به گزارش خبرگزاری «حوزه»، معاونت فرهنگی و تبلیغی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، در قالب کتاب «ره توشه راهیان نور» ویژه ماه محرم الحرام، به ارائه مباحث متنوع پیرامون 40 سالگی انقلاب پرداخته که در شماره های گوناگون تقدیم حضور علاقه مندان می گردد.

دستاوردهای بهداشتی و پزشکی انقلاب اسلامی

اشاره

مقایسۀ ایرانِ قبل و بعد از انقلاب، می‌تواند واقعیت‌های مهمی را برای نسل‌های پس از انقلاب آشکار کند؛ زیرا انقلاب اسلامی دگرگونی‌های بزرگ و بنیادی در ایران و کشور‌های منطقه به وجود آورده است. از این رو، امام راحل; انقلاب اسلامی را «اعجاز بزرگ قرن»^[1] خواند و از آن به عنوان «پیروزی بی‌نظیر»^[2] یاد کرد.

با توجه به هجمه‌های مختلفی که به کشور وارد می‌شود، اهمیت تبیین دستاوردهای انقلاب اسلامی از بایسته‌ها است. در این نوشتار بر آنیم که برخی از دستاوردهای انقلاب اسلامی در حوزۀ پزشکی و سلامت را بررسی کنیم.

1. وضعیت پزشکی کشور

یکی از مهم‌ترین دستاوردهای پزشکی ایران بعد از انقلاب اسلامی، جایگاه مطلوب جامعۀ پزشکی ایران است؛ این در حالی است که قبل از انقلاب اسلامی، موانع و مشکلات زیادی در این زمینه وجود داشته است، به گونه‌ای که حتی قبل از انقلاب، شهرهای بزرگ مشکل کمبود پزشک داشت. یکی از عوامل این مشکلات، کمبود یا عدم تخصص پزشک بود. از این رو، از پزشکان کشورهای دیگر، مانند هند، بنگلادش و پاکستان استفاده می‌شد؛ اما با پیروزی انقلاب اسلامی، وضعیت پزشکی کشور دگرگون شد، یعنی با گسترش دانشکده‌های پزشکی و رشد کمی و کیفی پزشکی و نیروهای انسانی در حوزه‌های مختلف پزشکی و بهداشت، نیازها برطرف شد. از این رو، امروزه ایران به یکی از قطب‌های ‏تحقیقات، فناوری، ‏سلامت، آموزش بهداشت و پزشک در منطقه تبدیل شده است و در بسیاری از عرصه‌های پزشکی و بهداشتی در رده‌های بالای ‏جهانی قرار دارد. صندوق کودکان سازمان ملل (یونیسف) نیز در گزارشی سیستم مراقبت‌های اولیۀ ایران را ستوده است: «ایران در سه دهۀ گذشته سیاست‌هایی را به‌منظور برطرف کردن نیازهای مردم در سطح کشور در پی گرفته است؛ ایران از زمان انقلاب اسلامی تاکنون شبکۀ بهداشتی را در تمام کشور و در هر شهر و روستا گسترده کرده است؛ ایران شاخص‌های بهداشتی خوبی دارد؛ بیش از 85 درصد از جمعیت روستایی و مناطق محروم ایران، به خدمات مراقبت‌های اولیه دسترسی دارند». این سازمان در ادامۀ گزارش خود به وضعیت بهداشت و درمان ایران می‌پردازد و می‌نویسد: «شاخص‌های بهداشت و درمان در جمهوری اسلامی در سی سال گذشته، بهبود فروانی یافته است و در حال حاضر از میانگین‌های منطقه‌ای آن بالاتر است. با توجه به گسترش خانه‌های بهداشت در سراسر کشور، این شاخص‌ها در مناطق شهری و روستایی ایران، با یکدیگر برابر است».^[3]

