به گزارش خبرگزاری «حوزه»، در ابتدای نشست علمی بررسی نسخ از دیدگاه آیت الله معرفت که بعدازظهر امروز در مجتمع آموزش عالی امام خمینی(ره) برگزار شد، حجتالاسلام والمسلمین حسن‌رضا رضایی، عضو هیئت علمی جامعةالمصطفی(ص) که دبیری این نشست را به عهده داشت، گفت: نسخ از مقولات مهم در علوم قرآنی است که از قدیم الایام مورد توجه اندیشمندان علوم قرآنی قرار گرفته؛ علامه معرفت در مکتوبات و مقالات خود معتقد بودند که در قرآن کریم جز یک آیه، نسخ نشده است.
وی افزود: این در حالی است که برخی علمای دیگر معتقدند که بالای ۲۰۰ آیه منسوخ داریم؛ علامه معرفت تنها نسخ را در آیه نجوا قبول داشتند، البته علامه این مطلب را در نوشتارهای خویش بیان کردند؛ اما در اواخر عمر مصاحبه‌ای کرد و حتی فرمود که در قرآن اساسا ناسخ و منسوخی وجود ندارد؛ در واقع ایشان به نظر آیت‌الله العظمی خویی نزدیک شده بود.
حجت الاسلام والمسلمین رضایی با بیان اینکه آیت‌الله معرفت در سال ۱۳۰۹ در کربلا متولد شد افزود: ایشان متولد کربلا بود و در این شهر و نجف و قم تحصیل و از شاگردان آیت‌الله خویی بودند و در سال ۱۳۸۵ در سن ۷۶ سالگی دعوت حق را لبیک گفت.
وی افزود: امروز به جرأت می‌توانیم بگوییم برجسته‌ترین شخصی که احیاگر علوم قرآنی در جهان تشیع به شمار می‌رود، آیت‌الله معرفت بود که برای جهان تشیع قابل افتخار است.
همچنین در این نشست، حجتالاسلام و المسلمین حامد معرفت، معاون آموزشی موسسه تمهید و فرزند علامه محمدهادی معرفت در سخنانی ابراز کرد: قرآن را به هیچ وجه نمی‌توان از درجه اعتبار ساقط کرد و آن را صرفا برای ثواب قرائت نمود؛ این که قائل باشیم آیه‌ای هست که تاریخ مصرف آن کوتاه است عاملی در دست مستشرقان برای تاختن به قرآن کریم می باشد.
فرزند آیت‌الله معرفت بیان کرد: با مطالعه تاریخ نسخ در کلام اهل‌بیت(ع) و صحابه می‌بینیم که این مسئله وجود داشته و آیات زیادی را ناسخ و منسوخ می‌شمردند؛ در اوایل ۲۰۰ تا ۳۰۰ آیه را در این زمره محسوب می‌کردند که وجود این همه آیه ایجاد شبهه در مورد قرآن می‌کند، زیرا این سؤال مطرح می شود که چرا باید این همه آیه در دوران‌های بعد، بدون کاربرد باشند و از طرفی با جاودانگی قرآن ناسازگار است.
معاون آموزشی موسسه تمهید با اشاره به ابدیت و جاودانگی قرآن کریم عنوان کرد: متاخرین به همین دلایل رو به کم آوردن تعداد آیات منسوخ شدند و کسانی مانند سیوطی تا ۲۰ عدد آن را تقلیل دادند و تا جایی رسید که افرادی تنها یک آیه را نسخ‌شده می‌دانستند؛ زیرا اگر قایل به نسخ باشیم مشکلاتی دارد و برعکس آن نیز مشکلات جدیدی بروز می‌یابد از جمله اینکه آیات و روایات بر وجود نسخ تصریح دارند.
معرفت با بیان اینکه از شیعه و سنی نقل شده که وقتی سلمان می‌خواهد در توصیف مصحف امام علی(ع) سخن بگوید می‌نویسد امام علی(ع)، مصحف خود را بر مبنای ناسخ و منسوخ نوشته است.
وی افزود: همچنین در روایتی داریم که امام علی(ع) خطاب به یک قاضی فرمودند که آیا ناسخ و منسوخ را می‌شناسی، قاضی گفت نه. امام فرمود هم خودت و هم مردم را هلاک می‌کنی که این روایات مثبت ناسخ و منسوخ هستند و تعداد آن نیز زیاد است بنابراین پدیده نسخ گسترده از این حرف‌هاست که منکر آن شویم.
معرفت عنوان کرد: اگر نسخ را بپذیریم با جاودانگی در تضاد است و اگر آن را نپذیریم با خود قرآن و روایات ناسازگار است لذا ایت‌الله معرفت نظریه نسخ مشروط را بیان کرد.
