به گزارش خبرگزاری حوزه، آیت الله میرزا محمدعلی مدرس خیابانی تبریزی فقیه مجتهد، محدث رجالی و ادیب نامدار شیعه در قرن ۱۴ بود که در ۱۶ فروردین ۱۳۳۳ شمسی (برابر با ۱ شعبان ۱۳۷۳ق) وفات یافت و پس از تشییع در طوبائیه تبریز به رسم امانت بهخاک سپرده شد سپس به قم، منتقل و آیتالله مرعشی نجفی ره بر پیکرش نماز خواند و در قبرستان شیخان کبیر شهر مقدس قم به خاک سپرده شد.
وی در علوم فقه، اصول، حدیث، رجال، ادبیات و لغت تبحر کم نظیری داشت، «ریحانة الادب» معروفترین کتاب اوست.
مدرس تبریزی مقدمات علوم عربی را در حوزههای دینی آن روز فرا گرفت. آنگاه به تحصیل کتب معمول فقهی، اصولی و ریاضیات در مدرسه طالبیه تبریز روی آورد. وی علوم معقول را در محضر آیتالله میرزا علی لنکرانی، خارج فقه و اصول را در مکتب آیتالله میرزا ابوالحسن مجتهد (مشهور به انگجی) آموخت. همچنین در حوزه درسی آیتالله میرزا صادق مجتهد تبریزی حاضر شد.حوزه درسی آن دو عالم بزرگوار که از مراجع دینی بودند، مدرس تبریزی را به مراتب عالی فقهی و اصولی رهنمون شد و کمال نبوغ اجتهادی را در او به ظهور رساند و به این ترتیب مراجع بزرگ آن زمان حضرات آیات سید محمد حجت کوهکمرهای، سید صدرالدین صدر، میرزا محمدعلی شاهآبادی تهرانی، محمدحسین کاشفالغطاء، میرزا عبدالحسین رشتی به وی اجازه اجتهاد دادند.
علاوه بر آن از محضر آیات عظام محمدعلی هبةالدین شهرستانی، آقا بزرگ تهرانی و سید محسن حکیم، محمدحسین کاشفالغطاء و میرزا عبدالحسین رشتی اجازه روایت گرفت.مرحوم مدرس تبریزی در زندگینامهاش از شوق فطری به تحصیل دانش و تألیف اینگونه سخن میگوید: «به اقتضای شوق فطری که در میراث اثر علمی داشتم باب مراوده را بر روی خودم مسدود و با فضل غیرمتناهی به تألیف آغاز کردم.»
«ریحانة الادب» محصول نه سال تلاش مرحوم مدرس تبریزی در سالیان آخر عمرش است، این کتاب ارزشمند که شرح حال ۴۶۲۴ نفر را در خود جای داده است، در زمره منابع مهم شرححالنویسی به زبان فارسی و از جمله منابع مهم لغتنامه دهخدا است.
مرحوم مدرس تبریزی از پیشگامان فرهنگنویسی در زبان فارسی به شمار میرود و آثارش منبع بسیاری از فرهنگنویسان بوده است.
از نظر بزرگان شیعه
در حالات مدرس تبریزی چنین گفته اند: «شبها مرتباً، وقت سحر و قبل از طلوع صبح بیدار می شد، پس از ادای نوافل و فریضه صبح، با پشتکار کمنظیری به مطالعه می پرداخت و برای این که از تألیف و مطالعه بازنماند، باب معاشرت و رفت و آمد با دیگران را حتی الامکان بر روی خود بسته بود». همچنین نوشته اند: «دوازده سال آخر عمر را در حجره ای در مدرسه سپهسالار تهران (مدرسه عالی شهید مطهری کنونی) انزوا اختیار نمود و باب معاشرت را به روی خود بست و با فراغت بیشتر و با شوقی روزافزون به کار خود ادامه داد.
آیت الله مرعشی نجفی می فرمود: «پس از فوت این عالم ربانی در تبریز، بر حسب وصیت آن مرحوم، جنازه اش را به قم منتقل نمودند، این جانب متصدی نماز و دیگر احکام شرعیه اش شدم. هنگامی که به قبر می سپردم، کفنش کنار رفت. عطر وجودش که عطر خاص سیب را می داد، مرا مدهوش نمود آنچنان بوی خوش سیبی سراسر وجود او را احاطه کرده بود که غرق در عالم عطریات بود، چنین منظره و چنین عطری را در عمرم جای دیگر مشاهده و احساس نکرده بودم».
