به گزارش سرویس علمی فرهنگی خبرگزاری «حوزه» آيين اسلام تركيبى از «عقيده» و «شريعت» (يا «هستى شناسى»، و«بايدها و نبايدها)» است كه از آن با تعبير اصول و فروع دين نيز ياد مى شود. آیت الله العظمی سبحانی به طور موجز روش فقهى شيعه درباب جمع بین دونماز و برخى مسائل فقهى آن  را مورد بررسی قرار داده اند که درادامه می آید :    

 بر هر مسلمانى لازم است در شبانه روز پنج بار نماز بگزارد كه اوقات شرعى آنها در قرآن و سنت بيان شده است: از ظهر تا غروب وقت نماز ظهر و عصر است; از مغرب تا نيمه شب وقت نماز مغرب و عشاء; و از طلوع فجر تا طلوع آفتاب نيز وقت نماز صبح.

شيعه معتقد است از ظهر تا غروبْ وقت مشترك دو نماز است، جز اينكه به مقدار چهار ركعت از اول وقت، مخصوص نماز ظهر و به مقدار چهار ركعت از آخر وقت، مخصوص نماز عصر مى باشد. بنابر اين، غير از دو وقت اختصاصى مذكور، انسان مى تواند هر دو نماز را در فاصله مزبور هر وقت خواست انجام دهد و از وقت فضيلت آن صرف نظر كند; هر چند بهتر آن است كه آن دو را از هم جدا كند و هر يك را در وقت فضيلت خود كه بعداً بيان مى شود انجام دهد.([1])

امام باقر (عليه السلام) مى فرمايد: «إذا زالت الشمسُ دَخَلَ الوقتانِ الظهرُ وَ العصرُو إذا غابت الشمسُ دخل الوقتان المغربُ والعشاءُ الآخرة»([2]): آنگاه كه خورشيد به وسط آسمان رسيد وقت انجام دادن نماز ظهر و عصر فرا مى رسد و آنگاه كه خورشيد غروب كرد هنگام انجام نماز مغرب و عشاء خواهد بود.امام صادق (عليه السلام) مى فرمايد: «إذا زالتِ الشمسُ فقد دخل وقتُ الظهرِ والْعصرِ جميعاً إلاّانّ هذه قبل هذه، ثمّ أنت في وقت منهما جميعاً حتى تغيب الشمس»([3]): هنگامى كه خورشيد به حدّ زوال رسيد وقت نماز ظهر وعصر فرا مى رسد;  جز آنكه  نماز ظهر قبل از نماز  عصر انجام مى گيرد. آنگاه تو آزادى كه آن دو را در هر وقتى خواستى بخوانى تا زمانى كه خورشيد غروب كند.

امام باقر (عليه السلام) از پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله وسلم) حكايت مى كند كه آن حضرت نماز ظهر و عصر را بدون هيچ عذر و علتى با هم به جاى آورد.([4])

*اتفاق همه فقهاى اسلام

اصولاً جواز جمع ميان دو نماز در برخى از موارد، مورد اتفاق همه فقهاى اسلام قرار دارد. در عرفه و مزدلفه همه فقها جمع ميان نماز ظهر وعصر يا مغرب و عشاء را جايز مى دانند، همچنانكه گروه زيادى از فقهاى اهل سنت جمع بين دو نماز را در سفر مجاز مى شمرند. تمايز شيعه از ديگران آن است كه گام فراتر نهاده و با استناد به ادلّه فوق (در عين قبول افضليت انجام نمازها در وقت فضيلت خويش) جمع ميان دو نماز را مطلقاً جايز مى داند. حكمت اين امر نيز، همان گونه كه در احاديث بيان شده است، تسهيل امر بر مسلمانان است، و خود پيامبر گرامى در موارد زيادى بدون عذر (مانند سفر، بيمارى و غيره) بين دو نماز جمع مى كرده تا كار را براى امت آسان سازد، كه هركس بخواهد بين نمازها جمع كند و هركس بخواهد آنها را  جدا از يكديگر انجام دهد.

مسلم در صحيح خود نقل مى كند كه «صلّى رسولُ اللّه الظهرَ و العصرَ جميعاً والمغربَو العشاءَ جميعاً في غير خوفولا سفر»([5]): رسول خدا نماز ظهر و عصر و نيز نماز مغرب و عشاء را با هم به جاى آوردند، بدون اينكه خوفى از دشمن داشته و يا در سفر باشند.