2. بهبود وضع بهداشت

در سال 55 فقط 51 درصد مردم ایران به آب بهداشتی سالم دسترسی داشتند. در همان زمان این رقم برای کشور ترکیه، الجزایر و ‌لیبی به ترتیب 68، 77 و 87 درصد بوده و در کشورهای توسعه‌یافته نیز این میزان نزدیک به 100 درصد بوده است. بر اساس گزارش بانک جهانی، در حال حاضر 90 درصد مردم ایران به آب سالم و بهداشتی دسترسی دارند. پس از ایران، کشورهایی مانند مکزیک با 85 درصد، چین 77 درصد، روسیه 72 درصد، اندونزی 61 درصد، هند 40 درصد، نیجریه با 29 درصد و سودان جنوبی با 7 درصد قرار گرفته‌اند.^[4]

سایت المانیتور در گزارشی می‌نویسد: «ایران بعد از انقلاب اسلامی در سال 1979 میلادی تاکنون گام‌های قابل‌ستایشی را در بسیاری از حوزه‌ها برداشته است. از سال 1980 تا 2012، شاخص توسعۀ انسانی که به بررسی طول عمر، دسترسی به آموزش و استانداردهای زندگی می‌پردازد، در ایران رشد 67درصدی را تجربه کرده است که این میزان دو برابر میانگین جهانی است؛ دسترسی به برق، آب‌لوله‌کشی، دسترسی به مراکز بهداشتی، بهبود قابل‌توجهی یافته است».^[5]

3. تأسیس خانه‌های بهداشت

طرح گسترش شبکه‌های بهداشتی در سال‌های دهۀ 60 از سوی دکتر حسین ملک افضلی معاون وقت وزیر بهداری پایه‌گذاری شد. با تأسیس خانه‌های بهداشت، مراقبت‌های بهداشتی و درمانی در مناطق روستایی به بهورزانی سپرده شد که افرادی از همان منطقه با تحصیلات دیپلم و آموزش‌های اولیۀ بهداشتی و درمانی بودند. اکنون بیش از 18 هزار خانۀ بهداشت و 35 هزار بهورز در سراسر کشور وجود دارد که اساسی‌ترین خدمات بهداشتی را به محروم‌ترین و دورافتاده‌ترین روستاهای کشور می‌دهند. اکنون به دلیل وجود خانه‌های بهداشت، 25 مرگ در یک هزار تولد زنده وجود دارد. با وجود این‌که سواد بهورزان از پزشکان کمتر بود، به دلیل دسترسی بیشتر مردم به خدمات بهداشتی، پیشگیری، واکسیناسیون و مراقبت‌های مادر و کودک، اثربخشی خدمات بهورزان به مراتب بیشتر از پزشکان بود.^[6]

4. آمار پزشکان و متخصصان

یکی از دستاوردهای مهم حوزۀ پزشکی، رشد پزشکان و متخصصان است؛ چنان‌که پیش از انقلاب اسلامی در کل کشور، تنها ۵ هزار و ۸۹۰ متخصص وجود داشت که ۶۸ درصد آنان در تهران بودند، اما در حال حاضر بر اساس آمار نظام پزشکی، ۷۸ هزار نفر پزشک عمومی، ۳۶ هزار نفر پزشک متخصص و فوق تخصص، ۲۴ هزار نفر دندانپزشک عمومی، ۲ هزار نفر دندانپزشک متخصص، ۱۹ هزار نفر دکتری داروسازی، یک هزار و ۲۰۰ نفر دکتری علوم آزمایشگاهی، ۳۵ هزار نفر ماما و ۱۵ هزار نفر گروه‌های پروانه‌دار داریم. همچنین در حال حاضر، معادل ۳۰ هزار نفر دانشجو در رشتۀ دکتری پزشکی عمومی در حال تحصیل هستند و پیش‌بینی می‌شود حدود ۴ هزار نفر سالانه به جمعیت پزشکان عمومی اضافه شود. از سوی دیگر، حدود ۱۰ هزار نفر از جمعیت پزشکان عمومی کشور در حال گذران تحصیلات تکمیلی در رشته‌های تخصصی به سر می‌برند.^[7] بر این اساس، ظرفیت جامعه و حوزۀ پزشکی ما بسیار است. هم‌اکنون به پشتوانۀ انقلاب اسلامی و حمایت‌های رهبر فرزانۀ انقلاب اسلامی، در کشور هر ساله بیش از 4 الی 5 هزار پزشک در رشته‌های مختلف علوم پزشکی فارغ التحصیل و جذب سیستم بهداشت و درمان می‌شوند که این‌ آمار در مقایسه با قبل از انقلاب، افزایشی 15 برابری داشته است.^[8]