سید محمدعلی روضاتی می گوید: «... مدرس تبریزی را فوق آنچه تصور کرده بودم، یافتم. ملکات و صفات عالی و نیکوی آن مرد بزرگ به قدری مرا جذب نموده بود که غالب ایام توقفم در تهران به خدمتش می رسیدم حقا بزرگ مردی فوقالعاده بود...».
مؤلف «علمای بزرگ شیعه از کلینی تا خمینی» می نویسد: «مدرس تبریزی یکی از علماء و دانشمندان بزرگ آذربایجان در قرن اخیر و فقیهی محقق، حکیمی متکلم، محدثی عالم به علم رجال و ادبیات و لغت عرب و عجم بود».صاحب کتاب «علمای معاصرین» می نویسد: «تبحرش بر ملل عالم مبرهن... در علم معقول و منقول و ادب بهره کامل و نصیب وافر دارد و امروز در حل مشکلات و معضلات هیئت و حساب از عظمای علمای عصر معدود می گردد».
آقا بزرگ تهرانی در «نقباءالبشر» او را «عالمی متتبع و مؤلفی معروف» معرفی می کند.مدرس تبریزی در کتاب «فرهنگ بزرگان اسلام و ایران» به «فاضل و عالم در رجال» متصف شده است.
آثار چاپ شده ایشان عبارتند از:
۱- ریحانة الادب فی تراجم المعروفین بالکنیة واللقب؛[۱۳] تألیف این اثر ارزشمند از سال ۱۳۶۴ هـ.ق (۱۳۲۴ ش) آغاز و تا هنگام وفات مؤلف ادامه داشت. «ریحانة الادب» محصول نه سال تلاش مرحوم مدرس تبریزی در سالیان آخر عمرش است، این کتاب ارزشمند که در ردیف کتب معتبر و منابع شرح حال نویسی به زبان فارسی است و شرح حال ۴۶۲۴ نفر را در خود جای داده است، و از جمله منابع مهم لغت نامه دهخدا می باشد. آیت الله سید محمد حجت کوهکمری در تقریظی بر این کتاب می نویسد: «مجموعه نفیسی که در معروفین و کُنی و القاب ملحوظ گردید و اثر قیم و تألیف مفید و جامع متتبع شهیر و بحاث خبیر و نقاد بصیر ثقةالاسلام و سند الاعلام حضرت آقای آمیرزا محمدعلی خیابانی تبریزی است...».
۲- الدرّ الثمین أو دیوان المعصومین: شامل اشعار و کلمات منظومه منسوب به چهارده معصوم علیهم السلام است.
۳- فرهنگ بهارستان: این کتاب با اسلوب «سرّ الادب» ثعالبی به نگارش درآمده، و موضوع آن مترادفات زبان فارسی است.[۱۴]
۴- فرهنگ نوبهار؛ موضوع آن معانی لغت فارسی به فارسی است. این کتاب شامل بیش از نوزده هزار لغت است.
۵- کفایة المحصلین فی تبصرة احکام الدین: این کتاب شرح مزجی «تبصره» علامه حلی به عربی و در دو جلد است.
۶- نثر اللثالی در شرح نظم اللثالی: موضوع آن تجوید و در شرح «نظم اللثالی» معروف میرابوالقاسم (قاری عهد شاه عباس دوم صفوی) به زبان فارسی است.
۷- التحفة المهدیة: این کتاب اشعار ائمه (از امام سجاد به بعد) علیهم السلام را شامل می شود.[۱۵]
آثار چاپ نشده:
۸- حیاض الزلائل فی ریاض المسائل؛ اولین تألیف مرحم مدرس تبریزی است که در سن ۲۸ سالگی آن مرحوم در رجب سال ۱۳۲۴ هـ.ق تألیف آن به زبان عربی به پایان رسید، این کتاب شرح کتاب طهارت کتاب «ریاض المسائل» اثر سید علی طباطبایی است.