فرزند علامه معرفت تصریح کرد: طبق نظر ایشان آیات منسوخ داریم ولی برای همیشه تاریخ منسوخ نیستند و ممکن است آیات در دوره‌ای دیگر، معتبر شده و حکم آن اجرا شود زیرا ما در قضایا چند حکم داریم و طبق شرایط به آیات عمل خواهد شد.
وی با ذکر مثالی در این باره افزود: آیات زیادی در برخورد با مخالفان در قرآن وجود دارد، البته در برخی آیات فرموده به مومنین بگو از کسانی که ایمان به قیامت ندارند بگذرند و کاری به کار آنان نداشته باشند، از طرفی نیز در سوره توبه فرموده مشرکان را هر جا یافتید به نبرد با آنان بپردازید که ظاهرا این آیات نسخ‌کننده یکدیگرند.
وی در توجیه این مسئله و با تاکید بر اینکه این موارد مشمول نسخ نیست ادامه داد: سوره جاثیه در مکه نازل شده که قتال در آن جا معنا نداشته است و بنا نبوده که قتالی هم رخ بدهد ولی وقتی وارد مدینه می‌شویم و آن هم اواخر این دوره، می‌بینیم که مسلمین در قدرتند و مشرکین در ضعف و از طرفی مشرکان، لجوج بودند و در مقابل مسلمین عهد خود را نقض و علیه مسلمین توطئه می‌کردند لذا قتال واجب شده است.
وی افزود: وقتی این دو دسته آیات را می نگریم دو حکم کلی به دست می‌آید؛ یعنی هر وقت مسلمین در نقطه ضعفند باید رفتار آنان با چشم‌پوشی باشد ولی وقتی به قدرت دست یافتند و دشمنان نیز دست از دشمنی بر نمی‌دارند مومنان هم باید مقابله به مثل داشته باشند لذا این دو آیه ناسخ و منسوخ هم‌دیگر نیستند.
معرفت عنوان کرد: این نظریه نه اشکالات نسخ و نه اشکالات انکار نسخ را دارد بنابراین ایشان طریق الجمعی را مطرح فرمودند که قابل تامل است.
دیگر سخنران این مراسم، حجتالاسلام و المسلمین حسین علوی‌مهر، عضو هیئت علمی جامعة المصطفی(ص) با ذکر این مطلب که دانشمندان علوم قرآنی از صد سال گذشته به این طرف رویکرد جدیدی به نسخ پیدا کردهاند، اظهارکرد: آن رویکرد، رویآوری به آیات ناسخ و منسوخ و برشماری آن برای کاربردهای مختلف از جمله فقهی است.
وی با تقسیم‌بندی اندیشمندان علوم قرآنی به دو دسته معتقدان و منکران نسخ در قرآن با اشاره به برخی اندیشمندانی که منکر آیات نسخ هستند، ادامه داد: هبة‌الدین شهرستانی، محمد غزالی، عبدالمتعال جبری، عبدالکریم خطیب، نویسنده تفسیر القرآنی للقرآن الکریم، محمد ابوزهره که هم اکنون هم زنده است و تفسیر الزهراوی را نوشته است؛ عبدالرحمان وکیل، نصرحامد ابوزید و علامه عسکری که روایات المدرستین را نوشته کسانی هستند که منکر ناسخ و منسوخ در قرآن و وجود آیه نسخ شده هستند.
علوی‌مهر با اشاره به گروه دوم یعنی معتقدان به نسخ ادامه داد: آیت‌الله خویی، آیه نجوا را به عنوان تنها آیه نسخ شده پذیرفته است، علامه طباطبایی هشت آیه را پذیرفته، آیت الله مکارم نیز معتقد به نسخ برخی آیات هستند؛ مغنیه صاحب تفسیر الکاشف، مصطفی مراغی، جمال الدین قاسمی، مصطفی زید که کتابی در نسخ فی القرآن نوشته است، شعرانی، سیدقطب و صادقی تهرانی صاحب تفسیر الفرقان نیز در زمره کسانی هستند که نسخ را قبول دارند.
عضو هیئت علمی جامعه المصطفی(ص) اظهار کرد: شاید اصل نسخ به عنوان یک پدیده قرآنی قابل انکار نباشد، زیرا چند آیه در قرآن دال بر این موضوع وجود دارد از جمله که فرموده است: «وَإِذَا بَدَّلْنَا آيَةً مَكَانَ آيَةٍ وَاللَّهُ أَعْلَمُ بِمَا يُنَزِّلُ قَالُوا إِنَّمَا أَنْتَ مُفْتَرٍ بَلْ أَكْثَرُهُمْ لَا يَعْلَمُونَ»(نحل/ ۱۰۱) وارد شده است.
