز، بنده ای است که عدالت را توصیف کند و آن گاه خود در حق دیگری بر خلاف عدالت عمل نماید.»

کتمان علم، بزرگ ترین گناه است. قرآن درباره کتمان کنندگان می فرماید: «إِنَّ الَّذِينَ يَكْتُمُونَ مَا أَنزَلْنَا مِنَ الْبَيِّنَتِ وَ الْهُدَى مِن بَعْدِ مَا بَيَّنَّهُ لِلنَّاسِ فى الْكِتَبِ أُولَئك يَلْعَنهُمُ اللَّهُ وَ يَلْعَنهُمُ اللَّعِنُونَ»؛ (20) «کسانی که دلایل روشن و وسیلة هدایتی را که نازل کرده ایم، بعد از آنکه در کتاب برای مردم بیان نمودیم، کتمان کنند، خدا آنها را لعنت می کند و همه لعن کنندگان نیز، آنها را لعن می کنند.»

احمد نادری عفیف

پی نوشت:

1) انعام / 108.

2) نهج البلاغه، ص 501.

3) تفسیر نمونه، ج 20، ص 38.

4) تفسیر نمونه، ج 20، ص 300.

5) بحار الانوار، ج 21، ص 109.

6) مثل آیات 22 تا 27 سوره سباء، آیه 72 سوره نحل و آیه 28 سوره بقره.

7) ذکر داستان در کتاب: توحید مفضل، (سخنان امام صادق(ع) اوائل کتاب.

8) تفسیر نور، محسن قرائتی، مؤسسه در راه حق، قم، چاپ دوم، 1376 ش، ج 1، ص 90.

9) طه / 10.

10) مجمع البیان، طبرسی، چاپ افست رشدیه، لبنان، بیروت، 1379 ق، ج 10، ص 379.

11) اعراف / 199.

12) بقره / 44.

13) تفسیر نمونه، ج 1، ص 215.

14) سفینة البحار، ماده «عمل».

15) نهج البلاغه، خطبه 170.

16) نهج البلاغه، حکمت 73.

17) نور الثقلین، ج 1، ص 75.

18) تفسیر نور، ج 1، ص 79.

19) همان، ص 530.

20) بقره / 159.