خبرگزاری حوزه – تبریز:
شیخ محمد خیابانی متولد ۱۲۵۹ در شهر خامنه از توابع استان آذربایجان شرقی و از روحانیون آزادیخواه تبریز است، خیابانی از فعالان سیاسی در دوره انقلاب مشروطه ایران بوده که پس از چند سال کار و تحصیل مقدماتی در روسیه که محل اقامت پدرش بود و تجارتخانه ای در آنجا داشت به تبریز بازگشت اما گرایش روحی او به فراگیری علم بیش از هر چیزی بود؛ از این رو كسب و كار تجاری را رها كرد و در تبریز به تحصیل علوم دینی پرداخت، وی مدتی امام جماعت مسجدجامع تبریز بود.
شیخ محمد در مدرسه طالبیه تبریز، ادبیات عرب، منطق، اصول، فقه، نجوم، ریاضی، تفسیر، حكمت، كلام، حدیث، تاریخ، رجال و علوم طبیعی را از اساتید فن آموخت.
شیخ محمد خیابانی در خانواده ای روحانی رشد و نمو کرد، با خانواده مهمی از روحانیت تاثیرگذار تبریز یعنی خامنه ای ها وصلت کرد و شاید جالب باشد که بدانید، شیخ محمد خیابانی شوهر عمه مقام معظم رهبری است.
روحانی آگاه به زمان
علمای ظلم ستیز و حاضر در صحنه همیشه در منطقه آذربایجان حضور داشتند، گروهی ازعلما بودند که خط قرمزشان به خطر افتادن اسلام و دین بود و تنها در این صورت وارد صحنه و مسائل می شدند اما گروهی مانند امثال شیخ محمد خیابانی قدری فعال تر در این عرصه ها حضور داشتند. حضور شیخ محمد خیابانی در مجلس شورای ملی به عنوان وکیل آذربایجان، نشانگر آن است که یک روحانی آگاه به زمان خودش بود؛ وی بعد از مداخلات بیگانه سخنرانی کرد و موضع محکمی گرفت و یک حرکت ضدبیگانه را در تهران آغاز کرد.
دیدگاه های شیخ محمد خیابانی و گفتارهای باقی مانده از وی، به هویت ملی و همبستگی و انسجام اسلامی تاکید دارد، البته ذاتا یک روحانی نمی تواند غرب گرا باشد، چرا که روحانیت با اصول غربی متضاد است.
آغاز مبارزات سیاسی
شیخ محمد خیابانی در هفدهم اسفند ۱۲۹۵ حزب دموکرات تبریز را به وجود آورد، خیابانی، سازمان سیاسی خود را دموکرات ملی و آذربایجان را آزادستان نامید، با وجود اینکه قیام خیابانی، شورویها را به وسوسه انداخته بود، ولی طولی نکشید که دریافتند رهبر نهضت نه تنها روی خوش به آن ها نشان نمی دهد بلکه نسبت به پیاده شدن قوای شوروی در بندر انزلی نیز سخت معترض است.
شیخ محمد خیابانی در حالی دست به این اقدام زد که مردم به خاطر فروپاشی حکومت تزاری روس، غرق شادی بودند و خروج نظامیان روسیه از تبریز را آرزو می کردند، خیابانی در این هنگام دوستان آزادی خواه و مبارز خود را که اغلب دموکرات نامیده می شدند گرد آورد و کمیته ای تشکیل داد و درباره وضع پیش آمده، به تصمیم گیری و سیاستگذاری پرداخت.
شیخ محمد خیابانی، نمایندگان فرقه دموکرات و دیگر آزادی خواهان را از سراسر آذربایجان به تبریز دعوت کرد و تشکیلات فرقه دموکرات که از پنج سال قبل تعطیل شده بود، دوباره تاسیس شد.
روز ۱۷ فروردین ۱۲۹۹ قیام مسلحانه شیخ محمد خیابانی علیه دولت وثوق الدوله در تبریز آغاز شد،هنگام اولتیماتوم روسیه تزاری برای بیرون راندن مستشاران خارجی و ادامه اقامت مستشاران روسی در ایران که با موافقت احمد شاه رو به رو شد و به تعطیلی مجلس دوم انجامید، شیخ محمد خیابانی به مبارزه علیه حضور استعماری بیگانگان ادامه داد؛ او طی نطق های پرشوری در مجلس، نمایندگان را از تسلیم شدن در برابر روس ها برحذر داشت، پس از تعطیلی مجلس دوم به تبریز بازگشت و مبارزات سیاسی خود را سازمان تازه ای بخشید.
مهمترین بخش این مبارزات، قیام وی در برابر پیمان ۱۹۱۹ وثوق الدوله بود، به موجب این قرارداد که در مرداد ۱۲۹۸ با دولت وثوق الدوله منعقد شد، امتیاز راه آهن و راه های شوسه در سراسر کشور به انگلیس واگذار شد و ارتش و دستگاه مالیه ایران زیر نظر مستشاران سیاسی و اقتصادی بریتانیا قرار گرفت.