۹- غایة المُنی فی تحقیق الکُنی؛ تألیف کتاب در شعبان ۱۳۳۱ هـ.ق به پایان رسید. این کتاب که به زبان عربی نگارش یافته، به بیان کنیه های مستعمله در غیر انسان اختصاص یافته است.
۱۰- فرهنگ نگارستان؛[۱۶] تألیف کتاب در محرم ۱۳۵۹ هـ.ق به پایان رسید. این اثر ارزشمند دربرگیرنده ۵۵/۰۰۰ لغت مفرد و مرکب است و در ۵ جلد و (دستنویس) نگارش یافته است.
۱۱- قاموس المعارف؛ تألیف این کتاب در ربیع الثانی ۱۳۴۵ هـ.ق خاتمه یافته است، این کتاب به زبان فارسی و حاوی ۴۵/۰۰۰ لغت عصری معمولی و شاهکار مؤلفات آن مرحوم است که علاوه بر استیفای لغات فارسی، اکثر لغات عربی و پاره ای از لغات بیگانه را هم که در زبان فارسی رایج است، شامل می شود. همچنین شرح اجمالی عقائد و مذاهب مختلفه و اصطلاحات دینی و فنون نجومی، ریاضی، عروضی، تاریخی، غیر آنها را دربردارد. رساله مستقلی در دستور زبان فارسی در اول کتاب قاموس نگارش یافته است که می تواند به عنوان کتابی مستقل مورد استفاده قرار گیرد.
۱۲- امثال و حکم ترکی آذربایجانی.
انجمن آثار و مفاخر فرهنگی ایران، با مراسم بزرگداشتی در ۲۸ بهمن ۱۳۸۰ش، مدرس تبریزی را به عنوان یکی از مفاخر ایران معرفی کرد.
کتاب ارزشمند "ریحانةالادب فی تراجم المعروفین بالکنیة و اللقب"،
کتابی فارسی در ترجمه احوال و زندگانی و آثار دانشمندان، عارفان، فیلسوفان، ادیبان، شاعران و پزشکانی است که در جهان اسلام نامور بوده یا ذکری از آنان در منابع پیشین آمده است. علاوه آنکه گاه احوال کسانی درج شده که در منابع دیگر به طور مستقل اثری از آنها نیست. در ریحانهالادب شرح حال حدود ۵۰۰۰ نفر ذکر شده است.
در این کتاب، گذشته از احوال دانشمندان گاه عنوانهایی در خصوص فرقههای مذهبی چون اثنی عشریه، اسماعیلیه و اشاعثه (منسوب به اشعث) وجود دارد و افزون بر آن، اصطلاحاتی همچون اصحاب اجماع، اصحاب صحاح ستّه، اصحاب صحاح سبعه، اصحاب کتب اربعه، اصحاب معلّقات سبعه و اصحاب معلّقات عشره به تفصیل معرفی شده است و مؤلف در توجیه آن میگوید که چون دانستن برخی عقاید مذهبی که غالباً در ضمن تراجم احوال مذکور میگردد محلّ توجه است، به معرفی آنها میپردازد.
ساختار و سبک کتاب
ریحانهالادب به ترتیب الفبایی کنیه و لقب اشخاص است و کل دوره آن که در چاپ اخیر بالغ بر هشت مجلد است، مشتمل بر یک مقدمه، پنج باب و یک خاتمه است. مقدمه حاوی اطلاعاتی درباره شیوه تنظیم کتاب و نگارش آن و آگاهیهایی کلی درباره کنیه و لقب افراد صاحب شرح حال است. بخش دیگر مقدمه به مطالبی درباره اهمیت علم تاریخ با استناد به آیات قرآنی اختصاص دارد.
