خبرگزاری «حوزه» خداوند متعال در سوره قلم رسول خدا (ص) را به دنبال تهمت‏ هاى ناروايى كه مشركين به وى زده و او را ديوانه خوانده بودند، تسليت و دلدارى مى ‏دهد، و به وعده‏هاى جميل و پاسدارى از خلق عظيمش دلخوش مى‏سازد، و در عین حال البته آن جناب را به شديدترين وجهى از اطاعت مشركين و مداهنه با آنان نهى نموده، امر اكيد مى‏كند كه در برابر حكم پروردگارش صبر كند.

بررسی معنی خلق عظیم پیامبر اعظم

مسأله اساسی برای ما در این مقال تفسیر معنای "خلق عظیم نبوی" ست که در آیه چهارم سوره قلم بدان اشاره شده است با تعبیر:

{ وَ إِنَّكَ لَعَلى‏ خُلُقٍ عَظِيمٍ  }(1)

«و اينكه تو ملكات اخلاقى بس بزرگى دارى كه بر آن مسلطى»

مراد از این خلق عظیم کدام اخلاق پیامبراسلام ص می‌باشد که خداوند متعال در کتاب آسمانی خود آن‌را به عظمت یاد می کند!؟

معنی لغوی واژه "خلق"

کلمه" خلق" به معناى ملكه نفسانى است، كه افعال بدنى مطابق اقتضاى آن ملكه به آسانى از آدمى سر مى‏زند، حال چه اينكه آن ملكه از فضائل باشد، مانند عفت و شجاعت و امثال آن، و چه از رذائل مانند حرص و جبن و امثال آن، ولى اگر مطلق ذكر شود، فضيلت و  خلق نيكو از آن فهميده مى‏شود.

راغب مى‏گويد: كلمه" خلق" چه با فتحه" خاء" خوانده شود، و چه با ضمه آن، در اصل به يك معنا بوده، مانند كلمه" شرب" و" صرم" كه چه با فتحه اول خوانده شوند و چه با ضمه يك معنا را مى‏دهند، و ليكن در اثر استعمال بيشتر فعلا چنين شده كه اگر به فتحه خاء استعمال شود معناى صورت ظاهر و قيافه و هيئت را كه با بصر ديده مى‏شود مى‏رساند، و اگر به ضمه خاء استعمال شود معناى قوا و سجاياى اخلاقى را كه با بصيرت احساس مى‏شود افاده مى‏كند، پس اينكه قرآن كريم فرموده:" إِنَّكَ لَعَلى‏ خُلُقٍ عَظِيمٍ"، معنايش اين است كه تو- اى پيامبر- سجاياى اخلاقى عظيمى دارى.

دو معنی مستقل و سیاقی "خلق عظیم" 

 اين آيه شريفه  فى نفسها و به خودى خود حسن خلق رسول خدا (ص) را مى‏ستايد، و آن را بزرگ مى‏شمارد که در ادامه مقاله به بررسی گسترده تر معنی خلق عظیم خواهیم پرداخت، ليكن با در نظر گرفتن خصوص سياق، به خصوص اخلاق پسنديده اجتماعی پیامبر اسلام نظر دارد، اخلاقى كه مربوط به معاشرت است، از قبيل استوارى بر حق، صبر در مقابل آزار مردم و خطاكاريهاى اراذل و عفو و اغماض از آنان، سخاوت، مدارا، تواضع و امثال اينها.

و اينكه بعضى از مفسرين گفته‏اند: مراد از كلمه" خلق" دين- اسلام- است. تفسير درستى نيست، مگر اينكه منظور خود را طورى توجيه كنند كه به بيان ما برگشت كند .

خلق عظیم پیامبر اسلام سبب فضیلت وی بر سائر انبیا

در حدیث قدسی معراج در قسمتی که خداوند متعال به فضیلت پیامبر اسلام بر سائر انبیا اشاره می کند و یکی از علل پنج گانه فضیلت یافتن حضرت محمد صلی الله علیه و آله بر تمام انبیا خلق عظیم ایشان بیان شده است، در جائی که خداوند متعال می فرماید:

«يا أَحْمَدُ! هَلْ تَدْرى لِاىِّ شَىْ‏ءٍ فَضَّلْتُكَ عَلى سائِرِ الْأَنْبِياءِ؟ قالَ: أَللّهُمَّ! لا. قالَ: بِاليَقينِ، وَحُسْنِ الخُلْقِ، وَسَخاوَةِ النَّفْسِ، وَرَحْمَةِ الخَلْقِ، وَكَذلِكَ أَوْتادُ الأَرْضِ لَمْ يَكُونُوا أَوْتاداً إِلّا بَهذا.» «اى احمد! آيا مى‏دانى چرا تو را بر ديگر پيامبران برترى بخشيدم؟

پيامبر عرض كرد: خداوندا! نه. نمى‏دانم. خداوند فرمود: به واسطه يقين، نيكويى اخلاق، بخشندگى، بزرگوارى نفس و رحمت و مهربانى تو بر ديگران و بدان كه اوتاد نيز جز به واسطه همين صفات، در زمره اوتاد در نيامدند.» (2)

توضیح معنی برتری اخلاقی پیامبر بر سائر انبیا

تمام پيامبران- عليهم‏ السّلام- هستند و اين‏كه خداوند فرمود: «مى‏دانى چرا بر ساير پيامبران برترى‏ات دادم؟» به اين معنى نيست كه آن‏ها، داراى خُلق نيكو نبودند؛ بلكه به اين معنى است كه پيامبر ما- صلّى اللَّه عليه وآله وسلّم- در تمام فضيلت‏ها- از جمله اين فضيلت- از ايشان برتر است؛ زيرا هر چه از كامل‏ترين و فاضل‏ترين انسانها صادر شود، متناسب با كمال معنوى اوست و لذا خداوند عزّوجلّ در شأن پیامبر اسلام ص فرمود: «همانا تو، داراى سجايايى عظيم هستی»

مراد از خلق عظیم پیامبر خوش روئی نیست

اما اين‏كه مقصود از حُسن خُلق، خوش رويى است يا دارا بودن اخلاق الهى در تمام صفات عاليه و در تمام امور زندگى با تمام مخلوقات؛ آن‏چه درباره آن حضرت بيشتر قابل قبول است، احتمال دوم است؛ زيرا از آن‏چه بر پيامبر نازل شده و نيز احاديث قدسيه صحف اولى كه بر پيامبران پيشين- عليهم ‏السّلام- فرستاده شده و از سيره پيامبر و سنتهاى ايشان معلوم مى‏شود كه پیامبر اسلام به اخلاق الهی آراسته بودند و مراد تنها خوش روئی ظاهری با همگان نیست؛ لذا در ادامه سوره قلم خداوند متعال برعدم مداهنه و سازش با سران مشرکین و کفار تاکید می کند و این خود نشان دهنده همین معنی است که مراد از این مدح بزرگ بیان خوش روئی پیامبر با همگان نبوده است، بلی خوش روئی با عموم مردم (غیرازسران کفر) ومومنین مخصوصا، سیره مبارک نبوی بوده است که جزء معنی این آیه می تواند باشد ولی تمام مساله نیست.

ما نیز باید مثل پیامبر اسلام متخلق شویم

خداوند متعال و پيامبرانش دوست دارند ما به اخلاق الهى آراسته شويم و به آن‏ها عمل كنيم و ما باید در سبک زندگی و سبک اخلاق برای خود الگو انتخاب کنیم و وجود پيامبر اسلام- صلّى اللَّه عليه وآله وسلّم- از هر كس به اين كار شايسته ‏تر است. تنها فرق بين ما و پيامبران- عليهم‏السّلام-، به‏ويژه پيامبر مكرم اسلام و جانشينان معصومش- عليهم‏السّلام- اين است كه ما به دليل محجوب بودن از فطرت، مأمور به آراسته شدن به اخلاق الهى ورفتار آن بزرگواران هستيم، اما آنان به دليل اين‏كه از فطرتشان در حجاب نيستند، آراسته به اخلاق الهى و متخلق به آن هستند(۳).  یعنی ما در حیطه رفتار و خوش روئی به پیامبر اکرم اقتدا می کنیم هر چند در حیطه تخلق به اخلاق الهی فاصله زیادی با ایشان داریم چرا که ایشان در سایه گناه نکردن بی حجاب از فطرت پاک خویش می باشند.

تحقیق : حامد حسن زاده

(1)-  آیه 4 سوره مبارکه قلم

(2)-ترجمه الميزان، ج‏19، ص: ۶۱۳

[1] سر الاسراء، نص‏ج‏4، ص:28