5. دستاوردهای صنعت دارویی

صنعت دارویی کشور سابقۀ ۸۰ ساله دارد، اما شکوفایی این صنعت پس از انقلاب اسلامی و دوران دفاع مقدس اتفاق افتاد و با تأسیس ۵ تا ۶ کارخانۀ مهم داروسازی، پس از دو دهه، صنعت دارویی ایران به حوزۀ تولید داروهای بیوتکنولوژیک وارد و فرآورده‌های بیوتکنولوژیک مورد نیاز بیماران خاص تولید شد؛ تا جایی که اکنون ۳۴ داروی بیوتکنولوژیک تمام ایرانی در کشور تولید می‌شود.^[9] همچنین داروسازان کشور با همت و تلاش، به فناوری تولید داروهایی همچون داروی نوترکیب فاکتور 8 برای درمان بیماری‌های خونی، هموفیلی و داروی تراستوزومپ، هرسپیتین برای درمان سرطان سینه، واکسن هموفیلوس آنفولانزا برای پیشگیری از مننژیت اطفال، داروی نوترکیب FSH برای درمان ناباروری، داروی هورمونی سینوپار (PTH) برای درمان اختلال غدد پاراتیروئید، پک GCSF برای پیوند مغز استخوان و خون‌سازی در بدن بیماران پس از شیمی‌درمانی، اتانرسپت برای درمان تورم مفاصل و داروی هورمونی لوپرولاید برای درمان سرطان پروستات و ریه و وارفارین به عنوان رقیق‌کنندۀ خون در این دو سال اخیر دست یافته‌اند.^[10]

6. پیشرفت‌های علمی پزشکی

زیست‌فناوری به عنوان یکی از حوزه‌های مهم فناوری در یک دهۀ اخیر بسیار مورد توجه قرار گرفته است و با ورود آن به دانشگاه‌ها، محققان ایرانی با وجود جدید بودن آن، توانستند در مدت کوتاهی به دستاوردهای خوبی برسند. کسب رتبۀ نخست تولید واکسن و سرم در خاورمیانه از طریق تولید بیش از ۳ میلیارد دز واکسن انسانی و دامی در ۶۵ نوع مختلف، بخشی از دستاوردهای محققان در زیست‌فناوری است. پیشرفت‌های جمهوری اسلامی ایران در حوزۀ سلول‌های بنیادی و طب بازساختی با وجود نوظهور بودن این حوزه، نشان‌دهندۀ توانایی بالای محققان ایرانی در این حوزه است که با توجه به توانمندی دانش‌آموختگان رشته‌های زیست‌فناوری و پزشکی و به‌کارگیری این دانش، توانسته‌اند در زمینۀ فناوری و تحقیقات سلول‌های بنیادی، در زمرۀ ۱۰ کشور برتر جهان قرار گیرند. محققان ایرانی توانسته‌اند از سلول‌های بنیادی حتی در پیوندهای مغز و استخوان، پوست و ترمیم بافت آسیب‌دیدۀ قلب استفاده کنند و همچنین شبیه‌سازی سلول‌های بنیادی را به انجام برسانند. استفاده از سلول‌های بنیادی در پیوند قرنیۀ چشم، تزریقPRP، تکثیر سلول‌های بنیادی بندناف به‎ ‎منظور درمان سرطان یا صدمات بافت قلب و عصب و سلول‌های استخوانی، ترمیم ضایعات‎ ‎نخاعی، شبیه‌سازی و تولید سلول‌های بنیادی جنین، از جمله دستاوردهای بزرگ کشور در‎ ‎عرصۀ این فناوری‌ها است.^[11]

