درس اخلاق | چرا اخلاق ذاتاً ارزشمند است؟

به گزارش خبرگزاری حوزه، مرحوم آیت الله مهدوی کنی در یکی از سخنرانی های خود به بررسی سخنان ماندگار امیرالمؤمنین (ع) درباره «ارزش ذاتی اخلاق، فراتر از پاداش و عقاب»، پرداخت که تقدیم شما فرهیختگان می شود.

بسم الله الرحمن الرحیم؛ در حدیثی ارزشمند که در کتاب‌های معتبر مستدرک الوسائل (جلد۲، ص ۲۸۲) و سفینة البحار (ج۱، ص ۴۱۰) نقل شده است، می‌فرمایند که «حتی اگر بهشت و جهنمی نباشد و پاداش و عقابی در کار نباشد، باز هم شایسته است که ما به دنبال مکارم اخلاق باشیم».

* اخلاق فضیلت مند و اخلاق ناپسند

این سخن حکیمانه به این معناست که ارزش اخلاق و فضیلت‌های انسانی، مستقل از پاداش‌های اخروی است. انسان به عنوان موجودی که دارای کرامت ذاتی است، باید خود را به مکارم اخلاق زینت دهد، زیرا این مکارم اخلاق راه سربلندی و پیروزی را به او نشان می‌دهد.

کلمه «نجاح» در عربی به معنای موفقیت و پیروزی است، همانطور که وقتی کسی در امتحان قبول می‌شود، می‌گویند «ناجح» شده است.

مکارم اخلاق که جمع «مکرمت» است، به معنای «اخلاق فضیلت‌مند» است.

در مقابل رذایل اخلاقی قرار دارد. این تقسیم‌بندی نشان می‌دهد که اخلاق می‌تواند خوب یا بد باشد.

آنچه که به عنوان رذایل شناخته می‌شود، اخلاق ناپسند است و آنچه که مکارم نامیده می‌شود، به معنای بزرگواری و کرامت است.

همانطور که شهید مطهری بیان کرده‌اند، «تفاوت انسان با سایر موجودات در همین کرامت و بزرگواری است».

برای مثال، یک گوسفند با علف سیر می‌شود و نیازی به دانشگاه و تحصیل علم ندارد. اگر به او علف خوب و آب کافی بدهید، خوشحال می‌شود. اما انسان موجودی متفاوت است که صرفاً با نیازهای مادی ارضا نمی‌شود. او دارای کرامت ذاتی و اکتسابی است.

خداوند به انسان استعداد بزرگی و فضیلت را عطا کرده است. این استعداد شامل توانایی خوب شدن و مبارزه با بدی‌ها و رذیلت‌هاست.

* انسان به شدت نیازمند تربیت و اصلاح خویش است

امیرالمؤمنین (ع) تأکید می‌کنند که «اخلاق امری فطری است و نمی‌تواند از خارج بر انسان تحمیل شود». چیزهایی که از بیرون تحمیل می‌شوند، دوام نخواهند داشت.

انسان طبیعتاً طرفدار فضیلت است. حتی اگر به کسی ناسزا بگویید یا او را متهم به بدی کنید، آن شخص از خود دفاع می‌کند و می‌گوید که انسان خوبی است.

این نشان می‌دهد که گرایش به خوبی و فضیلت در ذات انسان نهفته است؛ حتی کودکان نیز از شنیدن کلمات ناپسند ناراحت می‌شوند، زیرا کشش طبیعی انسان به سوی خوبی‌ها و فضایل است.

در حدیث دیگری، امیرالمؤمنین (ع) می‌فرمایند: «إن بذل قوة من الحاجة إلی أدب کظم زرع إلی ألف» که نشان می‌دهد انسان به شدت نیازمند تربیت و اصلاح خویش است.

این استعداد اولیه که در طبیعت ما وجود دارد، به خودی خود فعلیت نمی‌یابد و نیاز به پرورش و تربیت دارد.