کابینه وثوق الدوله به دنبال تحمیل این قرارداد ننگین با موج مخالفت های عمومی و اعتصابات صنفی و کارگری در کشور سقوط کرد، روحانیون مبارز از جمله شیخ محمد خیابانی و سید حسن مدرس در جریان مخالفت ها و اعتراضات عمومی مردم علیه پیمان ۱۹۱۹، به وثوق الدوله که عاقد این پیمان بود، به شدت اعتراض کردند.
این افشاگری ها به شناخت بیشتر مردم از ماهیت اهداف بیگانگان در ایران انجامید، شیخ محمد خیابانی در آستانه انتخابات دوره چهارم مجلس، مردم را از رأی دادن به سیاسیون وابسته به انگلیس یا روسیه برحذر داشت.
او قرارداد ۱۹۱۹ را مضر به حال مملکت و ناقض حاکمیت ملی و استقلال ایران خواند و در تهران با وعظ، خطابه و نگارش مقاله به تشریح ابعاد خطرناک این پیمان پرداخت. او برای واداشتن وثوق الدوله به لغو معاهده، در بهار ۱۲۹۹ به مبارزه مسلحانه روی آورد و در روزهای میانی فروردین همان سال در برنامه ای از پیش طراحی شده، تمامی ادارات و مراکز دولتی تبریز را تصرف کرد، وی با گسترش این قیام به دیگر شهرهای آذربایجان، توانست، این خطه را از حاکمیت دولت وثوق الدوله خارج سازد.
اين پيروزی و نهضت خيابانی، بيش از پنج ماه ادامه داشت، شيخ در حياط ساختمان تجدد به ايراد نطق هايی می پرداخت و مردم با اشتياق تمام، پای صحبتش می نشستند؛ اين سخنان به زبان ترکی بود و ترجمه فارسی اش هر روز در روزنامه تجدد چاپ می شد؛ در اين پنج ماه، خيابانی و جنبش او با خطرهای فراواني مواجه بودند، اما بر همه پيروز شدند.
در کشاکش قیام شیخ محمد خیابانی، دولت وثوق الدوله سقوط کرد و کابینه مشیرالدوله زمام امور را به دست گرفت، مشیرالدوله برای پایان دادن به قیام خیابانی، مخبرالسلطنه حاکم تبریز را مأمور فرو نشاندن این قیام کرد؛ مخبرالسلطنه پس از چند دوره مذاکره بی حاصل با شیخ محمد خیابانی، سرانجام به کمک قوای قزاق عملیات نظامی بزرگی را علیه نیروهای وفادار به خیابانی به راه انداخت. در جریان این نبرد نیروهای شیخ سرکوب شده و شیخ محمدخیابانی نیز در ۲۲ شهریور ۱۲۹۹ به شهادت رسید.
دولت مشیرالدوله از بیم عکس العمل مردم قتل خیابانی را تا مدت ها «خودکشی» اعلام کرد، اما این ترفند، بی حاصل بود به طوری که مشیرا الدوله و مخبرالسلطنه که هر دو در مجلس چهارم وکیل بودند، نزد بسیاری از نمایندگان به «قاتل» مشهور شده و روزنامه «طوفان» نیز در مقاله ای این دو را عامل قتل خیابانی و آشوب های تبریز معرفی کرد.
پیکر خیابانی را به مقر فرمانروایی مخبرالسلطنه منتقل کردند و بدون تشریفات، در گورستان امامزاده سیدحمزه در تبریز دفن کردند، اما چند ماه پس از شهادت خیابانی، خانواده اش به تهران مهاجرت کرده و بقایای پیکر او را هم به تهران منتقل کردند و در حرم حضرت عبدالعظیم(ع) به خاک سپردند.
خانه خیابانی
خانه شیخ محمد خیابانی، در شهر خامنه یادگاری از دوران فعالیت و زندگی اوست، این خانه سال گذشته با شماره ۳۱۳۹۳ در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفت.
خانه شیخ محمد خیابانی مربوط به اواخر دوره قاجاریه و اوایل دوره پهلوی از معماری ساده و زیبا برخوردار است، قاب بندی های آجری ساده، ورودی ساباط مانند و ایوان با ستون های چوبی از مشخصات معماری خانه شیخ محمد خیابانی است.
بازدید عموم مردم از این خانه تاریخی، بویژه به طلاب و روحانیون توصیه می شود تا از این طریق، با مرور زندگانی یک عالم مبارز و مجاهد و آگاه به زمان، چنین الگوهای معاصری را سرمشق خود قرار دهند.
بیت اله احمدی