پژوهشگران دانش پزشکی موفقیت‌های بسیار زیادی را در بخش‌های مختلف مانند جراحی‌های قلب، کلیه، چشم و روش‌های نوین به دست آورده‌اند که با استفاده از علوم میان‌رشته‌ای دیگر مانند مهندسی بافت، علوم پایه و سایر حوزه‌های مؤثر در این بخش، توانسته‌اند به تولیداتی در علوم پزشکی نایل شوند که برخی از آن‌ها در دنیا انحصاری است.^[12] همچنین ایران در زمینۀ پیوند مغز استخوان، دومین کشور پس از ایتالیا (از نظر تعداد پیوند) در جهان است. به گونه‌ای که از ۲۶ سال پیش تاکنون بیش از ۵ هزار و ۳۷۳ مورد پیوند سلول‌های بنیادی خون و مغز استخوان، تنها در بیمارستان شریعتی تهران انجام شده است و سالانه به طور میانگین۷۰۰ پیوند در ایران صورت می‌گیرد.^[13]

7. درمان بیماران خارجی

جمهوری اسلامی موفق شده است که در عرصه‌های پزشکی، بیماران خارج از کشور را نیز درمان کند، این در حالی است که ایران در عرضۀ خدمات پزشکی در وضعیت تحریم است؛ البته گفتنی است که نه‌تنها این تحریم‌ها آسیب جدی به حوزۀ پزشکی وارد نکرده، بلکه هم‌اکنون زمینۀ حضور بیماران خارجی برای درمان به خصوص جراحی‌های پیچیده و غامض، در کشور فراهم شده است؛ به عنوان مثال، هم‌اکنون تعداد زیادی از شهروندان عراقی به منظور دریافت خدمات پیچیدۀ پزشکی به کشور ما مراجعه می‌کنند. همچنین برخی بیمارستان‌های دولتی و خصوصی، میزبان بیمارانی از منطقۀ شمال دریای خزر هستند.

8. افزایش امید به زندگی

یکی از دستاوردهای مهم بهداشتی و پزشکی، افزایش امید به زندگی است. طبق اطلاعات رسمی، امید به زندگی در زنان به طور متوسط 79.3 سال و در یک بررسی دیگر 80.4 سال، و در مردان هم در یک بررسی 74.2 و در بررسی دیگر 76.3 است که در مقایسه با سال 57 افزایش داشته است. به گفتۀ کارشناسان حوزۀ سلامت و پزشکی، ‌میزان امید به زندگی در ایران در سال‌های پیش از انقلاب، 57 سال بوده است؛ در حالی‌که میزان آن در بسیاری از کشورها مانند آمریکا و انگلیس 72 سال، در ژاپن 74 سال، در اتحاد جماهیر شوروی 68 سال و در کوبا 70 سال بوده است. بنابراین، بر اساس این آمار، شاخص امید به زندگی ایران در آن زمان، وضعیت چندان مناسبی نداشته است.^[14] این در حالی است که بعد از انقلاب اسلامی امید به زندگی با رشد 10 الی 20 سال، به بیش از 70 سال افزایش یافته است.^[15]

9. کاهش مرگ‌ومیر

در سال‌های قبل از پیروزی انقلاب اسلامی، بروز بیماری‌های واگیر از مسائل اصلی کشور بود و قسمت عمدۀ مرگ‌‌ومیرها در کشور ناشی از بیماری‌های واگیر و بیماری‌های ناشی از زایمان، حاملگی و... بود. بدیهی است ادامۀ چنین مسائلی می‌توانست عوارض وحشتناکی در پی داشته باشد.

همچنین میزان مرگ‌ومیر کودکان زیر یکسال در ایران در سال‌های پیش از انقلاب، سالانه 102 کودک زیر یکسال در هر 1000 کودک بود که آمار وحشتناکی بوده است؛ یعنی در آن زمان، از هر 10 کودک ایرانی که متولد می‌شدند، یک کودک زیر یکسال فوت می‌کرد. در زمینۀ مرگ‌ومیر کودکان کمتر از یکسال و امید به زندگی، وضعیت ایران حتی در بین کشورهای کمتر توسعه‌یافته نیز نامناسب بود.