این یعنی همه چیز از روز اول به ما داده نشده و باید در مسیر تکامل اخلاقی تلاش کنیم.

* ذات نایافته از هستی بخش، کی تواند که شود هستی بخش

امیرالمؤمنین علی (ع) تأکید می‌فرمایند که «انسان باید تأدیب شود و ادب بیاموزد». ایشان این مسئله را به زمین زراعی تشبیه می‌کنند که نیازمند باران است تا شکوفا شود.

همان‌طور که باران زمین را زنده می‌کند، ادب نیز انسان را زنده می‌سازد. از این‌رو نباید از ادب ترسید، زیرا انسان بی‌ادب همچون آتشی است که تمام آفاق را می‌سوزاند و ویران می‌کند.

در حدیثی دیگر آمده است که «هر کس می‌خواهد دیگران را تأدیب کند، باید ابتدا خود را ادب نماید».

به قول سعدی: «ذات نایافته از هستی بخش، کی تواند که شود هستی بخش».

اگر انسان خود ادب نداشته باشد، نمی‌تواند دیگران را تربیت کند. ایشان در حدیثی دیگر تأکید می‌کنند که «پیش از تعدی به دیگران، باید به تأدیب نفس خویش پرداخت».

در بحث‌های اخلاقی که در کتاب‌های اخلاق، روان‌شناسی و حقوق مطرح می‌شود، تفاوت‌هایی وجود دارد. در دانشکده حقوق، بیشتر به مباحث حقوقی مانند قانونی یا غیرقانونی بودن اعمال می‌پردازند.

* رفتار و عملکرد انسان در فقه، حقوق، روانشناسی و اخلاق

حقوق به شاخه‌های مختلفی چون حقوق جزا، حقوق عمومی و حقوق بین‌الملل تقسیم می‌شود. در فقه نیز بحث حرام و حلال مطرح است.

موضوع فقه، افعال مکلفین (کسانی که به سن تکلیف رسیده‌اند) است و احکام پنج‌گانه (واجب، حرام، مستحب، مکروه و مباح) را بررسی می‌کند. هر عملی که انسان انجام می‌دهد، حکمی دارد، حتی اعمال به ظاهر کوچک مانند فوت کردن به خاکستر.

برای مثال، در مورد سیگار کشیدن، علاوه بر حکم شرعی، قوانین اجتماعی نیز وجود دارد که استعمال آن را در اماکن عمومی منع می‌کند.

در گذشته، سیگار جزئی از پذیرایی در مجالس مختلف از جمله مراسم مذهبی بود، اما امروزه به دلیل آگاهی از مضرات آن، این رویه تغییر کرده است.

احکام اخلاقی فراتر از احکام فقهی و حقوقی هستند. برخی مسائل اخلاقی در حقوق ذکر نشده‌اند.

برای مثال، در حقوق، صرف نیت گناه قابل پیگرد نیست، مگر آنکه به عمل تبدیل شود. اما در اخلاق، نیت نیز مورد محاسبه قرار می‌گیرد. قرآن کریم می‌فرماید: «و ان تبدوا ما فی انفسکم او تخفوه یحاسبکم به الله؛ چه آنچه در دل دارید آشکار کنید یا پنهان دارید، خداوند شما را به آن محاسبه خواهد کرد».

البته در مورد نیت، اگر کسی نیت بد کند و بلافاصله پشیمان شود و توبه کند، اثر بد اخلاقی ندارد. اما اگر بر نیت بد خود باقی بماند، حتی اگر موفق به انجام آن نشود، مورد محاسبه قرار می‌گیرد.

در روان‌شناسی نیز به مسئله نیت و تأثیر بدبینی بر سلامت روان فرد و روابط او با دیگران توجه می‌شود.

بنابراین برخی مسائل فقط در حوزه اخلاق مطرح می‌شوند و در فقه و حقوق جایی ندارند، در حالی که برخی مسائل دیگر در هر سه حوزه مورد بحث قرار می‌گیرند.

برای دانلود صوت اینجا را کلیک کنید