این قرآن‌پژوه با بیان اینکه آیه شریفه «مَا نَنْسَخْ مِنْ آيَةٍ أَوْ نُنْسِهَا نَأْتِ بِخَيْرٍ مِنْهَا أَوْ مِثْلِهَا أَلَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ(بقره/۱۰۶) نیز موید بر وجود اصل نسخ در قرآن کریم است ادامه داد: پس اصل نسخ را هیچ یک از علمای علوم قرآنی و تفسیر بیان نکرده‌اند، ولی در اینکه آیه ای نسخ شده باشد یا نه، قابل بحث است؛ علامه طباطبایی هم، نسخ را شامل آیات تکوینی و هم آیات تشریعی می‌داند.
حجت الاسلام والمسلمین علوی‌مهر با بیان این که آیت‌الله معرفت در کتاب التمهید چند آیه را به عنوان ناسخ و منسوخ پذیرفته‌اند، افزود: البته علامه معرفت اصل نسخ را پذیرفته‌اند، زیرا انکار اصل، شایسته نبوده و قرآن نیز اصل نسخ را عنوان فرموده و همان طور که در آیه هفت سوره آل عمران انکار آیات متشابه غیرممکن است؛ انکار اصل نسخ نیز قابل پذیرش نیست.
این قرآن‌پژوه و نویسنده آثار متعدد قرآنی با اشاره به امکان نسخ در قرآن بیان کرد: همان طور که در قوانین امروزی نیز موادی وضع شده و بعد از مدتی که اقتضائات و ضرورت و شرایط اجتماعی و سیاسی که آیه به مناسبت آن نازل شده از بین می‌رود حکم جدیدی وضع می‌شود مثلا یک پزشک ممکن است در طول دوره درمان، دارویی برای بیمار وضع کند ولی بعد از مدتی که وضع بیمار تغییر کرد داروی متفاوتی را برای بیمار وضع خواهد کرد.
عضو هیئت علمی جامعه المصطفی(ص) العالمیه ادامه داد: البته حتی اگر قایل به نسخ شدیم مانند برخی افراد که این گونه می‌اندیشند باز هم این مسئله به معنای آن نیست که آیات منسوخ فایده‌ای ندارند و این آیات مانند عدم آنان هستند.
وی تاکید کرد: ما معتقدیم به فرض اینکه نسخ را بپذیریم با وجود آیه منسوخ، باز هم وجود آن در قرآن فایده دارد مثلا اگرچه حکم آیه نجوا نسخ شده ولی دلالت‌های تربیتی آیه در دوره معاصر خیلی زیاد است و پیامدهای علمی بزرگی دارد و می تواند تا قیامت هم مورد استفاده قرار گیرد از جمله اینکه نباید وقت رهبر جامعه اسلامی را به هر بهانه‌ای بگیریم و توجه به شأن و جایگاه رهبری در نظام اسلامی روشن می‌شود.
حجت الاسلام والمسلمین علوی‌مهر با اشاره به نظریه نسخ تدریجی و یا تمهیدی آیت‌الله معرفت اظهار کرد: نسخ تمهیدی آیت الله معرفت از نظریات ایشان است که آن را مکتوب نکردند ولی به صورت شفاهی و در درس مطرح فرمودند؛ مراد از این نوع نسخ این است که اگر چه حکمی بیان شده است ولی برای ضابطه‌مند و محدود کردن شرایط در آن حکم است، مثلا اگر در آیه نشوز، مسئله ضرب بانوان مطرح است در کنار آن زدن با چوب مسواک بیان شده تا آنقدر در حکم تخفیف داده شود که فقط جنبه تادیبی بگیرد و به تدریج فعل ضرب که در عرب جاهلی در مورد زنان رواج داشت کمرنگ شود زیرا زدن زن در مکتبی پیشرفته و شایسته مانند اسلام به طرزی که اعراب رفتار می‌کردند درست نیست.
وی افزود: ایشان معتقد است که در چنین احکامی از جمله برده‌داری، به مرور زمان آنقدر احکام مربوطه کمرنگ می‌شود که از حکم اصلی دور خواهد شد.
گفتنی است این نشست علمی از سلسله نشست‌های علمی همایش بررسی آراء تفسیری علامه محمدهادی معرفت است که دوم آذرماه در قم و با همکاری ۲۵ مرکز و نهاد برگزار خواهد شد.