در آن زمان، میزان مرگ‌ومیر نوزادان زیر پنج سال،‌ 174 در هر 1000 نفر بود؛ یعنی از هر پنج کودک ایرانی یک نفرشان تا پنج سالگی فوت می‌کرد. در حالیکه اکنون خوشبختانه این رقم به 15.6 کاهش یافته که رقم بسیار مهمی است.

همچنین توانستیم میزان مرگ‌ومیر ناشی از بیماری‌های عفونی، مادران، نوزادان و تغذیه‌ای، تصادفات و حوادث را طی چند دهۀ اخیر، کاهش دهیم؛ هرچند که در زمینۀ پیشگیری از تصادفات هنوز به نقطۀ ایده‌آل نرسیده‌ایم.

طبق گزارش بانک جهانی تعداد مرگ‌ومیر کودکان در سال 1990، 2016 نفر و تعداد مرگ‌ومیر در سال 2015، 25 نفر بوده است؛ و و ایران رتبۀ یازدهم نسبت به کاهش مرگ‌ومیر کودکان از 1960 تا 2015 کسب کرده است.^[16]

10. افزایش تخت‌های بیمارستانی

بر اساس آمار رسمی که در سال 55 وجود داشته، با توجه به جمعیت ایران در آن سال، 1.5 تخت به ازای هر 1000 نفر جمعیت داشتیم که این تعداد تا سال 91 تقریباً به همین صورت تداوم یافته است. بر این اساس، ساخت تخت‌هایمان فقط در حد رشد جمعیت تکافو می‌کرد.^[17]

برخی از گزارش‌ها نیز حاکی است که هم‌اکنون به ازای هر هزار نفر حدود 1.03 تخت بیمارستانی در کشور داریم که حدود 120 هزار و 612 تخت بیمارستانی می‌شود و بر اساس سند ملی درمان ایران، تا سال 1404 حدود 73 هزار تخت بیمارستانی جدید با تعرفۀ دولتی و حدود 40 هزار تخت بیمارستانی جدید با تعرفۀ خصوصی به این تعداد اضافه می‌شود.^[18]

11. سایر نوآوری‌ها و اختراعات پزشکی

الف) تولید ردۀ سلول‌های بنیادی

پژوهشکدۀ رویان در سال 80 با تلاش‌های مرحوم دکتر سعید کاظمی آشتیانی و همکارانش به عرصۀ تحقیقات سلول‌های بنیادی وارد شد که این تحقیقات در سال 1382 به نتیجه رسید و پژوهشکدۀ رویان با تولید ردۀ سول‌های بنیادی جنینی، نام ایران را در بین 10 کشور برتر دنیا که به این فناوری دست یافته‌اند، قرار داد. ایران‌ بعد از کشورهای‌ آمریکا، استرالیا، سوئد، انگلیس‌، هندوستان‌، کرۀ‌ جنوبی‌، ژاپن‌ و سنگاپور، موفق‌ به‌ تولید این‌ سلول‌ها شده‌ است‌.

ب) تزریق سلول‌های شوآن برای ترمیم آسیب‌های نخاعی

پروژۀ تزریق سلول‌های شوآن برای ترمیم آسیب‌های نخاعی به عنوان یک درمان بی‌خطر، برای نخستین بار در جهان از سوی پژوهشگران ایرانی اعلام شد و نتایج بالینی این تحقیق پس از 10 سال به اطلاع عموم رسید. برای این‌که درمان با تزریق سلول‌های شوآن به بیماران آسیب نخاعی موفقیت‌آمیز باشد، بیمار آسیب نخاعی نباید بالای 50 سال باشد، ضایعۀ نخاعی دچار عفونت خاصی نباشد و علائم نورولوژیک محدودی در ناحیۀ ضایعه وجود داشته باشد. دکتر امامی رضوی، معاون درمان وزارت بهداشت وقت گفت: مرکز تحقیقات ضایعات نخاعی دانشگاه علوم پزشکی تهران در حال انجام کار تحقیقاتی بر روی سه پروژه به نام‌های تزریق سلول‌های شوآن و تزریق سلول‌های بنیادی و سلول‌های حس بویایی می‌باشد.^[19]