باب اول این کتاب، مفصّلترین قسمت آن و مشتمل بر شش مجلد نخستین آن است. این باب حاوی شرح زندگی کسانی است که شهرت آنان به لقب و نَسَب است. طبعاً عده زیادی از ناموران جهان اسلام در این بخش جای گرفتهاند. باب دوم مختص احوال کسانی است که نام مشهور آنان با "ابو" شروع میشود. مؤلف در سرآغاز این باب مقدمهای در باب علت تقسیمبندی به این شکل آورده است. باب سوم شامل شرح حال دانشمندان و عالمانی است که اسامی آنها با "ابن" آغاز میگردد. باب چهارم احوال کسانی است که نام آنها با "ام و بنت" شروع میشود. بخش خاتمه در پایان کتاب دارای دو فصل است: فصل اول در شرح خانوادهها و قبایلی است که شهرت آنان به "بنی" بوده است چون: بنی احمر، بنی اسرائیل و بنی اسد. البته پارهای از عنوانها که به نامهای دیگر مشهورترند در ذیل همین فصل آمده است، مانند اشکانیان که با عنوان بنی اشکان از آن یاد شده است. فصل دوم مقدمه در بیان قبایل و خاندانهایی است که واژه "آل" در آغاز نام آنان قرار گرفته است.
در ریحانهالادب شرح حالها تقریباً مشتمل بر اطلاعات زیر است: زندگانی صاحب شرح حال به طور خلاصه؛ شرح آثار وی که مؤلف سعی کرده تقریباً کلیه آثار او حتی نوشتههای کماهمیت را نیز معرفی کند؛ توصیف تأسیسات و آثار خیریه (هرگاه صاحب شرح حال چنین آثاری از خود بر جای نهاده)؛ و گاه بخش کوتاهی از آثار شاعران در ذکر احوال برخی عارفان نامدار چون ابراهیم ادهم، ابیاتی از مثنوی مولوی نیز درباره وی به عنوان شاهد نقل شده است.
نثر ریحانهالادب ساده و روان است و گاه عکس و نمونه خط تعدادی از صاحبان شرح حال نیز آمده است. با این همه، ریحانهالادب خالی از لغزشهای تحقیقی و تاریخی نیست، از جمله زندگینامه یغمای جندقی که نام نخستین او رحیم و نام بعدی او ابوالحسن بوده یکبار ذیل "میرزا رحیم یغما" و بار دیگر ذیل "میرزا ابوالحسن یغما" آمده است؛ گو آنکه خود نگارنده نیز در صحّت دادههایش تردید کرده است. مؤلف این کتاب البته در پی نقّادی منابع خود نبوده و شاید چنین کاری بدین وسعت از عهده یک نفر خارج بوده است. البته، گاه برخی منابع را با هم مقایسه کرده و نکات صحیح را از میان آنها برگزیده است.
منابع کتاب
آیت الله مدرس تبریزی در تألیف این اثر از آثار و منابع متعددی بهره برده است. این منابع شامل کتب رجال و تذکره و جز آن است و فهرست تفصیلی آنها که بالغ بر هفتاد و سه اثر مهم میگردد، در مقدمه کتاب آمده و برای هر یک اختصاری در نظر گرفته شده که جمع آنها در آخر مقدمه درج گردیده است. شیوه کار مؤلف آن است که در ذیل هر عنوان، منابع خود را با استفاده از اختصار آنها معرفی میکند. از این رو، آگاهی بر اصل منابع و مراجعه به آنها در صورت نیاز برای هر خواننده ممکن است.
نشر کتاب
جلد اول ریحانهالادب برای بار نخست در سال ۱۳۲۶ ش. و جلد دوم آن در ۱۳۲۸ ش. منتشر گردید و در همان سالها اقبال آشتیانی شرح کوتاهی در وصف آن نوشت. تا زمان حیات مؤلف در مجموع پنج جلد نخست آن انتشار یافت و جلد ششم پس از درگذشت وی به همت فرزندانش چاپ شد. چاپ دوم مجلدات اول در سال ۱۳۳۳ ش. به طبع رسید و در سال ۱۳۴۹ ش. دوره کامل هشت جلدی ریحانهالادب با حروفچینی جدید به اهتمام علیاصغر مدرس، فرزند مؤلف در تهران و تبریز منتشر گردید. در مقدمه مجلدات اول و هشتم چاپ اخیر مطالب مفصلی درباره شرح حال مؤلف، آثار وی و اجازاتی که از علمای بزرگ دریافت داشته گردآوری شده که همراه با تصاویر این اجازات به چاپ رسیده است.
منابع:
ویکی نور
دانشنامه اسلامی
وبگاه مفاخر ایران اسلامی
نظر شما