در برخى از روايات به حكمت اين عمل اشاره شده است، چنانكه در يك روايت مى خوانيم «جَمَعَ النبيّ(صلى الله عليه وآله وسلم) بين الظهرِ و العصرِ وبين المغربِ والعشاء فقيل له في ذلك فقال صنعتُ هذا لئلاّ تحرج أُمّتي»([6]): پيامبر (صلى الله عليه وآله وسلم) نماز ظهر و عصر و نيز مغرب و عشاء را با هم به جاى آورد. علت اين امر از ايشان سؤال شد، فرمود: چنين كردم تا امّتم به رنج و سختى نيفتند.

رواياتى كه درباره اقدام رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم) به جمع بين دو نماز، در صحاح ومسانيد وارد شده، متجاوز از بيست و يك روايت است كه بخشى از آنها مربوط به سفر، و بخش ديگر در غير سفر و مرض و وقت بارانى است. در برخى از آنها به حكمت جمع ميان نمازها، كه همان آسان شدن امر بر مسلمانان مى باشد، اشاره شده است و فقهاى شيعه از همين تسهيل استفاده كرده جمع بين دو نماز را مطلقاًجايز شمرده اند. كيفيت جمع نيز به همان نحوى است كه همه مسلمانان در عَرَفه و مزدلفه يا در سفر جمع مى كنند.

*مقصود ازجمع بین دو نماز

گاهى تصور مى شود مقصود از جمع اين است كه نماز اول را در آخرين وقت(فضيلت) آن (مثلاً هنگام رسيدن سايه شاخص به اندازه خود)، و نماز دوم را در اولين وقت عصر بخواند. با اين كار، فرد نمازگزار در حقيقت هر دو نماز را در وقت خود خوانده است، گرچه يكى در پايان وقت و ديگرى در آغاز آن انجام گرفته است.

اين پندار با ظاهر روايات مخالف است. زيرا همان طور كه گفته شد، كيفيت جمع ميان دو نماز همان است كه همه مسلمانان در عرفه و مزدلفه انجام مى دهند، بدين گونه كه در عرفه هر دو نماز را در وقت ظهر، و در مزدلفه هر دو را در وقت عشاء مى خوانند. بنابراين، جمعى كه در لسان رسول خدا (صلى الله عليه وآله وسلم)آمده است بايد ناظر به چنين جمعى باشد، نه جمعى كه يكى از نمازها در آخر وقت و ديگرى در اول وقت صورت پذيرد.

گذشته از اين، در برخى از رواياتْ حكمت جمع بين دو نماز، توسعه و تسهيل بر امت معرفى شده است، و در برخى ديگر رفع حرج ; واين امر، در صورتى تحقق مى پذيرد كه دست نمازگزار در جمع صلاتين باز باشد، يعنى بتواند نماز ظهر و عصر يا مغرب و عشاء را(در دايره وقت واسع آنها) در هر زمان كه خواست بخواند تا رفع حرج گردد.   بر اساس اين نوع تفسير از جمع، بايد گفت كه پيامبر چيز جديدى نياورده، زيرا يك چنين جمعى، قبل از عمل پيامبر نيز جايز بود و هر مسلمانى مى توانست ظهر را در آخر وقت وعصر را نيز در نخستين وقت آن به جا آورد.

فقهاى شيعه درباره جمع ميان دو نماز و ادله آن، رساله هاى گسترده اى دارند كه علاقمندان مى توانند به آن رجوع نمايند.

[1] . وقت فضيلت ظهر از اول زوال شمس تا وقتى است كه سايه شاخص به اندازه خود شاخص باشد. وقت فضيلت عصر نيز وقتى است كه سايه شاخص دوبرابر مقدار خود شاخص باشد.

[2] . وسائل الشيعه:ج3، أبواب مواقيت، باب 4، روايت 1.

[3] . وسائل الشيعه:ج3، أبواب مواقيت، باب 4، روايت 4 و 6.

[4] . وسائل الشيعه:ج3، أبواب مواقيت، باب 4، روايت 4 و 6.

[5] . صحيح مسلم:2/151، باب الجمع بين الصلاتين في الحضر.

[6] . شرح زرقانى بر موطأ مالك، ج1، باب الجمع بين الصلاتين في الحضر و السفر، ص 294.