روش تزریق سلول‌های شوآن به بیماران آسیب نخاعی، یک روش ابتکاری و نوین است که برای اولین بار از سوی دانشمندان ایرانی با موفقیت انجام گرفته است. در دو کشور روسیه و چین از سلول‌های بنیادی برای درمان آسیب نخاعی استفاده شده است، اما روش ایران در تزریق سلول‌های شوآن به بیماران آسیب نخاعی تاکنون بر روی چند بیمار داوطلب انجام شده و موفقیت‌آمیز بوده است. در خصوص تزریق سلول‌های شوآن، پروژه با موفقیت نسبی انجام شده است و چون پروژه به صورت تحقیقاتی در حال انجام است، به طور قطعی نمی‌توان موفقیت آن را اعلام کرد.^[20]

ج) تولید دستگاه شتاب‌دهندۀ خطی

دستگاه شتاب‌دهندۀ خطی ایرانی برای تشخیص و درمان سرطان در کشور ساخته شده است. این دستگاه در درمان بیماران سرطانی و در حوزۀ رادیوتراپی کاربرد دارد. این دستگاه از انتشار یافتن اشعه به بافت‌های دیگر جلوگیری می‌کند، و کیفیت و دقت را با هم داراست و از خروج ارز نیز جلوگیری می‌کند.

 این دستگاه را وزارت بهداشت تحت حمایت ویژۀ خود قرار داده است تا بتواند به تولید انبوه برسد؛ البته این دستگاه قبلاً تحریم شده بود.^[21]

د) تولید داروی زخم بیماران دیابتی

 محققان ایرانی برای اولین بار در جهان، موفق به تولید دارویی به نام آنژی پارس برای درمان زخم بیماران دیابتی شده‌اند. این دارو یك داروی گیاهی است که طی یك پروسۀ 7 ساله ساخته شده است و پس از طی مراحل آزمایش بر حیوان و آزمایش‌های بالینی بر روی انسان، تأییدیۀ وزارت بهداشت را اخذ كرد. داروی آنژی پارس در 3 نوع كپسول، آمپول و پماد عرضه می‌شود و كارآزمایی‌های بالینی آن نشان داده است كه مصرف آن در یك دورۀ دو ماهه بین 57 تا 88 درصد بهبودی زخم پای دیابتی را باعث می‌شود.^[22]

هـ) تولید داروی گیاهی درمان ایدز

برای اولین بار در دنیا در ایران برای درمان ایدز، یک داروی تعدیل‌کنندۀ ایمنی با نام آیمود ساخته شد. این دارو در سال 1384 توسط پژوهشگران ایرانی ساخته شد و پس از ثبت جهانی در اسفند 1385، همان سال رونمایی شد.

و) نانوکریستال‌های مؤثر در ترمیم بافت‌های آسیب‌دیدۀ داخل بدن

تولید نانوکریستالهای جدید برای ترمیم بافت، ایجاد نانوفنجان‌هایی برای دارورسانی و درمان سل مقاوم، به کمک نانوکریستال‌ها، از جمله دستاوردهای مهم کشور در حوزۀ مهندسی بافت است.

نانوکریستال‌هایی که محققان ایرانی به آن دست پیدا کرده‌اند، موجب تکامل بافت، رشد و جذب سلول‌ها به شکل طبیعی خواهد شد و به طور همزمان داربست و سلول‌های سوارشده بر آن به صورت بیولوژیکی رشد می‌کند. ایجاد نانوفنجان‌هایی برای دارورسانی نیز از سوی محققان ایرانی محقق شد.

نانوفنجان‌ها به گونه‌ای طراحی شده‌اند که غشاهای بیولوژیک بر روی آن ساخته شده است و در بخش ضخیم آن، این توانایی وجود دارد که داروهای مورد نظر را بر روی آن سوار کرده و به سلول هدف مورد نیاز ارسال می‌شود تا ضمن اتصال به آن بتواند عملکرد دارویی خود را به انجام برساند. محققان دانشگاهی همچنین توانستند با تغییر باکتری سل مقاوم به درمان، به کمک نانوکریستال یک زائده به آن بچسبانند و آن باکتری را از بین ببرند.^[23]

حجت‌الاسلام‌والمسلمین محمدرضا بهروز